Boezio:
Grice:
“Boezio is possibly my favourite Italian philosopher, only that he wasn’t
really Italian – he found Vittorino’s Latin translation from the Grecian urn of
Aristotle ‘rough,’ and provided a ‘newish’ one – but actually Vittorino had
better intuitions about the lingo than Boezio did – and that is why Strawson
preferred to tutor with the Vittorino translation – we covered all that Boezio
wrote – and we never used the Patrologia edition, since we are protestant!” --
Possibly the most important Italian philosopher of all time. Grice loved Boethius“He made Aristotle
intelligible at Clifton!” -- Anicius Manlius Severinus, Roman philosopher and
Aristotelian translator and commentator. He was born into a wealthy patrician
family in Rome and had a distinguished political career under the Ostrogothic
king Theodoric before being arrested and executed on charges of treason. His
logic and philosophical theology contain important contributions to the
philosophy of the late classical and early medieval periods, and his
translations of and commentaries on Aristotle profoundly influenced the history
of philosophy, particularly in the medieval Latin West. His most famous work,
The Consolation of Philosophy, composed during his imprisonment, is a moving
reflection on the nature of human happiness and the problem of evil and
contains classic discussions of providence, fate, chance, and the apparent
incompatibility of divine foreknowledge and human free choice. He was known
during his own lifetime, however, as a brilliant scholar whose knowledge of the
Grecian language and ancient Grecian philosophy set him apart from his Latin
contemporaries. He conceived his scholarly career as devoted to preserving and making
accessible to the Latin West the great philosophical achievement of ancient
Greece. To this end he announced an ambitious plan to translate into Latin and
write commenbodily continuity Boethius, Anicius Manlius Severinus 91 91 taries on all of Plato and Aristotle, but
it seems that he achieved this goal only for Aristotle’s Organon. His extant
translations include Porphyry’s Isagoge an introduction to Aristotle’s
Categories and Aristotle’s Categories, On Interpretation, Prior Analytics,
Topics, and Sophistical Refutations. He wrote two commentaries on the Isagoge
and On Interpretation and one on the Categories, and we have what appear to be
his notes for a commentary on the Prior Analytics. His translation of the
Posterior Analytics and his commentary on the Topics are lost. He also
commented on Cicero’s Topica and wrote his own treatises on logic, including De
syllogismis hypotheticis, De syllogismis categoricis, Introductio in
categoricos syllogismos, De divisione, and De topicis differentiis, in which he
elaborates and supplements Aristotelian logic. Boethius shared the common
Neoplatonist view that the Platonist and Aristotelian systems could be
harmonized by following Aristotle in logic and natural philosophy and Plato in
metaphysics and theology. This plan for harmonization rests on a distinction
between two kinds of forms: 1 forms that are conjoined with matter to
constitute bodies these, which he calls
“images” imagines, correspond to the forms in Aristotle’s hylomorphic account
of corporeal substances; and 2 forms that are pure and entirely separate from
matter, corresponding to Plato’s ontologically separate Forms. He calls these
“true forms” and “the forms themselves.” He holds that the former, “enmattered”
forms depend for their being on the latter, pure forms. Boethius takes these
three sorts of entities bodies,
enmattered forms, and separate forms to
be the respective objects of three different cognitive activities, which
constitute the three branches of speculative philosophy. Natural philosophy is
concerned with enmattered forms as enmattered, mathematics with enmattered
forms considered apart from their matter though they cannot be separated from
matter in actuality, and theology with the pure and separate forms. He thinks
that the mental abstraction characteristic of mathematics is important for
understanding the Peripatetic account of universals: the enmattered, particular
forms found in sensible things can be considered as universal when they are
considered apart from the matter in which they inhere though they cannot
actually exist apart from matter. But he stops short of endorsing this
moderately realist Aristotelian account of universals. His commitment to an
ontology that includes not just Aristotelian natural forms but also Platonist
Forms existing apart from matter implies a strong realist view of universals.
With the exception of De fide catholica, which is a straightforward credal
statement, Boethius’s theological treatises De Trinitate, Utrum Pater et
Filius, Quomodo substantiae, and Contra Euthychen et Nestorium show his
commitment to using logic and metaphysics, particularly the Aristotelian
doctrines of the categories and predicables, to clarify and resolve issues in
Christian theology. De Trinitate, e.g., includes a historically influential
discussion of the Aristotelian categories and the applicability of various
kinds of predicates to God. Running through these treatises is his view that
predicates in the category of relation are unique by virtue of not always
requiring for their applicability an ontological ground in the subjects to
which they apply, a doctrine that gave rise to the common medieval distinction
between so-called real and non-real relations. Regardless of the intrinsic
significance of Boethius’s philosophical ideas, he stands as a monumental
figure in the history of medieval philosophy rivaled in importance only by
Aristotle and Augustine. Until the recovery of the works of Aristotle in the
mid-twelfth century, medieval philosophers depended almost entirely on Boethius’s
translations and commentaries for their knowledge of pagan ancient philosophy,
and his treatises on logic continued to be influential throughout the Middle
Ages. The preoccupation of early medieval philosophers with logic and with the
problem of universals in particular is due largely to their having been tutored
by Boethius and Boethius’s Aristotle. The theological treatises also received
wide attention in the Middle Ages, giving rise to a commentary tradition
extending from the ninth century through the Renaissance and shaping discussion
of central theological doctrines such as the Trinity and Incarnation. «Nulla è più
fugace della forma esteriore, che appassisce e muta come i fiori di campo
all'apparire dell'autunno.» (Boezio, citato da Umberto Eco ne Il nome
della rosa) Severino Boezio Boetius.png Magister officiorum del Regno Ostrogoto
Durata mandatosettembre 522 – agosto 523 MonarcaTeodorico il Grande Console del
Regno Ostrogoto Durata mandato510 Monarca Teodorico il Grande PredecessoreFlavio
Importuno SuccessoreMagno Felice Flavio Secondino Senatore romano Durata
mandato510 – settembre 524 Dati generali Professionefilosofo San Severino
Boezio Fl Boetio (Flavio Boezio) - Studiolo di Federico da MontefeltroFl Boetio
(Flavio Boezio) - Studiolo di Federico da Montefeltro Padre della
Chiesa Martire NascitaRoma, 475/477 MortePavia, 524/526 Venerato
da Tutte le Chiese che ammettono il culto dei santi Ricorrenza23 ottobre
Attributipalma Manuale Anicio Manlio Torquato Severino Boezio (in latino:
Anicius Manlius Torquatus Severinus Boethius; Roma, 475/477 – Pavia, 524/526) è
stato un filosofo e senatore romano. Inter latinos aristotelis
interpretes et aetate primi, et doctrina praecipui dialectica, 1547. Da BEIC,
biblioteca digitale Noto come Severino Boezio, o anche solo come Boezio, con le
sue opere ha avuto una profonda influenza sulla filosofia cristiana del
Medioevo, tanto che alcuni lo collocarono tra i fondatori della Scolastica[1].
Fu principale collaboratore del re Teodorico, ricoprendo la carica di magister
officiorum. Boezio, nel clima di rilancio della cultura che la pace rese
possibile durante il regno del re goto, concepì l'ambizioso progetto di
tradurre in latino le opere di Platone e di Aristotele. Teodorico, nei suoi
ultimi anni, divenne sospettoso di tradimenti e congiure, e Severino venne
imprigionato a Pavia e giustiziato. Papa Leone XIII ne approvò il culto
per la Chiesa in Pavia, che ne custodisce i resti nella basilica di San Pietro
in Ciel d'Oro e lo festeggia il 23 ottobre[2].Discendeva da una nobile
famiglia, i cui membri avevano avuto carriere prestigiose. Suo padre fu
probabilmente Manlio Boezio, prefetto del pretorio d'Italia, due volte prefetto
di Roma e console nel 487; probabilmente suo nonno fu il Boezio prefetto del
pretorio sotto Valentiniano III, ed è verosimile che fosse imparentato col
Severino console nel 461 e col Severino Iunior console nel 482. Boezio era
anche imparentato con la nobile e antica gens Anicia (gens a cui apparteneva
san Gregorio Magno e san Benedetto da Norcia), oltre che con lo scrittore Magno
Felice Ennodio.[3] Alla morte del padre avvenuta intorno al 490, fu affidato ad
una nobile famiglia romana, probabilmente quella di Quinto Aurelio Memmio
Simmaco, la cui figlia Rusticiana Boezio sposerà intorno al 495; la coppia ebbe
due figli, Boezio e Simmaco, che proseguirono la tradizione di famiglia di
ricoprire ruoli prestigiosi diventando entrambi consoli nel 522. L'evento
fondante della vita politica di Boezio fu la vittoria (493) del re degli Ostrogoti
Teodorico il Grande su Odoacre, re degli Eruli e sovrano d'Italia; fu l'inizio
del regno degli Ostrogoti sull'Italia (con Ravenna come capitale e Pavia e
Verona come sedi reali) e della difficile convivenza tra questi e la
popolazione romana. Boezio studiò alla scuola di Atene, retta dallo
scolarca Isidoro di Alessandria, dove si insegnavano soprattutto Aristotele e
Platone insieme con le quattro scienze fondamentali per la comprensione della
filosofia platonica, l'aritmetica, la geometria, l'astronomia e la musica; qui
conobbe forse il giovane e futuro grande commentatore di Aristotele, Simplicio.
S'iniziava con lo studio della logica aristotelica, preceduta
dall'introduzione, l'Isagoge, di Porfirio; è il piano che Boezio seguirà nel
compito che un giorno vorrà assumersi di tradurre in latino, commentare e
accordare i due pensatori greci. Al periodo intorno al 502 si fa risalire
l'inizio della sua attività letteraria e filosofica: scrisse i trattati del
quadrivio, le quattro scienze fondamentali del tempo, il De institutione
arithmetica, il De institutione musica e i perduti De institutione geometrica e
De institutione astronomica. Qualche anno dopo tradusse dal greco in latino e
commentò l'Isagoge di Porfirio, un'introduzione alle Categorie di Aristotele,
che avrà un'enorme diffusione nei secoli a venire. La sua erudizione era
ben nota e apprezzata: nel 507 Teodorico lo interpellò riguardo alla richiesta
ricevuta dal re burgundo Gundobado per un orologio ad acqua, e menzionò la sua
conoscenza del greco e la sua opera di traduzione dal greco al latino;[4]
quello stesso anno Teodorico consultò Boezio riguardo a un suonatore di lira,
richiestogli dal sovrano franco Clodoveo I, in quanto era al corrente della
conoscenza della teoria musicale da parte dell'erudito romano.[5] La fama
così ottenuta gli procurò il rango di patricius (già nel 507)[4] e nel 510 la
nomina al consolato sine collega da parte della corte imperiale di
Costantinopoli, carica biennale che gli dà diritto a un seggio permanente nel
Senato romano. Da questi anni fino al 520 tradusse e commentò le
Categorie e il De interpretatione di Aristotele, scrisse il trattato teologico
Contra Eutychen et Nestorium, il perduto commento ai Primi Analitici di
Aristotele, un De syllogismis categoricis, un De divisione, gli Analytica
posteriora, un De hypotheticis syllogismis, la traduzione, perduta, dei Topica
di Aristotele e un commento ai Topica di Cicerone. Partecipò ai dibattiti
teologici del tempo: intorno al 520 compose il De Trinitate, dedicato al nonno
Simmaco, l'Utrum Pater et Filius et Spiritus Sanctus de divinitate
substantialiter praedicentur, il Quomodo substantiae in eo quod sint bonae
sint, cum non sint substantialia sint. L'interesse di Boezio e di molta parte
del patriziato romano per i problemi teologici che avevano il loro centro
soprattutto in Oriente, con i dibattiti sull'arianesimo, misero in allarme
Teodorico, che sospettava un'intelligenza politica della classe senatoria
romana con l'Impero, la cui ostilità verso i Goti ariani era sempre stata
appena malcelata. Appena terminati i De sophisticis elenchis, perduti, e
i De differentiis topicis, Boezio fu chiamato alla corte di Teodorico, per
discutere della non facile convivenza fra gli elementi gotici e italici della
popolazione. Nel 522 i suoi due figli ebbero l'onore del consolato; in tale
occasione Boezio pronunciò un panegirico in onore di Teodorico di fronte al
Senato romano.[6] Nel settembre di quello stesso anno fu nominato magister
officiorum, carica che tenne fino all'agosto successivo, e Boezio stesso elenca
tra gli atti che compì in tale carica, come l'aver impedito ad alcuni militari
ostrogoti di vessare i deboli, l'aver osteggiato la pesante tassazione che
gravava sulla Campania in periodo di carestia, l'aver salvato le proprietà di
Paolino, l'aver difeso da un processo ingiusto l'ex-console Albino;[7] proprio
quest'ultima azione causò la caduta in disgrazia di Boezio, e la composizione
della sua opera più famosa. Era infatti accaduto che a Pavia il
referendarius Cipriano aveva sequestrato alcune lettere dirette alla corte di
Bisanzio, in base alle quali Cipriano accusò il nobile romano Albino di
complottare ai danni di Teodorico. Boezio difese Albino, affermando che le
accuse di Cipriano erano false, e che se Albino era colpevole, allora lo erano
anche Boezio stesso e tutto il Senato.[8] Gli furono avanzate delle nuove
accuse fondate su sue lettere, forse falsificate, nelle quali Boezio avrebbe
sostenuto la necessità di «restaurare la libertà di Roma»; fu allora sostituito
nella sua carica da Cassiodoro e, nel settembre 524, incarcerato a Pavia con
l'accusa di praticare arti magiche; qui ebbe inizio la composizione della sua
opera più nota, il De consolatione philosophiae. La tomba di
Severino Boezio nella Basilica di San Pietro in Ciel d'Oro a Pavia. Boezio fu
giudicato a Roma da un collegio di cinque senatori, estratti a sorte,
presieduto dal praefectus urbi Eusebio. Questi, nell'estate del 525, notificò
la sentenza di condanna a morte di Boezio, che fu ratificata da Teodorico ed
eseguita presso Pavia, nell'Ager Calventianus, una località che non si è potuta
identificare con certezza. Secondo alcuni studiosi, l'Ager Calventianus sarebbe
da identificare con la scomparsa località di Calvenza, presso Villaregio dove,
nel XIX secolo, venne scoperta una grande epigrafe del VI secolo, ora
conservata nei Musei Civici di Pavia, che fu forse la lastra tombale di
Boezio[9]. Lo storico bizantino Procopio racconta che, poco dopo l'esecuzione
di Boezio e Simmaco, a Teodorico fu servito un pesce di sproporzionate
dimensioni nella cui testa gli parve di vedere il teschio del secondo che lo
fissava minaccioso. Sconvolto da ciò, Teodorico si ammalò e morì poco dopo in
preda ad allucinazioni e rimorsi. Un'altra leggenda post mortem di Boezio narra
che un cavallo nero si presentò da Teodorico, che volle a forza montarlo. Il
cavallo, insensibile alle redini, iniziò a correre con il cavaliere incollato
alla sella, finché arrivò al Vesuvio, nel cratere del quale rovesciò
Teodorico. Severino Boezio ebbe due mogli. La prima fu la poetessa
siciliana Elpide, morta nel 504. La seconda fu Rusticiana.[10] Il
pensiero di Boezio Le discipline filosofiche Boezio e l'Aritmetica in un
manoscritto tedesco del XV secolo Boezio insegna agli studenti, miniatura,
1385 Consapevole della crisi della cultura latina del suo tempo, Boezio avvertì
la necessità di tramandare e conservare le conoscenze elaborate nel mondo
greco. Data alla filosofia la definizione di amore della sapienza, da lui
intesa come causa della realtà e perciò sufficiente a sé stessa, la filosofia,
come amore di quella, è anche amore e ricerca di Dio, che è la sapienza
assoluta. La filosofia è conoscenza di tre tipi di esseri. Gli intellettibili -
termine tratto da Mario Vittorino - sono gli esseri immateriali, concepibili
solo dall'intelletto, senza l'ausilio dei sensi, come Dio, gli angeli, le
anime; il ramo della filosofia che di questi si occupa è propriamente la
teologia. Gli intelligibili sono invece gli esseri presenti nelle realtà materiali,
le quali sono percepite dai sensi ma quelli sono concepibili dall'intelletto:
gli intelligibili sono dunque gli intellettibili in forma materiale. La natura
è infine oggetto della fisica, suddivisa in sette discipline: quelle del
quadrivium - aritmetica, geometria, musica e astronomia - e del trivium -
grammatica, logica e retorica. Le scienze del quadrivio sono per Boezio i
quattro gradi che portano alla sapienza: il quadrivio «deve essere percorso da
coloro la cui mente superiore può essere sollevata dalla sensazione naturale
agli oggetti più sicuri dell'intelligenza». La prima delle discipline del
quadrivio, «il principio e la madre» delle altre è, per Boezio, l'aritmetica;
il De institutione arithmetica, scritta intorno al 505 e dedicata al suocero Simmaco,
è ripresa dall'Introduzione all'Aritmetica di Nicomaco di Gerasa. Nel suo
De institutione musica, la cui fonte sono gli Elementi armonici di Tolomeo e
un'opera perduta di Nicomaco, distingue tre generi di musica: una musica
cosmica, mundana, che non è percepibile dall'uomo ma deve derivare dal
movimento degli astri, dal momento che l'universo, secondo Platone, è
strutturato sul modello degli accordi musicali, la cui armonia è fondata
sull'equilibrio dei quattro elementi presenti in natura - acqua, aria, terra e
fuoco; una musica humana, espressione della mescolanza, nell'uomo, dell'anima e
del corpo e derivante dal rapporto fra l'elemento fisico e l'elemento
intellettuale e pertanto percepibile con un'attività di introspezione in noi
stessi; la musica ha una profonda influenza sulla vita umana: è l'armonia
dell'uomo con sé stesso e di sé con il mondo. Infine, esiste naturalmente la
musica pratica, strumentale, musica instrumentis constituta, ottenuta dalle
vibrazioni degli strumenti e dalla voce. Le altre due opere di geometria e di
astronomia, tratte dagli Elementi di Euclide e dall'Almagesto di Tolomeo, sono
andate perdute. La logica L'acquisizione delle discipline del trivium -
grammatica, retorica e logica - è utile per esprimere al meglio la conoscenza
che già si possiede. La logica di Boezio è in sostanza un commento della logica
di Aristotele, dal momento che egli segue l'Isagoge, il commento alla logica
aristotelica del neoplatonico Porfirio, che Boezio conobbe dapprima nella
traduzione latina di Vittorino e poi direttamente dal testo greco di Porfirio,
oltre a tradurre le Categorie e il De interpretatione di Aristotele. Le
categorie, secondo Aristotele, sono i diversi significati che i termini (όροι)
usati in una discussione possono assumere; un medesimo vocabolo - per esempio
uomo - può significare un uomo reale, l'uomo in generale, un uomo rappresentato
in una scultura; per evitare confusioni, al termine "uomo", che è una
categoria sostanza, aggiungendo altre nove categorie, ossia colore, quantità,
qualità, relazione, luogo, tempo, situazione, stato, azione e passione, un
discorso, che ha per soggetto la sostanza "uomo", sarà chiaramente
individuato. Al soggetto sostanza si possono unire dei predicati,
distinti da Aristotele in cinque modi diversi: il genere, la specie, la
differenza, la proprietà e l'accidente. Il genere è il predicato più generale
di un soggetto: al soggetto "Socrate" appartiene allora il genere
"animale" e, caratterizzando più in particolare con l'indicare la
specie come sottoclasse del genere, si potrà dire che Socrate è un animale di
specie "uomo". Le sostanze "prime", quelle che indicano le
cose, gli oggetti sensibili, esistono di per sé, secondo Aristotele, mentre il
genere e la specie sono indicate da Aristotele come sostanze
"seconde", e non è chiaro se esse esistano di per sé. A questo
proposito «non dirò», scrive Porfirio, «riguardo ai generi e alle specie, se
siano sostanze esistenti per sé, o se siano semplici pensieri; se siano realtà
corporee o incorporee; se siano separate dai sensibili ovvero poste in essi.
Poiché questa è impresa molto ardua, che ha bisogno di più vaste
indagini». Boezio in un manoscritto medievale. Allo stesso modo
Boezio si pone il problema se i generi e le specie siano realtà esistenti di per
sé, come esistono realmente i singoli individui, e se, in questo caso, siano
realtà spirituali o materiali e, se materiali, esistano in unione con le realtà
sensibili o se siano separate; oppure, non esistendo di per sé, se siano
semplici categorie dello spirito umano che le abbia concepite per necessità di
linguaggio. La risposta di Boezio è che «Platone ritiene che i generi, le
specie e gli altri universali non siano soltanto conosciuti separatamente dai
corpi, ma che esistano e sussistano indipendentemente da quelli; invece
Aristotele pensa che gli incorporei e gli universali sono sì oggetto di
conoscenza, ma che non sussistono che nelle cose sensibili. Quale di queste
opinioni sia la vera, io non ho avuto l'intenzione di decidere, perché è
compito di più alta filosofia. Noi abbiamo deciso di seguire l'opinione di
Aristotele, non perché l'approviamo totalmente ma perché questo libro l'Isagoge
di Porfirio è scritto seguendo le Categorie di Aristotele». Tuttavia
Boezio dà una risposta al problema degli universali, prendendola da Alessandro
d'Afrodisia: il pensiero umano è in grado di separare dagli oggetti sensibili
nozioni astratte, come quelle di "animale" e di "uomo";
anche se il genere e la specie non potessero esistere separati dal corpo, non
per questo ci è impedito di pensarli separatamente da esso. I cinque
predicabili o universali, se non sono delle sostanze, come vuole Aristotele,
sono allora dei concetti (intellectus): «uno stesso soggetto è universale
quando lo si pensa ed è singolare quando lo si coglie con i sensi nelle cose»;
platonicamente, egli riafferma così l'esistenza di oggetti propri della mente
che non possono essere conosciuti sensibilmente. Boezio non riprende la teoria
aristotelica dell'intelletto agente, che spiegherebbe come sia possibile al
pensiero separare ciò che è unito: nel suo commento all'Isagoge questa
operazione di astrazione resta inspiegata ma verrà ripresa, in diversa forma,
nel De consolatione philosophiae. Sono quattro gli scritti boeziani che
trattano di questioni teologiche: il Contra Eutychen et Nestorium, o De persona
et duabus naturis in Christo, dedicato a un diacono Giovanni, che potrebbe
essere il futuro papa Giovanni I, fu composto nel 512 come contributo al
controverso dibattito sulla persona e sulla natura, umana e divina, di Cristo.
Eutiche sosteneva l'esistenza in Cristo di una natura divina in una persona
divina, mentre Nestorio, sostenendo l'identità di persona e natura, sosteneva
che Cristo avesse avuto due nature, una divina e una umana e perciò anche due
persone, una divina e una umana. Boezio si preoccupa innanzi tutto di chiarire
i significati delle parole, affinché non si creino contrasti dovuti a semplici
fraintendimenti. Distingue tre diversi significati del termine «natura»,
natura come «predicato di tutte le cose esistenti», natura come «predicato di
tutte le sostanze corporee e incorporee» e natura come «differenza specifica
che dà forma a qualsiasi realtà»; definisce poi con "persona" una
«sostanza individua di natura razionale» riferibile agli uomini, agli angeli e
a Dio. Scrive infatti (Contra Eutychen, 2, 3): «la persona non si può mai
applicare agli universali, ma soltanto ai particolari e agli individui: non
esiste infatti la persona dell'uomo in genere o dell'uomo in quanto animale. Pertanto
se la persona appartiene soltanto alle sostanze e soltanto a quelle razionali,
se ogni natura è una sostanza, e se la persona sussiste non negli universali ma
soltanto negli individui, essa si può così definire: "la sostanza
individua di natura razionale"». Ma Boezio non pretende di aver dato
una parola definitiva sulla controversia: occorre che sia «il linguaggio
ecclesiastico a scegliere il nome più adatto»; per quello che lo riguarda, egli
dichiara di non essere «tanto vanitoso da anteporre la mia opinione a un
giudizio più sicuro. Non è in noi la sorgente del bene e nelle nostre opinioni
non vi è nulla che dobbiamo preferire a ogni costo; da Colui che solo è buono
derivano tutte le cose veramente buone». Intorno al 518 fu composto il De
hebdomadibus, o Ad eundem quomodo substantiae in eo quod sint, bonae sint, cum
non sint substantialia sint, ossia In che modo le sostanze siano buone in quel
che sono, pur non essendo beni sostanziali, ove Boezio distingue, nell'ente,
l'essere e il «ciò che è» l'id quod est, ciòe il soggetto individuale che
possiede l'essere: per Boezio «l'essere non è ancora, ma ciò che ha ricevuto la
forma dell'essere, quello è e sussiste». Stabilito che «tutto ciò che è
tende al bene», si pone il problema se possano definirsi buoni gli enti finiti,
la cui essenza non è la bontà; distingue allora i beni che sono tali in sé dai
«beni secondi», ossia quelli che lo sono in quanto partecipano della bontà, per
giungere alla conclusione che anche il «bene secondo» è buono, essendo «scaturito
da quello il cui essere stesso è buono», ossia dal primo Essere che è anche e
necessariamente il primo Bene. Nel De sancta Trinitate o Quomodo trinitas unus
Deus, uno scritto successivo al 520, si pone il problema se a Dio, come a tutte
le persone della Trinità, si applichino le categorie della logica, e se dunque
siano una sostanza e se sia possibile che abbiano degli attributi; lo stesso
tema, in forma sintetica, è espresso nell'Ad Johannem diaconum utrum Pater et
Filius et Spiritus Sanctus de divinitate substantialiter praedicentur. Il
De consolatione philosophiae La consolazione della filosofia, miniatura
del 1485. Boezio in prigione, miniatura, 1385. Scritta durante la
carcerazione, i cinque libri del De consolatione si presentano come un dialogo
nel quale la Filosofia, personificata da «una donna di aspetto oltremodo
venerabile nel volto, con gli occhi sfavillanti e acuti più della normale
capacità umana; di colorito vivo e d'inesausto vigore, benché tanto avanti con
gli anni da non credere che potesse appartenere alla nostra epoca», dimostra
che l'afflizione patita da Boezio per la sventura che lo ha colpito non ha in
realtà bisogno di alcuna consolazione, rientrando nell'ordine naturale delle
cose, governate dalla Provvidenza divina. Si può dividere l'opera in due
parti, una costituita dai primi due libri e l'altra dagli ultimi tre. È una
distinzione che corrisponde a quanto raccomandato dallo stoico Crisippo nella
cura delle afflizioni: quando l'intensità della passione è al culmine, prima di
ricorrere ai rimedi più efficaci, occorre attendere che essa si attenui. Così
infatti si esprime la Filosofia (I, VI, 21): «siccome non è ancora il momento
per rimedi più energici, e la natura della mente è tale che, respingendo le
vere opinioni, subito si riempie di errori, dai quali nasce la caligine delle
perturbazioni che confonde l'intelletto, io cercherò di attenuare a poco a poco
questa oscurità in modo che, rimosse le tenebre delle passioni ingannevoli, tu
possa conoscere lo splendore della luce vera». Una medicina leggera,
«qualcosa di dolce e di piacevole che, penetrato al tuo interno, apra la strada
a rimedi più efficaci», è la comprensione della natura della fortuna, esposta
nel II libro utilizzando temi della filosofia stoica ed epicurea. La fortuna
(II, I, 10 e segg.) «era sempre la stessa, quando ti lusingava e t'illudeva con
le attrattive di una felicità menzognera se l'apprezzi, adeguati ai suoi
comportamenti, senza lamentarti. Se aborrisci la sua perfidia, disprezzala
[...] ti ha lasciato colei dalla quale nessuno può essere sicuro di non essere
abbandonato ti sforzi di trattenere la ruota della fortuna, che gira
vorticosamente? Ma, stoltissimo fra tutti i mortali, se si fermasse, non
sarebbe più lei». Del resto, quello che la fortuna ci dà, saremo noi stessi a
doverlo abbandonare in quell'ultimo giorno della nostra vita che (II, III, 12)
«è pur sempre la morte della fortuna, anche della fortuna che dura. Che
importanza credi allora che abbia, se sia tu a lasciarla morendo, o se sia lei
a lasciarti, fuggendo?». Se dunque ci rende infelice tanto il suo
abbandono durante la nostra vita, quanto il fatto che, morendo, dobbiamo
abbandonare i doni che quella ci ha elargito in vita, allora la nostra felicità
non può consistere in quei doni effimeri, in cose mortali, e neppure nella
gloria, nel potere e nella fama, ma deve essere dentro noi stessi. Si tratta
allora di conoscere «l'aspetto della felicità vera», dal momento che ciascuno
(III, II, 1) «per vie diverse, cerca pur sempre di giungere a un unico fine,
che è quello della felicità. Tale fine consiste nel bene: ognuno, una volta che
l'abbia ottenuto, non può più desiderare altro». Dimostrato che (III, IX, 2)
«con le ricchezze non si ottiene l'autosufficienza, non la potenza con i regni,
non con le cariche il rispetto, non con la gloria la fama, né la gioia con i
piaceri», tutti beni imperfetti, occorre determinare la forma del bene
perfetto, «questa perfezione della felicità». Ora, il bene perfetto, il
«Sommo Bene», è Dio, dal momento che, secondo Boezio, sviluppando una
concezione neoplatonica (III, X, 8) «la ragione dimostra che Dio è buono in
modo da poterci convincere che in lui vi è anche il bene perfetto. Se infatti
non fosse tale, non potrebbe essere l'origine di ogni cosa; vi sarebbe altro,
migliore di lui, in possesso del bene perfetto, a lui precedente e più
prezioso; è chiaro che le cose perfette precedono quelle imperfette. Pertanto,
per non procedere all'infinito col ragionamento, dobbiamo ammettere che il
sommo Dio sia del tutto pieno del bene sommo e perfetto; ma s'era stabilito che
il bene perfetto sia la vera felicità: dunque la vera felicità è posta nel
sommo Dio». Nel IV libro (I, 3) Boezio pone il problema di come «pur
esistendo il buon reggitore delle cose, i mali esistano comunque ed siano
impuniti e non solo la virtù non venga premiata ma sia persino calpestata dai
malvagi e punita al posto degli scellerati». La risposta, secondo lo schema
platonico, della Filosofia, è che tutti, buoni e malvagi, tendono al bene; i
buoni lo raggiungono, i malvagi non riescono a raggiungerlo per loro propria
incapacità, mancanza di volonta, debolezza. Perché infatti i malvagi (IV, II,
31 - 32) «abbandonata la virtù, ricercano i vizi? Per ignoranza di ciò che è
bene? Ma cosa c'è di più debole della cecità dell'ignoranza? Oppure sanno cosa
cercare ma il piacere li allontana dalle retta via? Anche in questo caso si
dimostrano deboli, a causa dell'intemperanza che impedisce loro di opporsi al
male? oppure abbandonano il bene consapevolmente e si volgono al vizio? Ma
anche così cessano di essere potenti e cessano persino di essere del tutto».
Infatti il bene è l'essere e chi non raggiunge il bene è privo necessariamente
dell'essere: dell'uomo ha solo la parvenza: «tu potresti chiamare cadavere un
uomo morto, ma non semplicemente uomo; così, i viziosi sono malvagi ma nego che
essi siano in senso assoluto». Nel quinto e ultimo libro Boezio tratta il
problema della prescienza e provvidenza divina e del libero arbitrio. Definito
il caso (I, I, 18) «un evento inaspettato prodotto da cause che convergono in
cose fatte per uno scopo determinato», per Boezio il concorrere e confluire di
quelle cause è «il prodotto di quell'ordine che, procedendo per inevitabile
connessione, discende dalla provvidenza disponendo le cose in luoghi e in tempi
determinati». Il caso, dunque, non esiste in sé stesso, ma è l'evento di cui
gli uomini non riescono a stabilire le cause che lo hanno determinato. È
compatibile allora il libero arbitrio dell'uomo con la presenza della prescienza
divina e a cosa dovrebbe servire pregare che qualcosa avvenga o meno, se già
tutto è stabilito? La risposta della Filosofia è che la previdenza di Dio non
dà necessità agli eventi umani: essi restano la conseguenza della libera
volontà dell'uomo anche se sono previsti da Dio. Ma questo stesso
problema, così posto dall'uomo, non è nemmeno corretto. Dio è infatti eterno,
nel senso che non è soggetto al tempo; per lui non esiste il passato e il
futuro, ma un eterno presente; il mondo, invece, anche se non avesse avuto
nascita, sarebbe perpetuo, ossia soggetto al mutamento e dunque soggetto al
tempo; nel mondo esiste pertanto un passato e un futuro. La conoscenza che Dio
ha delle cose non è a rigore un "vedere prima", una pre-videnza, ma
una provvidenza, un vedere nell'eterno presente tanto gli eventi necessari,
come sono quelli regolati dalle leggi fisiche, che gli eventi determinati dalla
libera volontà dell'uomo. La fortuna della Consolazione fu notevole per
tutto il Medioevo, così da fare del suo autore una delle fonti più autorevoli
del pensiero cristiano, per quanto l'opera si fondi sulle tradizioni stoiche e
soprattutto neoplatoniche; essa tuttavia si manifesta come ultima autorevole
affermazione della libertà del pensiero in complementarità con la fede espressa
in sue altre opere, come dimostra il fatto che Boezio non abbia mai citato
Cristo in un'opera di tale natura e composta a un passo dalla morte - tanto che
già nel X secolo il monaco sassone Bovo di Corvey dirà, a questo riguardo, che
nella Consolazione sembra che la Filosofia abbia scacciato Cristo. Allievo
della scuola neoplatonica di Atene, Boezio trovò negli insegnamenti della
classica tradizione neoplatonica esempi di direttiva morale pienamente
sufficienti rispetto a quanto poteva trovare nel Cristianesimo, del quale, non
a caso, come mostrano i suoi Opuscoli teologici, si occupò soltanto per
problemi relativi unicamente alla dogmatica e mai alla morale e al destino
dell'uomo. Lo stile La De Consolatione philosophiae è un esempio di
prosimetro, una composizione in cui la poesia si alterna alla prosa, secondo un
modello che viene fatto risalire al filosofo cinico Menippo di Gadara nel III
secolo a.C. e introdotto a Roma nel I secolo a.C. da Varrone; molto
probabilmente Boezio tenne presente il De nuptiis Mercurii et Philologiae di
Marziano Capella, opera di struttura analoga, composta circa un secolo prima.
Boezio, nelle opere precedenti, frutto di elaborazioni teologiche, di commenti
e di traduzioni, non si era preoccupato di dare dignità letteraria ai suoi
scritti; nella Consolazione ha voluto affermare la propria appartenenza alla
tradizione latina, con una trasparente imitazione del dialogo platonico
attraverso i modelli di Cicerone e di Seneca, così da porsi, nel versante sia
letterario che filosofico, come l'ultimo classico romano. Le opere
discusse A Boezio furono attribuite altre opere, come la De fide catholica o
Brevis fidei christianae complexio, che sembra appartenere a quel suo allievo
Giovanni nel quale si è voluto riconoscere Papa Giovanni I. Anche se ancora
oggi vi è discussione sull'attribuzione a Boezio, l'impostazione catechistica
dell'opera, che tratta delle verità essenziali del Cristianesimo, quali la
Trinità, il peccato originale, l'Incarnazione, la Redenzione e la Creazione,
porterebbero a escludere una paternità boeziana. Attribuita a Mario Vittorino
la De definitione e a Domenico Gundisalvo la De unitate et uno, resta tuttora
non definito l'autore della De disciplina scholarium, anch'essa attribuita a
suo tempo a Boezio. Culto La figura di Boezio fu molto stimata nel
Medioevo. Le sue vicissitudini avevano molte analogie con la vita di San Paolo,
ingiustamente imprigionato e martire. Il poeta Dante Alighieri nomina
Boezio nella Divina Commedia e nel Convivio, dove afferma (II, 12) di averne
iniziato gli studi quando, dopo la morte di Beatrice, si era dedicato alla
filosofia. Nel Paradiso di Dante, Boezio è uno degli spiriti sapienti del IV
Cielo del Sole (Par., X, 124-126), che formano la prima corona di dodici
spiriti in cui è presente anche san Tommaso d'Aquino. Dal Martirologio
Romano al 23 ottobre: "A Pavia, commemorazione di san Severino Boezio,
martire, che, illustre per la sua cultura e i suoi scritti, mentre era
rinchiuso in carcere scrisse un trattato sulla consolazione della filosofia e
servì con integrità Dio fino alla morte inflittagli dal re
Teodorico". Opere Le date di composizione sono tratte da Philip
Edward Phillips, "Anicius Manlius Severinus Boethius: A Chronology and
Selected Annotated Bibliography", in Noel Harold Kaylor Jr., & Philip
Edward Phillips, (a cura di), A Companion to Boethius in the Middle Ages,
Leiden, Brill, 2012,551–589. Opere matematiche De institutione
arithmetica (c. 500) adattamento delle Introductionis Arithmeticae di Nicomaco
di Gerasa (c. 160 - c. 220). De Institutione musica (c. 510), si basa su
un'opera perduta di Nicomaco di Gerasa e sulla Harmonica di Tolomeo. Opere
logiche A) Traduzioni dal greco Porphyrii Isagoge (traduzione dell'Isagoge di
Porfirio) In Categorias Aristotelis De Interpretatione vel Periermenias
Interpretatio priorum Analyticorum (due versioni) Interpretatio Topicorum
Aristotelis Interpretatio Elenchorum Sophisticorum Aristotelis B) Commenti a
Porfirio, Aristotele e Cicerone In Isagogen Porphyrii commenta (due versioni,
la prima basata sulla traduzione di Gaio Mario Vittorino, (c. 504-505); la
seconda sulla sua traduzione (507-509). In Aristotelis Categorias (c. 509-511)
In librum Aristotelis de interpretatione Commentaria minora (non prima del 513)
In librum Aristotelis de interpretatione Commentaria majora (c. 515-516) In
Aristotelis Analytica Priora (due versioni) (c.520-523) Commentaria in Topica
Ciceronis (incompleta: manca la fine del sesto libro e tutto il settimo) Opere
originali De syllogismo cathegorico (505-506) De divisione (515-520?) De
hypotheticis syllogismis (c. 516-522) In Ciceronis Topica (prima del 522) De
topicis differentiis (prima del 523) Introductio ad syllogismos cathegoricos
(c. 523) Opuscola Sacra (trattati teologici) (c. 520) De Trinitate (c. 520-521)
Utrum Pater et Filius et Spiritus Sanctus de divinitate substantialiter
praedicentur (Se "Padre" "Figlio" e "Spirito
Santo", siano predicati sostanzialmente della Divinità) Quomodo
substantiae in eo quod sint bonae sint cum non sint substantialia bona
conosciuto anche col titolo De Hebodmadibus (In che modo le sostanze siano
buone in quel che sono, pur non essendo beni sostanziali) De fide Catholica
Contra Eutychen et Nestorium De consolatione Philosophiae (524-525). Frammenti
di un trattato sulla geometria sono pubblicati in: Menso Folkerts (a cura di),
Boethius' Geometrie II. Ein mathematisches Lehrbuch des Mittelalters,
Wiesbaden, Franz Steiner, 1970. Edizioni Severino Boezio, Dialectica,
Venetiis, apud Iuntas, 1547. Manlii Severini Boethii Opera Omnia, Patrologiae
cursus completus, Series latina, vol. 63 e 64, 1882 - 1891. Anicii Manlii
Severini Boethii Opera, I-II, Turnholt 1957-1999 Anicius Manlius Severinus
Boethius Torquatus, De consolatione philosophiae. Opuscula theologica, ed. C.
Moreschini, editio altera, Monachii - Lipsiae, 2005 (ed. prior 2000) Traduzioni
italiane Boezio Severino Delle consolazione della filosofia, Tradotto dalla
Lingua Latina in Volgar Fiorentino da Benedetto Varchi, Con Annotazioni a
margine e Tavola delle cose più segnalate. Si aggiunge la Vita dell'Autore...,
in Venezia, MDCCLXXXV, presso Leonardo Bassaglia, Venezia, 1785.[11] La
consolazione della Filosofia, traduzione di Umberto Moricca, Firenze, Salani,
1921. Philosophiae consolatio, testo con introduzione e trad. di Emanuele
Rapisarda, Catania, Centro di Studi sull'antico Cristianesimo, 1961. La
consolazione della filosofia, traduzione di R. Del Re, Roma, Edizioni
dell'Ateneo, 1968. Trattato sulla divisione, traduzione di traduzione,
introduzione e commento di Lorenzo Pozzi, Padova, Liviana Editrice, 1969. De
hypotheticis syllogismis, testo latino, traduzione, introduzione e commento di
Luca Obertello, Brescia, Paideia, 1969. La consolazione della filosofia,
introduzione di Christine Mohrmann, trad. di Ovidio Dallera, Collana BUR,
Milano, Rizzoli, 1970. La Consolazione della filosofia. Gli Opuscoli teologici,
traduzione di A. Ribet, a cura di Luca Obertello, Collana Classici del
pensiero, Milano, Rusconi, 1980,978-88-182-2484-9. De Institutione musica, testo
e traduzione di Giovanni Marzi, Roma, 1990. La consolazione della filosofia, a
cura di Claudio Moreschini, Collezione Classici Latini, Torino, UTET,
1994,978-88-020-4825-3. La consolazione di Filosofia, A cura di Maria
Bettetini. Traduzione di Barbara Chitussi, note di Giovanni Catapano. Testo
latino a fronte, Collana NUE, Torino, Einaudi, 2010,978-88-061-9973-9. I valori
autentici, a cura di M. Jovolella, Collana Oscar Saggezze, Milano, Mondadori,
2010,978-88-046-0023-7. La ricerca della felicità (Consolazione della Filosofia
III), A cura di M. Zambon, Collana Letteratura universale.Il convivio, Venezia,
Marsilio, 2011,978-88-317-0827-2. Il De topicis differentiis di Severino
Boezio, a cura di Fiorella Magnano, Palermo, Officina di Studi Medievali, 2014.
Le differenze topiche. Testo latino a fronte, A cura di Fiorella Magnano,
Collana Il pensiero occidentale, Milano, Bompiani,
2017,978-88-452-9399-3. Note
Battista Mondin, La prima Scolastica: Boezio, Cassiodoro, Scoto
Eriugena Martirologio romano, citato in
Severino Boezio, in Santi, beati e testimoni - Enciclopedia dei santi,
santiebeati. Ennodio, Epistole, vi.6,
vii.13, viii.1. Cassiodoro, Variae, i.45.
Cassiodoro, Variae, ii.40. De
consolatione philosophiae, ii. 3.8. De
consolatione philosophiae, i 4.10-14.
Anonimo Valesiano, 14.85. Il
sepolcro di Boezio, su academia.edu.
Alessio Narbone, Bibliografia Sicola sistematica o apparato metodico
alla storia letteraria della Sicilia, Volume I, 1850,478. Il libro contiene una iniziale dedica a
""Cosimo De' Medici Gran Duca di Toscana"", poi la
""VITA DI ANICIO MANLIO TORQUATO SEVERINO BOEZIO scritta latinamente
da Giulio Marziano Rota ed ora nuovamente volgarizzata"", ed infine
la traduzione in fiorentino "" volgare fiorentina"" di
Benedetto Varchi che traduce in italiano anche le parti non in prosa con versi
in rime alternate: ultima cosa curiosa, alla fine ci sono due ''''Inni
d'ELPIDE, Matrona Siciliana Consorte di Boezio''''. Bibliografia «Anicius
Manlius Severinus Boethius iunior 5», The Prosopography of the Later Roman
Empire volume II,233–236 L. M. Baixauli, Boezio. La ragione teologica, Milano,
1997 Henry Chadwick, Boezio: la consolazione della musica, della logica, della
teologia e della filosofia, Bologna, 1986 G. d'Onofrio, Fons scientiae. La dialettica
nell'Occidente tardo antico, Napoli, 1984 A. de Libera, Il problema degli
universali da Platone alla fine del Medioevo, Firenze, 1999 Anselmo Maria
Frigerio, “Sulla prima scolastica medievale", Torino 1927 A. M. Frigerio,
Il pensiero teologico ed etico di Severino Boezio, Torino 1929 A. M. Frigerio,
Lo sviluppo filosofico della dottrina cristiana dell'alto medioevo, Torino 1935
M. T. Fumagalli Beonio Brocchieri e M. Parodi, Storia della filosofia
medievale, Milano, 200588-420-4857-7 F. Gastaldelli, Boezio, Roma, 1997 Aurelia
Josz, Severino Boezio nel dramma della romanità: visione nella storia, Milano,
Treves, 1937, SBN IT\ICCU\LO1\0365764. Bruno Maioli, Teoria dell'essere e
dell'esistente e classificazione delle scienze in M. S. Boezio, Roma, Bulzoni,
1978 C. Micaelli, Dio nel pensiero di Boezio, Napoli, 1994 C. Micaelli, Studi
sui trattati teologici di Boezio, Napoli, 1984 M. Milani, Boezio. L'ultimo
degli antichi, Milano, 1994 Christine Mohrmann, Introduzione alla Consolazione
della filosofia, BUR, 1977 Battista Mondin, La prima Scolastica: Boezio,
Cassiodoro, Scoto Eriugena, Euntes docete. Commentaria Urbaniana, Roma 44
(1991) 5-30 Claudio Moreschini, Boezio e la tradizione del Neoplatonismo
latino, in «Atti del Convegno Internazionale di Studi Boeziani», Roma, 1981
Claudio Moreschini, Neoplatonismo e Cristianesimo: «partecipare a Dio» secondo
Boezio e Agostino, Catania, 1991 Claudio Moreschini, Varia boethiana, D'Auria
M., 2003 Luca Obertello, Severino Boezio, 2 voll., Genova, 1974 Roberto Pinzani,
La logica di Boezio, Milano, 2003 E. Rapisarda, La crisi spirituale di Boezio,
Catania, 1953 F. Troncarelli, Boethiana Aetas. Modelli grafici e fortuna
manoscritta della «Consolatio Philosophiae» tra IX e XII secolo, Firenze, 1993
Voci correlate De Institutione musica Tavola pitagorica Altri progetti
Collabora a Wikisource Wikisource contiene una pagina dedicata a Severino
Boezio Collabora a Wikisource Wikisource contiene una pagina in lingua latina
dedicata a Severino Boezio Collabora a Wikiquote Wikiquote contiene citazioni
di o su Severino Boezio Collabora a Wikimedia Commons Wikimedia Commons
contiene immagini o altri file su Severino Boezio Collegamenti esterni Severino
Boezio, su Treccani – Enciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana.Severino
Boezio, in Enciclopedia Italiana, Istituto dell'Enciclopedia Italiana.Severino
Boezio, su Enciclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.Claudio
Leonardi, Severino Boezio, in Dizionario biografico degli italiani, vol. 11,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1969.(DE) Severino Boezio, su ALCUIN,
Università di Ratisbona.Severino Boezio, su MacTutor, University of St Andrews,
Scotland.(LA) Opere di Severino Boezio, su Musisque Deoque.(LA) Opere di
Severino Boezio, su digilibLT, Università degli Studi del Piemonte Orientale
Amedeo Avogadro.Opere di Severino Boezio / Severino Boezio (altra versione) /
Severino Boezio (altra versione) / Severino Boezio (altra versione) / Severino
Boezio (altra versione) / Severino Boezio (altra versione) / Severino Boezio
(altra versione) / Severino Boezio (altra versione), su openMLOL, Horizons
Unlimited srl.Opere di Severino Boezio, su Open Library, Internet Archive.Opere
di Severino Boezio, su Progetto Gutenberg.Audiolibri di Severino Boezio, su
LibriVox.Severino Boezio, su Goodreads.(FR) Bibliografia su Severino Boezio, su
Les Archives de littérature du Moyen Âge.Severino Boezio, in Catholic
Encyclopedia, Robert Appleton Company.Severino Boezio, su Santi, beati e
testimoni, santiebeati.Spartiti o libretti di Severino Boezio, su International
Music Score Library Project, Project Petrucci LLC.Severino Boezio, su
MusicBrainz, MetaBrainz Foundation.John Marenbon, Anicius Manlius Severinus
Boethius, in Edward N. Zalta (a cura di), Stanford Encyclopedia of Philosophy,
Center for the Study of Language and Information (CSLI), Università di
Stanford.The Philosophical Works of Boethius. Editions and Translations, su
historyoflogic.com.Boethius' Logic and Metaphysics. An Annotated Bibliography,
su historyoflogic.com. Essere ed esistenza nell'opera di Severino Boezio, su
mondodomani.org. Boezio e la questione della felicità, su donbosco-torino. Temi
del De consolatione philosophiae e cenni biografici del filosofo, su taozen.
Opera Omnia, su documentacatholicaomnia.eu. dal Migne, Patrologia Latina, con
indici analitici. De Arte Arithmetica libri duo, su
daten.digitale-sammlungen.de. Manoscritto conservato nella Biblioteca digitale
di Monaco di Baviera. De institutione Musica, su imslp.org. PredecessoreConsole
romanoSuccessore Flavio Importuno, sine collega510Flavio Arcadio Placido Magno
Felice, Flavio Secondino V · D · M Padri e dottori della Chiesa
cattolica Severino Boezio Boetius.png Magister officiorum del Regno
Ostrogoto Durata mandatosettembre 522 – agosto 523 MonarcaTeodorico il Grande
Console del Regno Ostrogoto Durata mandato510 MonarcaTeodorico il Grande
PredecessoreFlavio Importuno SuccessoreMagno Felice Flavio Secondino Senatore
romano Durata mandato510 – settembre 524 Dati generali Professionefilosofo San
Severino Boezio Fl Boetio (Flavio Boezio) - Studiolo di Federico da
MontefeltroFl Boetio (Flavio Boezio) - Studiolo di Federico da
Montefeltro Padre della Chiesa Martire NascitaRoma,
475/477 MortePavia, 524/526 Venerato daTutte le Chiese che ammettono il culto
dei santi Ricorrenza23 ottobre Attributipalma ManualeInter latinos aristotelis
interpretes et aetate primi, et doctrina praecipui dialectica, 1547. Da BEIC,
biblioteca digitale. Boezio raffigurato col proprio suocero, Quinto Aurelio Memmio
Simmaco, nobile e letterato romano.Controllo di autoritàVIAF100218964 ·
ISNI0000 0001 2283 4442 · SBN IT\ICCU\CFIV\082200 · Europeana agent/base/145483
· LCCNn79029805 · GND (DE) 11851282X · BNF (FR) cb14840639m (data) · BNE (ES)
XX859481 (data) · ULAN500355319 · NLA35019855 · BAV495/44468 · CERL cnp01316117
· NDL (EN, JA) 00434105 · WorldCat Identitieslccn-n79029805 Filosofia Portale
Filosofia Letteratura Portale Letteratura Lingua latina Portale Lingua latina
Categorie: Filosofi romaniSenatori romaniNati a RomaMorti a PaviaAniciiConsoli
medievali romaniFilosofi cristianiFilosofi giustiziatiMartiri cristianiMagistri
officiorumPersonaggi citati nella Divina Commedia (Paradiso)Santi romani del VI
secoloTeorici della musica italianiTraduttori dal greco al latino[alter. Refs.:
Boethiius, in Stanford Encyclopaedia. Luigi Speranza, "Grice e Boezio," per Il
Club Anglo-Italiano, The Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia. Bollettino della Società
filosofica italiana. Cum sit
necessarium, Chrisaorie, et ad eam quae est apud Aristotelem praedicamentorum
doctrinam nosse quid genus sit et quid differentia quidque species et quid
proprium et quid accidens, et ad definitionum assignationem, et omnino ad ea
quae in divisione vel demonstratione sunt utilia, hac istarum rerum
speculatione compendiosam tibi traditionem faciens temptabo breviter velut
introductionis modo ea quae ab antiquis dicta sunt aggredi; altioribus quidem
quaestionibus abstinens, simpliciores vero mediocriter coniectans. Mox de
generibus et speciebus illud quidem sive subsistunt sive in solis nudis
purisque intellectibus posita sunt sive subsistentia corporalia sunt an
incorporalia, et utrum separata an in sensibilibus et circa ea constantia,
dicere recusabo. Altissimum enim est huiusmodi negotium et maioris egens
inquisitionis. Illud vero quemadmodum de his ac de propositis probabiliter
antiqui tractaverint, et horum maxime Peripatetici, tibi nunc temptabo
monstrare. Videtur autem neque genus neque species simpliciter dici. Genus enim
dicitur et aliquorum quodammodo se habentium ad unum aliquid et ad se invicem
collectio, secundum quam significationem Romanorum dicitur genus, ab unius
scilicet habitudine -- dico autem Romuli -- et multitudinis habentium aliquo
modo ad invicem eam quae ab illo est cognationem secundum divisionem ab aliis
generibus dictam. Dicitur autem et aliter rursus genus quod est
uniuscuiusque generationis principium vel ab eo qui genuit vel a loco in quo
quis genitus est. Sic enim Oresten quidem dicimus a Tantalo habere genus, Illum
autem ab Hercule, et rursus Pindarum quidem Thebanum esse genere, Platonem vero
Atheniensem; et enim patria principium est uniuscuiusque generationis
quemadmodum pater. Haec autem videtur promptissima esse significatio; Romani
enim qui ex genere descendunt Romuli, et Cecropidae qui ex genere descendunt
Cecropis et horum proximi. Et prius quidem appellatum est genus uniuscuiusque
generationis principium, dehinc etiam multitudo eorum qui sunt ab uno
principio; ut a Romulo, dividentes et ab aliis separantes, dicebamus omnem
illam collectionem esse Romanorum genus. Aliter autem rursus dicitur
genus, cui supponitur species ad horum fortasse similitudinem dictum. Etenim
principium quoddam est huiusmodi genus earum quae sub ipso sunt specierum,
videturque et omnem eam multitudinem continere quae sub ipso sunt
specierum. Tripliciter igitur cum genus dicatur, de tertio apud
philosophos sermo, quod etiam describentes assignaverunt, dicentes, genus esse
quod de pluribus et differentibus specie, in eo quod quid sit praedicatur, ut
animal. Eorum enim quae praedicantur alia quidem de uno dicuntur solo,
sicut individua sicut Socrates et hic et hoc, alia vero de pluribus,
quemadmodum genera et species et differentiae et propria, et accidentia
communiter sed non proprie alicui. Est autem genus quidem ut animal, species
vero ut homo, differentia autem ut rationale, proprium ut risibile, accidens ut
album, nigrum, sedere. Ab his ergo quae de uno solo praedicantur differunt
genera, eo quod haec de pluribus dicuntur. Ab his autem rursus quae de
pluribus, a speciebus quidem, quoniam species etsi de pluribus praedicentur,
non tamen de differentibus specie, sed numero: homo enim cum sit species, de
Socrate et Platone praedicatur, qui non specie a se invicem differunt, sed
numero. Animal vero cum sit genus, de homine, equo, et boue praedicatur, qui
differunt a se invicem specie, non numero solum. A proprio quoque differt
genus, quoniam proprium de una sola specie, cuius est proprium, praedicatur, et
de iis quae sub una specie sunt individuis, quemadmodum risibile de homine
solo, et de particularibus hominibus: genus autem non de una solum specie
praedicatur, sed de pluribus et differentibus. A differentia vero et ab iis
quae communiter sunt accidentia differt genus, quoniam etsi de pluribus et
differentibus specie praedicentur differentiae, et communiter accidentia, non
tamen in eo quod quid sit praedicantur, sed potius in eo quod quale est, et
quomodo se habet. Interrogantibus enim aliquibus quid est illud de quo praedicantur
haec? genus respondebimus: differentias autem et communiter et accidentia non
respondebimus. Non enim in eo quod quid est praedicantur de subiecto, sed magis
in eo quod quale sit. Interrogantibus enim qualis est homo? dicimus rationalis,
et qualis est corvus, dicimus niger. Est autem rationale, differentia: nigrum
vero, accidens. Quando autem quid est homo interrogamur, animal respondemus:
est autem genus hominis animal. Quare genus de pluribus praedicari dividit
ipsum ab iis quae de uno solo dicuntur, sicut individua; de differentibus vero
specie, separat eumdem ab iis quae sicut species praedicantur, vel sicut
propria: in eo autem quod quid sit praedicari, dividit ipsum a differentiis et
communiter accidentibus, quae singula non in eo quod quid sit praedicatur, sed
in eo quod quale est, vel quomodo se habet. Nihil igitur neque superfluum,
neque minus continet generis dicta descriptio. Species autem dicitur quidem, et
de uniuscuiusque forma, secundum quam dictum est: primum quidem species digna
est imperio: Dicitur autem species, et ea quae est sub assignato genere,
secundum quam solemus dicere, hominem quidem speciem animalis, cum sit genus
animal; album autem coloris speciem, triangulum vero figurae speciem. Quod si
etiam genus assignantes speciei meminimus, dicentes quod de pluribus et
differentibus specie in eo quod quid praedicatur, et speciem dicimus id quod
sub assignato genere ponitur. Nosse oportet quod quoniam genus alicuius est
genus, et species alicuius est species, idcirco necesse est et in utrorumque
rationibus utrisque uti. Assignant ergo et sic speciem: Species est quae sub
assignato genere ponitur, et de qua genus in eo quod quid sit praedicatur.
Amplius autem sic quoque: Species est quae de pluribus et differentibus numero,
in eo quod quid sit praedicatur; sed haec quidem assignatio specialissimae est,
et eius quae solum species est, non etiam genus: aliae vero et non
specialissimarum esse possunt. Planum autem erit quod dicitur hoc modo: In
unoquoque praedicamento sunt quaedam generalissima, et rursus alia
specialissima, et inter generalissima et specialissima sunt alia quae et genera
et species eadem dicuntur. Est autem generalissimum quidem supra quod non est
aliud aliquod superveniens genus. Specialissimum autem post quod non est alia aliqua
inferior species. Inter generalissimum autem et specialissimum, alia sunt quae
et genera et species sunt eadem, ad aliud tamen et aliud sumpta. Sit autem
manifestum in uno praedicamento quod dicitur substantia: est quidem et ipsa
genus, sub hac autem est corpus, et sub corpore animatum corpus, sub quo
animal: sub animali vero, rationale animal, sub quo homo: sub homine vero,
Socrates et Plato, et qui sunt particulares homines. Sed horum substantia
quidem, generalissimum est, et genus solum: homo vero specialissimum, et solum
species; corpus vero, species quidem est substantiae, genus vero corporis
animati, sed et animatum corpus, species quidem est corporis, genus vero
animalis. Rursus animal species quidem est corporis animati, genus vero
animalis rationalis, sed rationale animal, species quidem est animalis, genus
autem hominis: homo vero species est rationalis animalis, non autem etiam genus
particularium hominum, sed solum species. Ac omne quod est ante individua
proximeque de ipsis praedicatur, species erit solum, non etiam genus.
Quemadmodum igitur substantia cum suprema sit, eo quod nihil supra eam sit,
genus est generalissimum, sic et homo, cum sit species, postquam non est alia
species, neque aliquid eorum quae possunt dividi in species, sed solum
individua (individuum enim est Socrates et Plato, et hoc album), species erit
solum, et ultima species (et ut dictum est) specialissima: quae vero in medio
sunt, eorum quidem quae supra se sunt species erunt, eorum vero quae post
genera sunt, quare haec quidem duas habent habitudines, illam quae est ad
superiora, secundum quam species dicuntur esse ipsorum, et eam quae est ad
posteriora, secundum quam genera ipsorum esse dicuntur. Extrema vero habent
unam habitudinem, nam et generalissimum ad ea quae posteriora sunt, habet
habitudinem, cum genus sit omnium supremum: eam vero quae est ad superiora non
habet, cum sit supremum, et primum principium, et (ut diximus) supra quod non
est aliud superveniens genus: et specialissimum etiam unam habet habitudinem, ea
quae est ad superiora, quorum est species: eam vero quae est ad posteriora non
diversam habet sed eandem, nam et individuorum species dicitur. Sed species
quidem individuorum, velut ea continens, species vero superiorum, ut quae ab
illis contineatur. Determinant ergo generalissimum ita, quod cum genus sit non
est species: et rursus, supra quod non est aliud superveniens genus:
specialissimum vero, quod cum sit species, non est genus, et quod cum sit
species, non amplius in species dividere possumus, et hoc modo quod de pluribus
et differentibus numero, in eo quod quid sit, praedicatur. Ea vero quae sunt in
medio extremorum, subalterna vocantur genera et species, et unumquodque eorum
species esse potest et genus, ad aliud quidem, et ad aliud sumpta. Ea vero quae
sunt supra specialissima usque ad generalissimum ascendentia, vicissim genera
dicuntur et species, ut Agamemnon, Atrides, Pelopides, Tantalides, et ultimo
Iovis. Sed in familiis quidem plerumque reducuntur ad unum principium,
verbi gratia ad Iovem. In generibus autem et speciebus non sic se habet; neque
enim unum commune genus omnium est ens, nec omnia eiusdem generis sunt secundum
unum supremum genus, quemadmodum dicit Aristoteles, sed sint posita,
quemadmodum dictum est in praedicamentis, prima decem genera, quasi decem prima
principia. Et si omnia quis entia vocet, aequivoce inquit nuncupabit, non
univoce: si enim ens unum esset commune omnium genus, univoce omnia entia
dicerentur: cum vero sint decem prima, commune est ens secundum nomen solum,
non etiam secundum rationem, quae secundum entis nomen est. Decem quidem igitur
generalissima sunt, specialissima vero in numero quidem quodam sunt, non tamen
infinito. Individua autem quae sunt post specialissima, infinita sunt
quapropter usque ad specialissima a generalissimis descendentes iubebat Plato
quiescere. Descendere autem per media dividendo specificis differentiis,
infinita vero relinquenda suadet, neque enim eorum posse fieri disciplinam.
Descendentibus igitur ad specialissima necesse est, dividendo per multitudinem
ire, ascendentibus vero ad generalissima necesse est colligere multitudinem in
unum: collectivum enim multorum in unam naturam species est, et magis etiam
genus. Particularia vero et singularia e contrario, in multitudinem semper
dividunt id quod unum est, participatione enim speciei, plures homines, sunt
unus homo, in particularibus autem et singularibus, unus et communis, plures,
divisivum enim est semper quod singulare est, collectivum autem et adunativum
quod commune est. Assignato autem genere, specie quid sit utrumque, et
genere quidem uno existente, speciebus vero pluribus: semper enim divisio
generis in species plures est, genus quidem semper de speciebus praedicatur, et
omnia superiora de inferioribus, species autem neque de proximo sibi genere,
neque de superioribus, neque enim convertitur. Oportet enim aut aequa de aequis
praedicari, ut hinnibile de equo, aut maiora de minoribus, ut animal de homine,
minora vero de maioribus minime: nec enim animal dicis esse hominem, quemadmodum
dicis hominem animal. De quibus autem species praedicatur, de his necessario et
speciei genus praedicatur et generis genus, usque ad generalissimum. Si enim
verum est dicere: Socratem hominem, hominem autem animal, animal vero
substantiam, verum est Socratem animal dicere atque substantiam: semper igitur
cum superiora de inferioribus praedicentur, species quidem de individuo
praedicabitur, genus autem et de specie et de individuo; generalissimum autem
et de genere, et de generibus, si plura sunt media et subalterna, et de specie,
et de individuo: Dicitur enim generalissimum quidem de omnibus sub se
positis generibus et speciebus et individuis; genus autem quod ante
specialissimum est, de omnibus specialissimis et de individuis, solum autem
species de omnibus individuis, individuum autem praedicatur de uno solo
particulari. Individuum autem dicitur Socrates, et hoc album, et hic veniens
Sophronisci filius, si solus sit ei Socrates filius). Individua autem
dicuntur huiusmodi, quoniam ex proprietatibus consistit unumquodque eorum,
quarum collectio numquam in alio quolibet eadem erit. Socratis enim
proprietates nunquam in alioquo quolibet erunt particularium eaedem. Hae vero
quae sunt hominis proprietates: dico autem eius qui est communis, erunt eaedem
pluribus, magis autem in omnibus particularibus hominibus in eo quod homines
sunt. Continetur igitur individuum quidem sub specie, species autem sub genere.
Totum enim quidem est genus, individuum autem pars, species vero totum et pars:
sed pars quidem alterius, totum vero non alterius, sed in aliis. In partibus
enim totum est. De genere quidem et specie, et quid sit generalissimum, et
quid specialissimum, et quae genera, et species eadem sunt, et quae individua,
et quot modis genus et species dicatur, sufficienter dictum est. Differentia
vero communiter, proprie, et magis proprie dicitur. Communiter quidem differre
alterum ab altero dicitur, quoniam alteritate quadam differt quocunque modo,
vel a seipso vel ab alio; differt enim Socrates a Platone alteritate quadam, et
ipse a se puero iam vir factus, et a se faciente aliquid cum quiescit, et
semper in aliquo modo habendi se alteritatibus spectatur. Proprie autem
differre alterum ab altero dicitur, quando inseparabili accidente alterum ab
altero differt. Inseparabile vero accidens est, ut nasi curvitas, caesitas
oculorum, et cicatrix cum ex vulnere occalluerit. Magis autem proprie alterum
differre ab altero dicitur, quando specifica differentia differt, quemadmodum
homo ab equo specifica differentia differt rationali qualitate. Universaliter
ergo omnis differentia alteratum facit cuilibet adveniens, sed ea quae est
communiter et proprie, alteratum facit: illa autem quae est magis proprie,
aliud. Differentiarum enim, aliae quidem alteratum faciunt, aliae vero aliud.
Illae igitur quae faciunt aliud, specificae uocantur; illae vero quae
alteratum, simpliciter differentiae: animali enim rationalis differentia
adveniens aliud facit, et speciem animalis facit. Illa vero quae est movendi,
alteratum facit a quiescente. Quare haec quidem aliud, illa vero alteratum
solum facit. Secundum igitur aliud facientes differentias et divisiones
fiunt a generibus in species, et diffinitiones assignantur, quae sunt ex
genere, et huiusmodi differentiis: secundum autem eas quae solum alteratum faciunt,
alterationes solum consistunt, et aliquo modo se habentis permutationes. A
superioribus rursus inchoanti dicendum est, differentiarum alias quidem esse
separabiles, alias vero inseparabiles. Moveri enim et quiescere, et sanum esse,
et aegrum, et quaecunque his proxima sunt, separabilia sunt. At vero aquilum
esse, vel simum, vel rationale, vel irrationale, inseparabilia sunt.
Inseparabilium autem, aliae quidem sunt per se, aliae vero per accidens; nam
rationale per se inest homini, et mortale, et disciplinae esse susceptibile. At
vero aquilum esse vel simum, per accidens et non per se. Illae igitur quae per
se sunt, in ratione substantiae accipiuntur, et faciunt aliud: illae vero quae
secundum accidens, nec in substantiae ratione accipiuntur, nec faciunt aliud,
sed alteratum. Et illae quidem quae per se sunt, non suscipiunt magis et minus:
illae vero quae per accidens, et si inseparabiles sint, intentionem accipiunt
et remissionem: nam neque genus magis et minus praedicatur de eo cuius est
genus, neque generis differentiae, secundum quas dividitur: ipsae enim sunt
quae uniuscuiusque rationem complent: esse autem unicuique unum et idem, nec
intentionem nec remissionem suscipiens est, aquilum autem vel simum esse, vel
coloratum aliquo modo, et intenditur et remittitur. Cum igitur tres
species differentiae considerentur, et cum hae quidem sint separabiles, illae
vero inseparabiles, et rursus inseparabilium, hae quidem sint per se, illae
vero per accidens, et rursus earum quae per se sint differentiarum, aliae
quidem sunt, secundum quas dividimus genera in species aliae vero secundum quas
haec quae divisa sunt specificantur; ut, cum per se differentiae omnes
huiusmodi sint animalis, animati et sensibilis, rationalis et irrationalis,
mortalis et immortalis, ea quidem quae est animati et sensibilis differentia,
constitutiva est animalis substantiae: est enim animal substantia animata
sensibilis, ea vero quae est mortalis et immortalis differentia, itemque
rationalis et irrationalis, divisivae sunt animalis differentiae, per eas enim
genera in species dividimus. Sed hae quidem quae divisivae sunt
differentiae generum, completivae fiunt et constitutivae
specierum: dividitur enim animal rationali et irrationali differentia, et
rursus mortali et immortali differentia, sed ea quae sunt rationalis
differentiae et mortalis, constitutivae sunt hominis, rationalis vero et
immortalis, Dei: illae vero quae sunt irrationalis et mortalis, irrationabilium
animalium. Sic et suprema substantia, cum divisiva sit animati et inanimati
differentia, sensibili et insensibili, animata et sensibilis congregatae ad
substantiam, animal perfecerunt, animata vero et insensibilis perfecerunt
plantam. Quoniam ergo eaedem aliquo modo acceptae fiunt constitutivae,
aliquo modo autem divisivae, omnes specificae dicuntur: et his maxime opus est
ad divisiones generum et diffinitiones specierum, sed non his quae secundum
accidens inseparabiles, nec magis his, quae sunt separabiles. Quas etiam
determinantes dicunt: Differentia est qua abundat species a genere. Homo enim
ab animali plus habet rationale et mortale: animal enim ipsum nihil horum est,
nam unde haberent species differentias? nec enim omnes oppositas habet, namque
idem simul habebit oppositas, sed quemadmodum probant, potestate quidem habet omnes
differentias sub se, actu vero nullam. Et sic nec ex his quae non sunt, aliquid
fit, nec in eodem simul opposita erunt. Definiunt autem eam et hoc modo:
Differentia est quod de pluribus et differentibus specie in eo quod quale sit
praedicatur rationale enim et mortale, de homine praedicatum in eo quod quale
quiddam est homo dicitur sed non in eo quod quid est; "Quid est" enim
"homo?" interrogatis nobis conveniens est dicere "Animal";
quale autem animal inquisiti, quoniam rationale et mortale est convenienter
assignabimus. Rebus enim ex materia et forma constantibus vel ad
similitudinem materiae specieique constitutionem habentibus (quemadmodum statua
ex materia est aeris, forma autem figura), sic et homo communis et specialis ex
materia quidem similiter consistit genere, ex forma autem differentia, totum
autem hoc animal rationale mortale homo est quemadmodum illic
statua. Describunt autem huiusmodi differentiam et hoc modo: Differentia
est quod aptum natum est dividere quae sub eodem sunt genere rationale enim et
irrationale hominem et equum, quae sub eodem sunt genere quod est animal,
dividunt. Assignant autem etiam hoc modo: Differentia est qua differunt a
se singula nam secundum genus non differunt; sumus enim mortalia animalia et
nos et irrationabilia sed additum rationabile separavit nos ab illis;
rationabiles sumus et nos et dii sed mortale appositum disiunxit nos ab
illis. Interius autem perscrutantes et speculantes differentiam, dicunt
non quodlibet eorum quae sub eodem sunt genere dividentium esse differentiam
sed quod ad esse conducit et quod eius quod est esse rei pars est; neque enim
quod aptum natum est nauigare erit hominis differentia, etsi proprium sit
hominis. Dicimus enim: animalium haec quidem apta nata sunt ad nauigandum, illa
vero minime dividentes ab aliis, sed aptum natum esse ad nauigandum non erat
completiuum substantiae nec eius pars sed aptitudo quaedam eius est (idcirco
quoniam non est talis quales sunt quae specificae dicuntur differentiae). Erunt
igitur specificae differentiae quaecumque alteram faciunt speciem et quaecumque
in eo quod quale est accipiuntur. Et de differentiis quidem ista
sufficiunt. Proprium vero quadrifariam dividunt. Nam et id quod soli
alicui speciei accidit, etsi non omni (ut homini medicum esse vel geometrem),
et quod omni accidit, etsi non soli (quemadmodum homini esse bipedem), et quod
soli et omni et aliquando (ut homini in senectute canescere), quartum vero in
quo concurrit et soli et omni et semper (quemadmodum homini esse risibile; nam,
etsi non ridet, tamen risibile dicitur, non quod iam rideat sed quod aptus
natus sit; hoc autem ei semper est naturale; et equo hinnibile). Haec autem
proprie propria perhibent, quoniam etiam convertuntur; quicquid enim equus, et
hinnibile, et quicquid hinnibile, equus. Accidens vero est quod adest et
abest praeter subiecti corruptionem. Dividitur autem in duo, in separabile et
in inseparabile; namque dormire est separabile accidens, nigrum vero esse
inseparabiliter coruo et Aethiopi accidit (potest autem subintellegi et corvus
albus et Aethiops amittens colorem praeter subiecti
corruptionem). Definitur autem sic quoque: Accidens est quod contingit
eidem esse et non esse uel: Quod neque genus neque differentia neque species
neque proprium, semper autem est in subiecto subsistens. Omnibus igitur
determinatis quae proposita sunt, dico autem genere, specie, differentia,
proprio, accidenti, dicendum est quae eis communia adsunt et quae
propria. Commune quidem omnibus est de pluribus praedicari; sed genus
quidem de speciebus et de individuis, et differentia similiter, species autem
de his quae sub ipsa sunt individuis, at vero proprium et de specie et cuius
est proprium et de his quae sub specie sunt individuis, accidens autem et de
speciebus et de individuis. Namque animal de equis et bubus et canibus
praedicatur quae sunt species, et de hoc equo et de hoc boue quae sunt
individua; irrationale vero et de equis et de bubus praedicatur et de his qui
sunt particulares; species autem, ut homo, solum de his qui sunt particulares
praedicatur; proprium autem, quod est risibile, de homine et de his qui sunt
particulares; nigrum autem et de specie coruorum et de his qui sunt
particulares, quod est accidens inseparabile; et moueri de homine et de equo,
quod est accidens separabile sed principaliter quidem de individuis, secundum
posteriorem vero rationem de his quae continent individua. Commune est
autem generi et differentiae continentia specierum; continet enim et
differentia species, etsi non omnes quot genera; rationale enim, etiam si non
continet ea quae sunt irrationabilia ut genus quemadmodum animal sed continet
hominem et deum quae sunt species. Et quaecumque praedicantur de genere ut
genus, et de his quae sub ipso sunt speciebus praedicantur; quaeque de
differentia praedicantur ut differentiae, et de ea quae ex ipsa est specie
praedicabuntur. Nam, cum sit genus animal, non solum de eo praedicantur ut
genus substantia et animatum sed etiam de his quae sunt sub animali speciebus
omnibus praedicantur haec usque ad individua; cumque sit differentia
rationalis, praedicatur de ea ut differentia id quod est ratione uti, non solum
de eo quod est rationale sed etiam de his quae sunt sub rationali speciebus
praedicabitur ratione uti. Commune autem est et perempto genere vel
differentia simul perimi quae sub ipsis sunt; quemadmodum, si non sit animal,
non est equus neque homo, sic, si non sit rationale, nullum erit animal quod
utatur ratione. Proprium autem generis est de pluribus praedicari quam
differentia et species et proprium et accidens; animal enim de homine et equo
et aue et serpente, quadrupes vero de solis quattuor pedes habentibus, homo
vero videtur de solis individuis, et hinnibile de equo et de his qui sunt
particulares; et accidens similiter de paucioribus. Oportet autem differentias
accipere quibus dividitur genus, non eas quae complent substantiam
generis. Amplius genus continet differentiam potestate; animalis enim hoc
quidem rationale est, illud vero irrationale. Amplius genera quidem priora
sunt his quae sunt sub se positis differentiis propter quod simul quidem eas
aufert, non autem simul aufertur (sublato enim animali aufertur rationale et
irrationale), differentiae vero non auferunt genus (nam, si omnes interimantur,
tamen substantia animata sensibilis subintellegi potest quae est
animal). Amplius genus quidem in eo quod quid est, differentia vero in eo
quod quale quiddam est, quemadmodum dictum est, praedicatur. Amplius genus
quidem unum est secundum unamquamque speciem (ut hominis id quod est animal),
differentiae vero plurimae (ut rationale, mortale, mentis et disciplinae
perceptibile) quibus ab aliis differt. Et genus quidem consimile est materiae,
formae vero differentia. Cum autem sint et alia communia et propria
generis et differentiae, nunc ista sufficiant. Genus autem et species
commune quidem habent de pluribus (quemadmodum dictum est) praedicari; sumatur
autem species ut species et non etiam ut genus, si fuerit idem species et
genus. Commune autem his est et priora esse eorum de quibus praedicantur
et totum quiddam esse utrumque. Differt autem eo quod genus quidem
continet species sub se, species vero continentur et non continent genera; in
pluribus enim genus quam species est (genera enim praeiacere oportet et formata
specificis differentiis perficere species, unde et priora sunt naturaliter
genera et simul interimentia sed quae non simul interimantur). Et species
quidem cum sit, est et genus, genus vero cum sit non omnino erit et
species. Et genera quidem univoce de speciebus praedicantur, species vero
de generibus minime. Amplius quidem genera abundant earum quae sub ipsis
sunt specierum continentia, species vero generibus abundant propriis
differentiis. Amplius neque species fiet umquam generalissimum neque genus
specialissimum. Generis autem et proprii commune quidem est sequi species
(nam, si homo est, animal est, et, si homo est, risibile est), et aequaliter
praedicari genus de speciebus et proprium de his quae illo participant
(aequaliter enim et homo et bos animal, et Cato et Cicero risibile). Commune
autem et univoce praedicari genus de propriis speciebus et proprium quorum est
proprium. Differt autem quoniam genus quidem prius est, posterius vero proprium
(oportet enim esse animal, dehinc dividi differentiis et propriis). Et
genus quidem de pluribus speciebus praedicari, proprium vero de una sola specie
cuius est proprium. Et proprium quidem conversim praedicatur cuius est
proprium, genus vero de nullo conversim praedicatur (nam neque si animal est,
homo est, neque si animal est, risibile est; sin vero homo, et risibile est, et
e converso). Amplius proprium omni speciei inest cuius est proprium et uni et
semper, genus vero omni quidem speciei cuius fuerit genus et semper, non autem
soli. Amplius species quidem interemptae non simul interimunt genera,
propria vero interempta simul interimunt quorum sunt propria, et his quorum
sunt propria interemptis et ipsa simul interimuntur. Generis vero et
accidentis commune est de pluribus (quemadmodum dictum est) praedicari sive
separabilium sit sive inseparabilium; et enim moueri de pluribus, et nigrum de
coruis et hominibus et Aethiopibus et aliquibus inanimatis. Differt autem
genus accidente quoniam genus ante species est, accidentia vero speciebus
inferiora sunt; nam si etiam inseparabile sumatur accidens sed tamen prius est illud
cui accidit quam accidens. Et genere quidem quae participant aequaliter
participant, accidente vero non aequaliter; intentionem enim et remissionem
suscipit accidentium participatio, generum vero minime. Et accidentia
quidem in individuis principaliter subsistunt, genera vero et species
naturaliter priora sunt individuis substantiis. Et genera quidem in eo quod
quid est praedicantur de his quae sub ipsis sunt, accidentia vero in eo quod
quale aliquid est vel quomodo se habeat unumquodque; "Qualis est"
enim "Aethiops?" interrogatus dicis "Niger", et quemadmodum
se Socrates habeat, dicis quoniam sedet vel ambulat. Genus vero quo aliis
quattuor differat dictum est. Contingit autem etiam unumquodque aliorum
differre ab aliis quattuor, ut, cum quinque quidem sint, unum autem ab aliis
quattuor differat, quater quinque (uiginti) fiant omnes differentiae; sed,
semper posterioribus enumeratis et secundis quidem una differentia superatis
(propterea quoniam iam sumpta est), tertiis vero, duabus, quartis vero tribus,
quintis vero quattuor, decem omnes fiunt (quattuor, tres, duae, una). Genus
enim differt differentia et specie et proprio et accidenti; quattuor igitur
sunt omnes differentiae. Differentia vero quo differt genere dictum est quando
quo differret genus ab ea dicebatur; relinquitur igitur quo differat specie et
proprio et accidente dicere, et fiunt tres. Rursus species quo quidem differat
a differentia dictum est quando quo differret specie differentia dicebatur, quo
autem differt species genere dictum est quando quo differret genus specie
dicebatur; reliquum est igitur ut quo differat proprio et accidente dicatur;
duae igitur etiam istae sunt differentiae. Proprium autem quo differat
accidente relinquitur, nam quo specie et differentia et genere differt praedictum
est in illorum ad ipsum differentia. Quattuor igitur sumptis generis ad alia
differentiis, tribus vero differentiae, duabus autem speciei, una autem proprii
ad accidens, decem erunt omnes; quarum quattuor quae erant generis ad reliqua
superius demonstravimus. Commune ergo differentiae et speciei est
aequaliter participari; homine enim aequaliter participant particulares homines
et rationali differentia. Commune vero est et semper adesse his quae
participant; semper enim Socrates rationalis et semper Socrates
homo. Proprium autem differentiae quidem est in eo quod quale sit
praedicari, speciei vero in eo quod quid est; nam, et si homo velut qualitas
accipiatur, non simpliciter erit qualitas sed secundum id quod generi
aduenientes differentiae eam constituerunt. Amplius differentia quidem in
pluribus saepe speciebus consideratur (quemadmodum quadrupes in pluribus
animalibus specie differentibus), species vero in solis his quae sub specie
sunt individuis est. Amplius differentia prima est ab ea specie quae est
secundum ipsam; simul enim ablatum rationale interimit hominem, homo vero
interemptus non aufert rationale, cum sit deus. Amplius differentia quidem
componitur cum alia differentia (rationale enim et mortale compositum est in
substantia hominis), species vero speciei non componitur ut gignat aliquam
aliam speciem (quidam enim equus cuidam asino permiscetur ad muli generationem,
equus autem simpliciter asino numquam conveniens perficiet
mulum). Differentia vero et proprium commune quidem habent aequaliter
participari ab his quae eorum participant; aequaliter enim rationalia
rationalia sunt et risibilia risibilia sunt. Et semper et omni adesse
commune utrisque est; sive enim curtetur qui est bipes, non substantiam perimit
sed ad quod natum est semper dicitur; nam et risibile, eo quod natum est habet
id quod est semper sed non eo quod semper rideat. Proprium autem
differentiae est quoniam haec quidem de pluribus speciebus dicitur saepe (ut
rationale de homine et deo), proprium vero in una sola specie cuius est
proprium. Et differentia quidem illis est consequens quorum est
differentia sed non convertitur, propria vero conversim praedicantur quorum
sunt propria idcirco quoniam convertuntur. Differentiae autem et accidenti
commune quidem est de pluribus dici, commune vero ad ea quae sunt inseparabilia
accidentia semper et omnibus adesse; bipes enim semper adest omnibus coruis, et
nigrum esse similiter. Differunt autem quoniam differentia quidem continet et
non continetur (continet enim rationalitas hominem), accidentia vero quodam
quidem modo continent eo quod in pluribus sint, quodam vero modo continentur eo
quod non unius accidentis susceptibilia sunt subiecta sed plurimorum. Et
differentia quidem inintendibilis est et inremissibilis, accidentia vero magis
et minus recipiunt. Et impermixtae quidem sunt contrariae differentiae, mista
vero contraria accidentia. Huiusmodi quidem communiones et proprietates
differentiae et caeterorum sunt. Species vero quo quidem differat a genere
et differentia dictum est in eo quod dicebamus quo genus differt caeteris et
quo differentia differret caeteris. Speciei autem et proprii commune est
de se invicem praedicari; nam, si homo, risibile est, et si risibile, homo est
(risibile vero quoniam secundum id quod natum est dicitur, saepe iam dictum
est); aequaliter enim sunt species his quae eorum participant et propria quorum
sunt propria. Differt autem species proprio quoniam species quidem potest
et aliis genus esse, proprium vero et aliarum specierum esse impossibile est. Et
species quidem ante subsistit quam proprium, proprium vero postea fit in
specie; oportet enim hominem esse ut sit risibile. Amplius species quidem
semper actu adest subiecto, proprium vero aliquando potestate; homo enim semper
actu est Socrates, non vero semper ridet quamuis sit natus semper risibilis.
Amplius quorum termini differentes, et ipsa sunt differentia; est autem speciei
quidem sub genere esse et de pluribus et differentibus numero in eo quod quid
est praedicari et caetera huiusmodi, proprii vero quod est soli et semper et
omni adesse. Speciei vero et accidentis commune quidem est de pluribus
praedicari; rarae vero aliae sunt communitates propterea quoniam plurimum a se
distant accidens et cui accidit. Propria vero utriusque sunt, speciei quidem in
eo quod quid est praedicari de his quorum est species, accidentis autem in eo
quod quale quiddam est vel aliquo modo se habens. Et unamquamque
substantiam una quidem specie participare, pluribus autem accidentibus et
separabilibus et inseparabilibus. Et species quidem ante subintellegi quam
accidentia vel si sint inseparabilia (oportet enim esse subiectum ut illi
aliquid accidat), accidentia vero posterioris generis sunt et aduenticiae
naturae. Et speciei quidem participatio aequaliter est, accidentis vero,
vel si inseparabile sit, non aequaliter; Aethiops enim alio Aethiope habebit
colorem vel intentum amplius vel remissum secundum nigritudinem. Restat
igitur de proprio et accidenti dicere; quo enim proprium specie et differentia
et genere differt, dictum est. Commune autem proprii et inseparabilis
accidentis est quod praeter ea numquam consistant illa in quibus considerantur;
quemadmodum enim praeter risibile non subsistit homo, ita nec praeter
nigredinem subsistit Aethiops. Et quemadmodum semper et omni adest
proprium, sic et inseparabile accidens. Differunt autem quoniam proprium
uni soli speciei adest (quemadmodum risibile homini), inseparabile vero
accidens, ut nigrum, non solum Aethiopi sed etiam coruo adest et carboni et
ebeno et quibusdam aliis. Quare proprium conversim praedicatur de eo cuius
est proprium et est aequaliter, inseparabile vero accidens conversim non
praedicatur. Et propriorum quidem aequalis est participatio, accidentium
vero haec quidem magis, illa vero minus. Sunt quidem etiam aliae communitates
vel proprietates eorum quae dicta sunt sed sufficiunt etiam haec ad
discretionem eorum communitatisque traditionem. Hiemantis
anni tempore in Aureliae montibus concesseramus atque ibi tunc, cum violentior
auster eiecisset noctis placidam atque exturbasset quietem, recensere libitum
est ea ƿ quae doctissimi viri ad illuminandas quodammodo res intellectus
densitate caliginantissimas quibusdam quasi introductoriis commentariis
ediderunt. Eius vero rei Fabius initium fecit, qui cum me lectulo recumbentem
et quaedam super eisdem rebus cogitantem meditantemque vidisset, hortatus est,
ut, quod saepe eram pollicitus, aliquam illi eius rei traderem disciplinatu.
Complacitum est igitur, quoniam tunc et familiarium salutationes et domestica
negotia cessabant. Interrogatus ergo a me super quibus vellet rebus enodare
atque expedire, tunc Fabius: Quoniam, inquit, tempus ad studia uacat et hoc
otium in honestum negotium converti licet, rogo ut mihi explices id quod
Victorinus orator sui temporis ferme doctissimus Porphyrii per Isagogen, id est
per introductionem in Aristotelis Categorias dicitur transtulisse. Et
primum didascalicis quibusdam me imbue, quibus expositores vel etiam
commentatores, ut discipulorum animos docibilitate quadam assuescant, utuntur. ÑTunc
ego: Sex omnino, inquam, Magistri in omni expositione praelibant. Praedocent
enim quae sit cuiuscumque operis intentio, quod apud illos skopou"
vocatur; secundum, quae utilitas, quod a Graecis crhusimon appellatur; tertium,
qui ordo, quod tauxin vocant; quartum, si eius cuius esse opus dicitur,
germanus propriusque liber est, quod gnhusion interpretari solent; quintum,
quae sit eius operis inscriptio, quod eipigrafhun Graeci nominant. In hoc etiam
quod intentionem cuiusque libri insollerter interpretarentur, de inscriptione
quoque operis apud quosdam minus callentes haesitatum est. Sextum est id
dicere, ad quam partem philosophiae cuiuscumque libri ducatur intentio quod
Graeca oratione dicitur eii" poi~on meuro" filosofiva"
ainaugetai. Haec ergo omnia in quolibet philosophiae libro quaeri convenit
atque expediri. Tunc Fabius quae esset introductionis intentio interrogavit. Et
ego inquam: Aristoteles, cui factus est introductionis pons, non aliter
intellegi potest, nisi ipsas res de quibus disputaturus est ad intellegentiam
praeparemus. Videns enim Porphyrius quod in rebus omnibus essent quaedam prima
natura, ex quibus omnia velut ex aliquo fonte manarent, et illa quae prima
essent, et substantia esse et generis vocabulo nuncupari; porro autem numquam
esse genus posse, nisi ei quaedam aliau subderentur, et quae essent subdita,
species appellari; porro autem numquam genus uni speciei genus esse posse sed
pluribus; plures autem species non posse esse multiplices, nisi eas aliqua
discretio separaret -- si enim nihil sibi dissimiles forent, una species, non
multiplices viderentur; illa igitur divisio et dissimilitudo specierum ƿ
differentiae nomine vocitatur, omnia vero quae aliqua re differunt, fieri
aliter non potest, nisi quibusdam propriis solitariisque naturis insignita
sint. Atque haec hactenus -- videns ergo quod omnis omnium disparilitas in
gemina rerum principia secaretur, in substantiam atque accidens, ita ut neque
accidens sine substantia neque sine accidenti substantia esse posset -- accidens
quippe sine aliquo substantiae fundamento esse non potest, substantia vero ipsa
sine superiecto accidenti videli nullo modo potest. Ut enim color sit, quod est
accidens, in corpore erit, quod est substantia. Porro autem cum corpus, id est
substantiam videris, insignitam eam accidenti, id est aliquo colore
respicies. Itaque fit ut neque substantia praeter accidens sit neque
accidens a substantia relinquatur; ubi enim substantia fait, mox accidens
consecutum est -- speculatus igitur Porphyrius in his duabus rebus, id est
accidenti et substantia, genera, species, propria differentiasque versari et
quod ipsa per se sint genera subiectis et subiacentibus speciebus, quae
differentiis et propriis insignitae sunt, statuit principaliter de genere,
specie, differentia propriisque tractare. Et quoniam tractatus hic in
definitionibus, ut post docebimus, proderit, si quis autem in definitione
generali ponat accidens, eum non recte definire manifestum est, quod suo loco
tractabitur, statuit pauca de accidentibus praelibare. Ita enim nos
prudentissimus doctor instituit, ut tunc in definitionibus quibuslibet ƿ plenam
scientiam queamus accipere, cum quod prosit, dictum sit et quod non sit utile,
segregetur. Haec igitur huius operis est intentio, de genere, specie, differentiis,
propriis accidentibusque tractare. Hic Fabius: Expedisti, inquit, de
intentione, nunc utilitatem explica. ÐVaria, inquam, et multiplex in hoc
corpore commoditas utilitasque versatur. Primum enim in Aristotelis Categorias
perquam uberrime prodest. Quid autem prosit, dicemus, cum de eius libri
inscriptione tractabimus sed in quibus aliis prosit, paucis philosophiae ipsius
divisione facta perstringam. Et prius quid sit ipsa philosophia considerandum
est. Est enim philosophia amor et studium et amicitia quodammodo sapientiae,
sapientiae vero non huius, quae in artibus quibusdam et in aliqua fabrili
scientia notitiaque versatur sed illius sapientiae, quae nullius indigens,
vivax mens et sola rerum primaeua ratio est. Est autem hic amor sapientiae
intellegentis animi ab illa pura sapientia illuminatio et quodammodo ad se
ipsam retractio atque aduocatio, ut videatur studium sapientiae studium
divinitatis et purae mentis illius amicitia. Haec igitur sapientia cuncto
equidem animarum generi meritum suae divinitatis imponit et ad propriam naturae
vim puritatemque reducit. Hinc nascitur speculationum cogitationumque veritas
et sancta puraque actuum castimonia. Quae res in ipsius philosophiae divisionem
sectionemque convertitur. ƿ Est enim philosophia genus, species vero duae, una
quae theoretica dicitur, altera quae practica, id est speculativa et activa.
Erunt autem et tot speculativae philosophiae species, quot sunt res in quibus
iustae speculatio considerationis habetur, quotque actuum diversitates, tot
species varietatesque virtutum. Est igitur theoretices, id est contemplativae
vel speculativae, triplex diversitas atque ipsa pars philosophiae in tres
species dividitur. Est enim una theoretices pars de intellectibilibus, alia de
intellegibilibus, alia de naturalibus. Tunc interpellavit Fabius
miratusque est, quid hoc novi sermonis esset, quod unam speculativae partem
intellectibilem nominassem. Nohtau, inquam, quoniam Latino sermone numquam
dictum repperi, intellectibilia egomet mea verbi compositione vocavi. Est enim
intellectibile quod unum atque idem per se in propria semper divinitate
consistens nullis umquam sensibus sed sola tantum mente intellectuque capitur.
Quae res ad speculationem dei atque ad animi incorporalitatem
considerationemque verae philosophiae indagatione componitur: quam partem
Graeci qeologivan nominant. Secunda vero est pars intellegibilis, quae primam
intellectibilem cogitatione atque intellegentia comprehendit. Quae est omnium
caelestium supernae divinitatis operum et quicquid sub lunari globo beatiore
animo atque ƿ puriore substantia valet et postremo humanarum animarum quae
omnia cum prioris illius intellectibilis substantiae fuissent corporum tactu ab
intellectibilibus ad intellegibilia degenerarunt ut non magis ipsa
intellegantur quam intellegant et intellegentiae puritate tunc beatiora sint,
quotiens sese intellectibilibus applicarint. Tertia theoretices species est
quae circa corpora atque eorum scientiam cognitionemqtle versatur: quae est
physiologia, quae naturas corporum passionesque declarat secunda vero,
intellegibilium substantia, merito medio collocata est, quod habeat et corporum
animationem et quodammodo vivificationem et intellectibilium considerationem
cognitionemque. Practicae vero philosophiae, quam activam superius dici demonstratum
est, huius quoque triplex est divisio. Est enim prima quae sui curam gerens
cunctis sese erigit, exornat augetque virtutibus, nihil in vita admittens quo
non gaudeat, nihil faciens paenitendum. Secunda vero est quae rei publicae
curam suscipiens cunctorum saluti suae providentiae sollertia et iustitiae
libra et fortitudinis stabilitate et temperantiae patientia medetur; tertia
vero, quae familiaris rei officium mediocri componens dispositione distribuit.
Sunt harum etiam aliae subdivisiones, quas nunc persequi supersedendum est. Ad
haec igitur ut fieri possint et ut superiora intellegi queant, necessarius
maxime uberrimusque fructus est artis eius quam Graeci logikhun, nos rationalem
possumus dicere. Quod ƿ recta orationis ratione quid verum quidque decens sit,
nullo erroris flexu diverticulove fallatur. Quam quidem artem quidam partem
philosophiae, quidam non partem sed ferramentum et quodammodo supellectilem
iudicarunt. Qua autem id utrique impulsi ratione crediderint, alio erit in
opere commemorandum. Haec autem generis, speciei, differentiae, proprii atque
accidentis disputatio in omni nobis philosophiae cognitione quas quandam viam
parat. Nam cum quid genus sit docemur, quid species, intellegimus genus esse
philosophiam, species vero indubitanter theoreticen et practicen. De logica
vero, utrum sit species, eadem hac possumus ratione perpendere. Prodest nobis
differentiae cognitio ad ipsarum philosophiae specierum differentias
cognoscendas. Prodest proprii scientia ad cognoscendum quid unicuique
philosophiae differentiae solitaria natura videatur substantia innatum. Prodest
accidentis cognitio quid principaliter in rebus sit cernere et quid secundo
contingentique loco veniat, discernere. Ita nobis harum quinque rerum scientia
ramosa quadam et multifida vi in omnes sese philosophiae partes
infundit. Ad grammaticam vero non minor huius rei usus est, quando per
orationem genus, octo vero partes orationis per genera, species, differentias
propriaque metimur. Est vero huius rei perquam rhetoricae amica coniunctaque
cognitio. Ita enim rhetoricam in tribus causarum possumus separare generibus et
eas in subiectis constitutionibus dissecare. Definitionum quoque, quod ad
logicam pertinet, magna ƿ atque utilis uberrimaque cognitio est; quas
definitiones nisi per genera, species, differentias proprietatesque tractaveris
mlllus umquam definitionibus terminus imponetur. Nam si quid definies, ex quo
sit genere primum tibi dicendum est, atque in hoc genus speciesque consummata
sit. Nam cuiuscumque rei genus dixeris, ad quam rem illud dixeris, speciem
facis, ut si quid sit homo definias, dicas hominem esse animal igitur quoniam
ad hominem aptasti animal, genus esse animal et hominem speciem a te declaratum
est. Sed non sufficit sola generis in definitione monstratio. Si enim
solum animal hominem esse dixeris, non potius hominem quam bovem aut equum
definitione depinxeris. Prodest igitur etiam differentias adhibere, per quas id
quod definies ab speciebus aliis seiungatur, ut dicas hominem esse animal
rationale. Et quoniam sub eadem differentia plures frequenter species
inveniuntur, ut sub rationali deus atque homo, utilissimus proprietatis usus
est, ut id dicas quod sola quam definis species suum propriumque retineat. Fit
ergo huiuscemodi hominis definitio: homo est animal, id est genus, homo vero
species; rationale, quod differentia est; risus capax, quod proprium est.
Accidentium vero in definitionibus nullus usus est. Prodest ergo in
definitionibus harum quinque rerum cognitio; ut nec ea quae sunt utilia
praetermittas nec ea quae nihil praestant commoditatis adiungas. In divisione
vero tantum prodest, ut nisi per horum scientiam nulla res recte distribui
secarique possit. Nam quae generum vel specierum recta distributio divisiove
erit, ubi ipsarum per quas dividitur rerum nulla scientiae cognitione
dirigimur? ƿ Probationum vero veritas in his maxime constituta est, quod per ea
quae dividis, id quod dividis vel quid aliud probas. Nam Marcus Tullius in
Rhetoricorum primo, quoniam divisionem generum causarum rite atque ordinate
faciebat, eius rei probationem ita esse debere per species generaque disposuit,
cum ait easdem res aliis superponi, aliis supponi posse, eisdem et subiectas et
superpositas esse non posse. Haec fere de utilitate ad tempus dicenda
credidimus. Tunc Fabius: Demiror, inquit, cur inchoanti mihi tam subtilius
inventas exercitatasque res edideris. Sed dic, quaeso, quodnam hoc tuum fuit
consilium? ÑEgo dicam tibi: quod assuescendus animus auditoris et mediocri
subtilitate imbuendus est, ut cum sese hic primum exercuerit palaestra ingenii,
quasi quodammodo prius luctatus ea quae sequentur sine ullo labore conficiat.
Sed 'quid restat?' dicas licebit. ÐEt Fabius: Ordinem, inquit, restare
arbitror, si bene commemini. ÑAtqui, inquam, hic ordo valde cum inscriptione
coniunctus est. Si enim alterutrum noris, ambo noveris. Ordo tamen est quod
omnes post Porphyrium ingredientes ad logicam huius primum libelli traditores
fuerunt, quod primus hic ad simplicitatem tenuitatis usque progressus, quo
procedentibus viandum sit, praeparat. Aristoteles enim quoniam dialecticae ƿ
atque apodicticae disciplinae volebat posteris ordinem scientiamque contradere,
vidit apodicticam dialecticamque vim uno syllogismi ordine contineri. Scribit
itaque priores Resolutorios, quos Graeci iAnalutikouu" vocant, qui legendi
essent antequam aliquid dialecticae vel apodicticae artis attingerent. In
primis enim Resolutoriis de syllogismorum ordine, complexione figurisque
tractatur. Et quoniam syllogismus genus est apodictici et dialectici syllogismi,
dialecticam vero in Topicis suis exercuit, aipoudeixin in secundis Resolutoriis
ordinavit, horum disciplina, quam ille in monstrandis syllogismis ante
collegerat, prius etiam in studiis lectitatur. Itaque prius primi Resolutorii,
qui de syllogismi sunt, quam secundi Resolutorii, qui de apodictico syllogismo,
vel Topica, quae de dialectico syllogismo sunt, accipiuntur. Traxit igitur
Aristoteles dialecticam atque apodicticam scientiam adunavitque in
syllogismorum resolutoria disputatione. Sed quoniam syllogismum ex
propositionibus constare necesse est, librum Peri; eIrmhneiva" qui
inscribitur, 'de propositionibus' adnotavit. Omnes vero propositiones ex
sermonibus aliguid significantibus componuntur. ƿ Itaque liber quem de decem
praedicamentis scripsit, quae apud Graecos kathgorivai dicuntur, de primis
rerum nominibus significationibusque est. Vidit enim Aristoteles infinitam
miscellamque esse rerum omnium verborumque disparilitatem et, ut eorum ordinem
reperiret, in decem primis sermonibus prima rerum genera significantibus omne
quicquid illud vel rerum vel sermonum poterat esse, collegit. Sed Aristoteles
hactenus. Speculatus autem Porphyrius si categoriae genera sunt rerum, rerum
vero sermonumque diversitas speciebus, differentiis propriisque insigniretur, videns
etiam quod accidentium in categoriis magna vis esset -- omnes enim res
Aristoteles in duas primum dividit partes, in accidens atque substantiam, et
accidens in novem membra dispersit dicens aut substantiam esse quamcumque illam
rem aut si accidens esset, quoniam aut qualitas aut quantitas aut ad aliquid
aut ubi aut quando aut iacere aut habere aut facere esset aut pati -- praelibat
igitur nobis Porphyrius ad horum verissimam cognitionem hoc de generibus,
speciebus, differentiis, propriis accidentibusque tractatu. Sic igitur cum
ante apodicticam dialecticamque rem syllogistica praelegatur, ante
syllogisticam in propositionibus primus labor sit, ante propositiones in
categoriis pauca desudent, ante categorias quae generibus, speciebus,
differentiis, propriis accidentibusque censentur, ordo est de his ipsis rebus
pauca praelibare. Recte igitur et filo lineae quodam hic Porphyrii liber primus
legentibus studiorum praegustator et quodammodo initiator occurrit. Quodsi in
hac re quod dictum est sat est, rem etiam de inscriptione confecimus. Quo enim
alio melius quam introductionis nomine nuncuparetur hic liber? Est namque ad
Categorias Aristotelis introitus et quaedam quasi ianua venientes
admittet. Tunc Fabius: Perge, quaeso te, et si eius hoc proprium germanumque
opus est collige. ÑHoc, inquam, indubitatum est, omnibus enim Porphyrii libris
stilus hic convenit. Et mos hic Porphyrio est, ut in his rebus quae sunt
obscurissimae, introducenda quaedam et praegustanda praecurrat, ut alio quodam
libro de categoricis syllogismis fecit et de multis item aliis quae in
philosophia gravia illustriaque versantur. Et hoc apud superiores indubitatum
est, quibus nos nolle credere inscitia est. ÑTunc Fabius: Restat, inquit, ut ad
quam partem philosophiae ducatur, edisseras. ÑEgo dicam tibi. Quoniam
categoriae ad propositiones aptantur, syllogismi de propositionibus
componuntur, apodictici vero vel dialectici syllogismi in logicae artis
disciplina vertuntur, constat quoque categorias, quae ad propositiones
syllogismosque pertinent, logicae scientiae esse conexas. Quare introductio
quoque in categorias ad logicam scientiam convenienter aptabitur. Quoniam ea
quae praedicuntur explicui, nunc textus ipsius ratio atque ordo videatur. ÑTunc
Fahius: Priusquam explanatio sensus procedat, id scire desidero, cur cum posset
dicere 'cum necessarium sit', praeposterato ordine cum sit necessarium dixit.
Et ego: Quoniam, inquam, nullum ƿ accidens est, quod non substantiae fundamento
nitatur. Porro autem quicquid ad cuiuslibet superiecti firmitatem est, id
antequam ipsum esset, fuisse necesse est. Ut enim in domibus, nisi prius
fundamenta subicias, nulla umquam fabrica, sic, nisi prius substantiae
fundamenta sint, nulla umquam accidentia superponentur. oportet enim prius esse
aliquid, ut formam qualitatis arripiat, nam 'necessarium' qualitas est. Non
absurde igitur prius 'esse' posuit, post etiam 'necessarium', id est post
substantiam qualitatis nomen aptavit. Hic Fabius: Subtilissime, inquit, et
lucide sed nunc ordo ipse operis testusque videatur. CUM SIT NECESSARIUM,
MENANTI, SIVE AD ARISTOTELIS CATEGORIAS SIVE AD DEFINITIONIS DISCIPLINAM, NOSSE
QUID GENUS SIT QUIDVE SPECIES, QUID DIFFERENTIA, QUID PROPRIUM, QUID ACCIDENS,
OMNINO ENIM AD EA QUAE SUNT DIVISIONIS VEL QUAE PROBATIONIS, QUORUM UTILITATIS
EST MAGNAE COGNITIO, BREVITER TIBI EXPLICARE TEMPTABO. QUAE APUD ANTIQUOS
QUIDEM ALTE ET MAGNIFICE QUAESTIONUM GENERA PROPOSITA SUNT, EGO SIMPLICI
SERMONE CUM QUADAM CONIECTURA IN RES ALIAS ISTA EXPLICABO MEDIOCRITER. Nunc
ego: Praediximus quidem pauca superius sed vel his quaedam addere vel haec
eadem rursus commemorare absurdum esse non arbitror. Totus autem sensus talis
est. Scribens ad Menantium de utilitate libri summatim pauca praedixit, quo
elucubratior animus auditoris exercitatiorque ad haec capienda perveniat.
Prodesse autem ad Aristotelis Categorias dicit, quod, cum omnem sermonum
significantium varietatem diversa rerum summa divideret et in substantiam atque
accidens omnes res secaret atque dispergeret, accidens in novem secuit partes,
quod superius demonstravi, et haec genera generalissima nominavit, id est
genikwutata, quod super ista alia genera inveniri non possint. Igitur si sunt
genera, sine speciebus esse non possunt. Si sub his species supponuntur,
differentiis non uacabunt. Quodsi differentias retinent, propriis indigebunt.
Accidentis vero novem praedicamenta sunt. Quocirca non absurdum fuit hinc
introductionem in Praedicamenta componi, ut de generibus, speciebus,
differentiis propriisque tractaret, quae in ipsis Praedicamentis inseparabiliter
videntur inserta. Amplius, quod Aristotelica subtilitas, priusquam ad
praedicamentorum ordinem veniretur, de aequivocis univocisque tractavit,
definit vero aequivoca sic: AEQUIVOCA SUNT QUORUM NOMEN SOLUM COMMUNE EST,
SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO ALIA ut si qua sunt quae nomine tantum
communicent, substantia vero dissimilent, univoca vero, quae sub eodem ƿ nomine
et sub eadem substantia continentur. omne igitur genus ad species quae sunt sub
ipso positae, univoce praedicari potest. Porro autem quicquid ad quaslibet res
aequivoce praedicatur, in his sola differentia est, genus vero speciesque non
convertitur. Animal enim et homo univocum est. Animal enim animalis nomine
dicitur, porro autem nomini nomen etiam convenit animalis, ut dicatur animal:
uno ergo nomine animalis homo et animal appellatur. Animalis vero definitio est
'substantia animata sensibilis': quam si ad hominem vertas, nihil absurdum
feceris; potest enim esse homo substantia animata sensibilis sed animal genus,
homo vero species. Univoce igitur genus et species praedicantur. Aequivoca vero
quae fuerint, quoniam definitionibus differunt et eorum quorum definitiones
aliae sunt, alia est etiam et substantia, quorum alia substantia est, alia sunt
etiam omnino genera, in his, id est aequivocis, constat quod neque genus neque
species possit aptari. Ut enim si quis hominem marmoreum et hominem vivum
hominis nomine appellet, idem nomen fecerit substantiae, differentia vero
definitioneque dissimili. Porro autem hominis et statuae non unum genus est sed
statuae inanimatum, hominis animatum. Quare constat quoniam numquam sub eisdem
generibus continentur quaecumque aequivoce praedicantur. Quam vim, nisi prius
de generibus, speciebus, propriis et differentiis notitiam ƿ scientiamque
perceperis, nullo umquam tempore discernes. Idem Aristoteles ait quid sint
primae substantiae, quid secundae. Et primas substantias dicit esse
individuorum corporum et singulorum, ut est Cicero aut Plato aut Socrates,
secundas vero substantiis species appellavit, ut est homo, vel genera, in
quibus ipsae species continentur, ut est animal. Haec igitur nisi praelibata
generis specieique cognitione sciri non possunt. Idem ait substantiam ad aliam
substantiam in eo quod substantia sit, nulla differentia disgregari. Idem substantiae
proprietates requirit, ut quasi inpresso aliquo signo, sic proprietate nota
facilius quid substantia sit invenire atque expedire possimus. Atque hoc idem
in accidentibus fecit. Nam et quantitatis et qualitatis et ad aliquid
relationis propria collegit, et idem magna apud Aristotelem cura diligentiaque
conspicitur. Videsne ut sese quinque harum rerum vis in categorias interserat
et praedicamentorum virtutibus inseparabiliter colligetor? non mendax igitur
Porphyrius de hac quinque harum rerum nobis in Categorias utilitate promisit. Definitionis
vero disciplinam superius diximus praeter genela, species, differentias et
propria non posse tractari. Sed quoniam sunt quaedam genera quae genus habere
non possunt, ut est substantia vel alia quae Aristoteles in praedicamentis
constituit. Dicat quis ad haec horum cognitionem nihil omnino prodesse. Quod
non sit in his a genere trahenda definitio in quibus genus inveniri non possit,
quod, si qua res genus non ƿ haberet, species non esset; hoc ita posito ad generalissimarum
generum definitionem nihil genera et species utilitatis habere. Ridicula
mehercule atque absurda propositio! Praeter scientiam enim generum specierumque
magis genera illa generalissima cognoscere qui potis est, cum, haec sola
generum specierumque cognitio si amissa sit, nihil de generibus speciebusque
noscatur? In illis igitur in quibus genus aliud superius inveniri non potest,
nullus umquam terminus definitionis aptabitur et in ipsius definitione genera
speciesque cessabunt et solae differentiae propriaque illius terminum
definitionis informant. Cum enim id quod dicis, ab aliis rebus omnibus
adiunctis differentiis segregaveris et propriis inpressis formam eius
figuramque monstraveris, genus quod invenire non poteris. Perquirere non
labores. Sed in his species et genera non requiruntur in quibus, quod ipsa
generalissima sint genera, genus inveniri non queat. Porro autem in his quorum
genus est aliquid, nisi a genere definitio ducatur, finis eius definitionis
vitiosa conclusione colligitur. Accidens vero ad definitiones nihil
prodesse non dubium est. Definitio enim substantiam informare desiderat,
accidens vero substantiam non designat. Accidens igitur in definitione nihil
prodest. Est itaque necessaria generis specieique cognitio, ut si generalissima
non sint quae quisque definiturus est, a genere definitionem trahat, si vero
generalissima sint, ut genus quaerere, quod inveniri non potest, non laboret.
Aeque enim vitiosum est vel in generalissimis genera quaerere vel subalternis
generibus a ƿ generibus definitionem ducere supersedere. Differentiae vero
et propria, vel si magis genera sunt vel si subalterna, maximam retinent
utilitatem. Et quoniam ad definitiones quae pertinent quaedam dicta sunt, pauca
etiam de his ipsis rationabilius subtiliusque colligemus. Sit genus animal, sit
species homo, sit differentia rationale vel mortale, sit proprium risibile;
accidens vero quoniam ad definitiones in commodum est, praetermittamus.
Quisquis ergo speciem definit, ita genere ab aliis eam generibus separat, ut si
quis dicat 'quid est homo?' 'animal' dicat. Dicens enim animal separavit
hominem ab omnibus generibus quaecumque animalia non sunt. Si quis vero
differentiam dicat et eam ad speciem accommodet, res sub eisdem generibus per
differentias disgregavit. Nam cum dicis hominem esse animal rationale, eum
etiam et bos et equus species animalis sint, additum tamen rationale homini ab
aliis sub eodem genere speciebus hominis speciem segregavit atque distinxit
propria vero cum dederis, res quae sunt sub eisdem differentlis segregabis. Nam
cum dixeris hinnibile vel risibile, illud est equi proprium, illud hominis. Et
cum equus cum bove atque cane sub eadem differentia sit, quod irrationabilia
sunt omnia, adiectum hinnibile a caeteris equum sub eadem differentia speciebus
dividit. Homo vero et deus sub eadem differentia, id est rationali, quod
utrique rationales sunt, quamvis homo et deus adiuncta mortali differentia
separentur, proprio tamen, id est risibili, quod solus habet homo, naturalius ƿ
substantialiusque disiungitur. Quod in aliis rebus in quibus nullas species
talis differentia separat, melius cognosci potest. Nam cum sub eadem
differentia sint irrationabilia, equus, bos, canis, nec sit ulla alia quae eos
separet differentia substalltialis -- possunt enim accidentis differentiae esse
quae eos separent, quales sunt formarum -- additum proprium hinnibile equum ab
aliis sub eadem differentia speciebus proprietatis ipsius separatione
disiunxit. Repetendum est igitur a primordio quod genera in definitionibus
ab aliis generibus separant, differentiae ab ipsis speciebus quae sub eisdem
generibus positae sunt, propria ab speciebus quae sub eisdem differentiis
supponuntur. Sed quoniam plenede definitione tractatum est, probationis
vel divisionis vim subtilitatemque tractemus. Sed omnis divisio duplex est, aut
cum totum corpus in diversa disiungis aut cum genera per species distribuis. Si
quis igitur harum quinque rerum minus sollers divisiones rerum facere voluerit,
non est dubium quin eas per inscientiam saepe ab speciebus in genera solvat,
quod est factu foedissimum. Quod Hermagorae in prima Rhetoricorum disputatione
usu venit. In tales enim erroris nebulas incidit, ut duo genera sub aequalis
generis parte supponeret. Quodsi divisionum vim veritatemque vidisset et disciplinam
generum, specierum, propriorum et ƿ differentiarum suscepisset, numquam tam
insulsae divisionis errore tam vivacissime a Marco Tullio culparetur. In
probationibus vero tantus est huius operis fructus, ut praeter hoc nullius
umquam rei possit provenire probatio. Quid enim digne monstrare queas, cuius si
differentias nescias, id ipsum quale sit scire non possis? Quid autem digne
exequeris, cuius si genus nescias, ex quo id ipsum fonte manet ignores? vel
quid in probationibus ratione possis ostendere, cuius si speciem nescias, id
ipsum de quo aliquid probare vis, quid sit non possis agnoscere? Quodsi propria
praetermittas, nullas umquam res valebis propriae termino probationis
includere. At vero si non vim accidentium naturamque perspicias, cum de cuiusque
substantia tractes, inane accidentis nomen aeque in definitionibus
probationibusque miscebis. Ita his rebus cognitis integra stabilisque divisio
et definitio permanebit, incognitis debilis lababit et trunca
probatio. Haec se igitur Porphyrius, non enim Victorinus, breviter
mediocriterque promittit exponere. Nec enim introductionis vice fungeretur, si
ea nobis a primordio fundaret ad quae nobis haec tam clara introductio
praeparatur. Servat igitur introductionis modum doctissima parcitas disputandi,
ut ingredientium viam ad obscurissimas rerum caligines aliquo quasi doctrinae
lumine temperaret. Dicit enim apud antiquos alta et magnifica quaestione
disserta quae ipse nunc parce breviterque ƿ composuit. Quid autem de his a
priscis philosophiae tractatoribus dissertum sit, breviter ipse tangit et
praeterit. ÑTunc Fabius: Quid illud, inquit, est? ÑEt ego: Hoc, inquam, quod
ait se omnino praetermittere genera ipsa et species, utrum vere subsistant an
intellectu solo et mente teneantur, an corporalia ista sint an incorporalia, et
utrum separata an ipsis sensibilirbus iuncta. De his sese, quoniam altior esset
disputatio, tacere promisit, nos autem adhibito moderationis freno mediocriter
unumquodque tangamus. Eorum ergo quae se transire et praetermittere pollicetur,
prima est quaestio, utrum genera ipsa et species vere sint an in solis
intellectibus nuda inaniaque fingantur. Quae quaestio huiusmodi est. Quoniam
hominum multiformis est animus, per sensuum qualitatem res sensibus subiectas
intellegit et ex his quadam speculatione concepta viam sibi ad incorporalia
intellegenda praemunit, ut cum singulos homines videam, eos quoque me vidisse
cognoscam et quia homines sint, me intellexisse profitear. Hinc igitur ducta
intellegentia velut iam sensibilium cognitione roborata sublimiori sese
intellectu considerationis extollit et iam speciem ipsam hominis, quae sub
animali est posita, et singulos homines continere suspicatur et illud
incorporeum intellegit cuius aote particulas corporales in singulis hominibus
sentiendis et intellegendis assumpserat. Nam hominem quidem illum specialem,
qui nos ƿ omnes intra sui nominis ambitum cohercet, non est dicere corporalem,
quippe quem sola mente intellegentiaque concipimus. Sic igitur mens rerum nixa
primordiis altiori atque incomparabili intellegentia sublimatur. Hinc ergo
animus non solum per sensibilia res incorporales intellegendi est artifex sed
etiam fingendi sibi atque etiam mentiendi. Inde enim ex forma equi vel hominis
falsam Centaurorum speciem sibi ipsa intellegentia comparavit. Has igitur
mentis considerationes quae a rerum sensu ad intellegentiam profectae vel
illtelleguntur vel certe finguntur, fantasiva" Graeci dicunt, a nobis visa
poterunt nominari. Ita ergo nunc de generibus, speciebus et caeteris quaerunt,
utrum haec vere subsistentia et quodammodo essentia constantiaque
intellegantur, ut a corporalibus singulis vere atque integre ductam hominis
speciem intellegamus, an certe quadam animi imaginatione fingantur, ut ille
Horatii versus est: HUMANO CAPITI CERUICEM PICTOR EQUINAM IUNGERE SI
VELIT quod neque est neque esse poterit sed sola falsa mentis
consideratione pingitur. Nimis acute subtilis inquisitio atque ad rem maxime
profutura! Scienda enim sunt utrum vere sint nec esse de his disputationem
considerationemque, si non sint. Sed si rerum veritatem atque integritatem
perpendas, non est dubium quin vere sint. Nam cum res omnes quae vere
sunt, sine his quinque esse non possint, has ipsas quinque res vere intellectas
esse non dubites. Sunt autem in rebus omnibus conglutinatae et quodammodo
coniunctae atque compactae. Cur enim Aristoteles de primis decem sermonibus
genera rerum significantibus disputaret vel eorum differentias propriaque
colligeret et principaliter de accidentibus dissereret, nisi haec in rebus
intimata et quodammodo adunata vidisset? Quod si ita est, non est dubium quin
vere sint et certa animi consideratione teneantur. Quod ipsius quoque Porphyrii
probatur assensu. Nam quasi iam probato et scito quod ista vere subsistant,
aliam quaestionem inferre non dubitat, cum dicit: an corporalia ista sint an
incorporalia. Quae nimis esset frivola atque absurda quaestio, utrum essent
corporalia, nisi prius esse constaret. Haec quoque non mediocriter utilis
inquisitio ita resolvitur: incorporalia esse quae ipsa quidem nullis sensibus
capiantur, animi tamen qualia sint consideratione clarescunt. Nam quia
incorporeorum prima natura est, potest res incorporea parens esse quodammodo
corporeae. Corporea vero incorporeis praeesse non poterunt, quod, quoniam
substantia genus est, corporale vero et incorporale species substantiae,
corporale non esse genus haec res declarat, quod substantiae, id est generi,
incorporale supponitur. Quodsi corporale esset genus, numquam sub eo species
incorporea poneretur. Animadverte igitur vehementissime, quam numquam ƿ
quicquam a te animadversum fuit. Genus ipsum quoniam species habet, species
vero differentiis disiunguntur et proprietatibus informantur, quoniam quaedam
species reperiuntur quae in contraria sub genere divisione contrarias obtineant
vices, ut sub animali rationale atque irrationale contraria sunt et sub
rationali mortale atque immortale et haec quoque contraria, quaeritur, si
animal solitario intellectu neque rationale neque irrationale sit, unde hae
differentiae in speciebus natae sint, quae in genere ante non fuerant. Quodsi
genus, id est animal, utrasque res in se habet, ut et rationale et irrationale
sit, in uno eodemque duo contraria eveniunt, quod est impossibile. Accingam
igitur breviter quaestionem et dicam quod non genus utrumque sit, id est
rationale vel irrationale, vel quicquid aliud inter se species per
contrarietates dividunt sed vi sua et potestate genus, hoc continet, ipsum vero
nihil horum est. Ita ergo genus tale est, ut ipsum neque corporale neque
incorporale sit, utrumque tamen ex se possit efficere, quod secundo libro
melius liquebit. Species alias corporalis, alias incorporalis est. Nam si
hominem sub substantia ponas, corporalem speciem posuisti, sin deum,
incorporalem. Eodem modo etiam differentiae. Nam si corporales vel incorporales
ƿ species dividunt, erunt alias incorporales, alio tempore corporales, ut si
dicas 'quadrupes' ad bipedem, corporalis differentia est sed 'rationalis' ad
irrationalem, incorporalis differentia est. Et propria nihilominus eodem modo. Nam
aequale speciei proprium fuerit: si corporalis, corporale erit proprium, si
incorporalis, incorporale vindicabitur. Et accidens eodem modo. Nam si
incorporalibus quid accidit, incorporale esse manifestum est, ut in animo
accidens est scientia, incorporalis scilicet, corporalibus vero quae accidunt,
corporalia esse manifestum est, ut si quis dicat accidens me habere capillum
crispum. Si igitur genus neutrum per se ipsum est sed utrasque res es se ipso
efficere potest, species, differentia, propria et accidentia ut accepta in
contrarias species fuerint, proinde vel corporalia vel incorporalia vocabuntur.
Sed sunt quibus hoc ipsum integrum videri possit, et haec solum incorporalia
esse definiunt. Qui sic dicunt, non considerari genus in eo quod quaeque res suapte
natura constat sed in eo quod genus sit. Itaque si substantia genus est, non
consideratur in eo quod substantia est sed in eo quod sub se species habet.
Item si species corporeum et incorporeum est, non in eo quod deus vel homo
dicitur, consideratur sed in eo quod est sub genere. Eodem modo etiam
differentiae non cons'iderantur in eo quod bipes vel quadrupes sit sed in eo
quod est differentia. Nam quadrupes hoc ipsum nulla differentia est, nisi sit
bipes a quo differat. Itaque non quadrupes vel bipes respicitur sed id quod
medium est in bipede et quadrupede, id est differentia: et de proprio idem. Nam
quod cuiusque est proprium, in eo proprium consideratur quod eius cuius dicitur
esse proprium speciei solius est. Nam 'risibilis' non in eo proprium hominis
quod risus est sed in eo quod solus homo potest ridere. Quae manifeste
incorporalia esse indubitatum est. Deinde accidentia proinde sunt, qualia
fuerint ea quibus accidunt, ut superius dictum est. Sed hi probare videntur hoc
ipsius Porphyrii sententia, qui, veluti iam probato quodi ncorporea sint, ita
ait: ET UTRUM SEPARATA AN IPSIS SENSIBILIBUS IUNCTA, quod, si esse haec
aliquando corporalia extitisset, absurdum esset quaerere utrum incorporalia
seiuncta essent a sensibilibus an iuncta, cum sensibilia ipsa sint corpora.
Talis autem est quaestio, ut quoniam quaedam incorporales sunt res, quae omnino
corpora non patiuntur, ut ƿ animus vel deus, quaedam vero quae sine corporibus
esse non possunt, ut prima post terminos incorporalitas, quaedam autem quae in
corporibus sunt et praeter corpora sese esse patiuntur, ut anima -- quaeritur
ergo hae quinque res ex quo incorporalitatis sint genere, utrum eorum quae
omnino separantur a corpore an quae a corporibus separari non possunt an quae
iungantur aliquotiens, aliquotiens segregentur. Videtur autem quod et segregari
et iungi possint. Nam quando corporalium divisio per genera in species fit et
eorum propria et differentiae nominantur, haec circa sensibilia, id est
corporalia esse non dubium est; cum vero de incorporalibus rebus tractatus
habetur et per ea ipsa dividuntur quae corpore carent, circa incorporalia
versantur. Quodsi boc est, non est dubium quod quinque haec ex eodem sunt
genere, quod et praeter corpora separata esse possint et corporibus iungi
patiantur sed ita, ut si corporibus iuncta fuerint, inseparabilia a corporibus
sint, si vero incorporalibus, numquam ab incorporalibus separentur et utrasque
in se contineant potestates. Nam si corporalibus iunguntur, talia sunt, qualis
illa prima post terminos incorporalitas, quae numquam discedit a corpore, si
vero incorporalibus, talia sunt, qualis est animus, qui numquam corpori
copulatur. Haec sese igitur Porphyrius tacere pollicitus breviter ƿ
mediocriterque super his rebus tractare promittit habita in res alias
consideratione aut coniectura, quod simile est ac si diceret: quoniam haec ad
praedicamenta et ad definitiones et ad divisiones et ad probationes pertinent,
ideo haec tractaturus assumo et eatenus de his disseram, quatenus in supra
dictis rebus proficiunt, non quatenus de his ipsis generibus speciebusque et
caeteris tractari possit. SUNT ENIM ILLA, ut ipse ait, GRAVIORIS TRACTATUS;
QUAM DOCTRINAM A PERIPATETICIS ACCEPTAM, id est ab Aristotelicis, SE SEQUI
confessus est. Nam Stoici, qui de his quoque rebus tractare voluerunt, non
omnino a Porphyrio suscipiuntur, atque ideo ait se a Peripateticis rationem
disputationis accipere. ÑTunc me Fabius ita percunctatus: Quid est, inquit,
quod dudum dixeras, cum a te de incorporalibus tractaretur, esse quasdam incorporalitates
quae circa corpus semper consisterent, ut sunt primae incorporalitates post
terminos? Quae est haec incorporalitas aut quos terminos dicis? Non enim
intellego. ÑEt ego: Longas, inquam, tractatus est et nihil nobis ad hanc rem
quam quaerimus profuturus. Sed dicam breviter terminos me dixisse extremitates
earum quae in geometria sunt figurarum, de incorporalitate vero quae circa
terminos constat, si Macrobii Theodosii doctissimi viri primum librum quem de ƿ
Somnio Scipionis composuit in manibus sumpseris, plenius uberiusque cognosces.
Sed nunc ad sequentia transeamus. Tunc Fabius: Ut placet, inquit, simulque
sic incipit: VIDETUR ENIM NEQUE GENUS NEQUE SPECIES SIMPLICITER APPELLARI, ID
EST UNO MODO. GENUS NAMQUE DICITUR QUORUNDAM AD ALIQUID QUODAMMODO HABENTIUM
COLLECTIO, PER QUAM DARDANIDUM DICITUR GENUS. DICITUR RURSUS GENUS
UNIUSCUIUSQUE NATIVITATIS PRINCIPIUM AUT A GENERANTE AUT AB EO IN QUO QUIS
GENITUS EST. Caetera, inquit, fere nota sunt. ÑTunc ego: Si vim prius
aequivocationis aspicias, divisionem generis diligenter agnosces. Placet enim
per generis nomen cum sibi subectis aequivoca nominare. Aequivoca vero sunt
quae, cum nomine una sint, longe diversa substantiae ratione et definitione
discreta sunt, ut si quis hanc verbi gratia statuam Veneris <Venerem>
appellet. Congruunt igitur Venus ipsa et statua Veneris unius nuncupatione
vocabuli, quod utrisque Veneris nomen est. Si quis vero qui sit utrumque
definiat, longe aliam Veneris, aliam lapidis rationem definitionemque
constituet. Speciebus igitur illa esse aequivoca quae uno vocabulo appellentur,
definitionibus vero diversis ƿ constituantur, clarescet, ut opinor,
participatione generis quam Porphyrius fecit, non Victorinus, visa. Omne enim
quicquid a genere in species ducitur, univocum. non aequivocum est. Univocum
est quod et eodem nomine vocari et eadem definitione constitui potest, ut est
animal genus, homo vero species sed idem homo animal est. Genus igitur et
species, id est animal atque homo, possunt unius animalis nomine nuncupari, ut utrumque
animal vocetur sed eadem definitionibus non discrepent. Nam si definitionem
reddas animalis, dicas id esse animal quod est substantia animata sensibilis;
quam si definitionem ad hominem vertas, non erit absurdum dicere hominem
substantiam esse animatam atque sensibilem sicut animal, sicut iam superius
dictum est. Si enim univoca sunt quae uno nomine atque eadem definitione
constituuntur, aequivoca vero quae uno nomine sunt et non sunt una definitione
substantiae, quicquid univocum est, in his genera speciesque versantur,
quicquid aequivocum est, non est in eis talis participatio, ut speciebus et
generibus censeantur quae enim erit in his generis specieique cognitio, in
quibus substantiae definitio atque integerrima ratio disgregatur? Ita ergo
Porphyrius nomen generis ƿ in tres dividit formas sed ut aequivoca, non ut
univoca, id est ut hae formae uno quidem generis nomine contineantur, sui autem
proprietate disgregata dissentiant. Sed Porphyrius nomen generis hoc modo in
tres dividit partes, ut dicat vocari semel genus de eorunr inter se
plurimorumque collectione qui ab uno quocumque nomen generis trahunt, ut Romani
a Romulo trahentes genus ex eodem genere esse dicuntur. Secundo vero loco dici
genus affirmat, ut cuiuscumque est nationis principium aut a generante aut a
loco in quo quis natus est, ut Aeneam ab Anchisa et genere dicimus esse
Troianum. TERTIUM VERO GENUS DICIT ILLUD CUI SPECIES SUPPONITUR. Victorinus
vero duo superiora genera in unum redigit. Nam et multitudinis congruentiam
inter se per eandem generis nuncupationem et quorumcumque a genere lineam et
locum in quo quis natus est, uno generis vocabulo et designatione esse
declarat. Addit autem ipse quod soli Latinae linguae congruere possit: dicit
enim SECUNDO MODO GENUS DICI. UT EST GENUS CAUSAE HONESTUM. Quae genera
causarum Graeci in rhetorica arte genera esse non putant sed schumata vocant id
est figuras, genera autem sola principalia accipiunt, demonstrativum,
deliberativum scilicet et iudiciale. Quae ipsa ƿ ei[dh rIhtorikh`" vocant,
id est species rhetoricae, genera vero causarum. Tertium vero genus est id quod
Porphyrius ponit, id est sub quo differentiis distributae species supponuntur.
Sed quoniam de tertio genere tractaturus est, Victorini culpam vel, si ita
contingit, emendationem aequi bonique faciamus. Nunc ergo ad priorem apud
Victorinum generis significationem reuertamur et eius ut sunt verba enodanda
atque expedienda sumamus. GENUS NAMQUE inquit DICITUR QUORUNDAM AD ALIQUID
QUODAMMODO HABENTIUM COLLECTIO. Hic ergo utrumque monstravit, et cognationem
inter se multitudinis et lineae ductum. Nam cum dicit genus esse quorundam
collectionem ad se invicem quodammodo habentium, id est aliqua inter se
cognatione, iunctorum, et quod addidit ET AD ALIQUID, generis lineam
significat, quam singuli contingentes et ad unum sese ipsius generationis
applicatione iungentes plures ex eadem linea iuncti atque cognati sunt, ut sit
hic ordo: genus dicitur quorundam collectio quodammodo ad aliquem habentium, id
est alicuius lineam per genus contingentium, ut per collectionem cognationem
demonstret et per habitudinem quodammodo ad aliquem colligatam lineam generis
ductumque designet. Sequitur ergo et id planius lucidiusque significat, cum
dicit: DICITUR RURSUS GENUS CUIUSCUMQUE NATIVITATIS PRINCIPIUM AUT A GENERANTE
ƿ AUT AB EO IN QUO QUIS GENITUS EST. Id ipsum latius expedit quod superius
stricto et sentuoso brevitatis vinculo colligaverat. Dicit enim rursus dici
genus aut a generante aut a loco in quo quis natus est. Sed rursus particula si
ad hoc conectatur quod ait aut ab eo in quo quis genitus est, intellectus non
titubat, ut sit ordo: dicitur genus uniuscuiusque nativitatis principium aut a
generante aut rursus ab eo in quo quis genitus est. Vel certe erit simplicior
expositio. Si priorem generis significationem, id est quorundam ad aliquem
quodammodo habentium collectionem, ad solius cognationem multitudinis
accipiamus, lineae vero ductum et loci generationem in subteriore
significatione distribui, ita tamen, ut una quodammodo generis significatiolle et
multitudinis cognationem et a generante lineam et loci nativitatem significet.
Haec enim omnia de sola cuiuslibet natione tractantur. Quare non absurdum est
quae omnia ad ortum genitalem cuiuslibet pertineant. Una significatione generis
contineri. Propriae tamen et simplicissimae expositionis est quattuor
significationes generis constituisse Victorinum, ut ad tres Porphyrii unam ipse
addiderit generis causae, ut sint hae quattuor significationes, multitudinis
cognatio, lineae ductus, genus causae, genus specierum. Sequitur secunda
generis divisio apud Victorinum UT EST GENUS CAUSAE: quae Graeci, ut dictum
est, Non genera sed schumata vocant. Tertiae vero significationis generis, hic
modus est GENUS DICI CUI SUPPONITUR SPECIES, id est genus illud a quo species
derivantur, quod ait ad superiorum fortasse similitudinem aequitatemque
dispositum. Sic enim genus speciebus suis principium est, ut Romulus his, qui
ab eo cognati sunt iunctique Romani item eodem modo nomen Romuli Romanos omnes
continet, quemadmodum nomine generis species continentur. Nam sicut a Dardano
Dardanidae prioris nomen Dardani in sese ipsos posteriores accipiunt, ita et
animal cum verbi gratia species habeat hominem atque equum, equus scilicet
atque homo animalis in se vocabulum capere, ut dicantur ipsa animalia non
recusant. Eodem igitur modo species sub generibus continentur, quemadmodum
cognati homines sub illo a quo illam cognationem forte traxerunt. Nam et genus
speciebus principium est et plurimarum in se specierum collectivum est. Rursus
primum cognationis nomen et ipsius generationis est principium et in illius
solius vocabulo diversitas hominum vocabuli et generis participatione
colligitur, atque hoc est quod ait his verbis: ALITER DICITUR GENUS CUI
SUPPONUNTUR SPECIES, IUXTA SIMILITUDINEM FORTE SUPERIORUM APPELLATUM ETENIM
PRINCIPIUM QUODDAM EST GENUS HIS QUAE SUB IPSO SUNT ET VIDETUR MULTITUDINEM
CONTINERE OMNIUM QUAE SUB SE SUNT. Sed cautissime additum est videtur. Si enim
nihil haec omnia distarent, una significatio generis esset et ea quae in
species funditur et ea quae in cognatione dividitur. Sed est inter haec ƿ
genera talis diversitas, quod genera earum specierum quae sub se habent alias
species, aequaevis speciebus aequaliter sunt genera. Hominem enim et equum, qui
sub animali sunt, neutrum neutro possumus dicere prius ad tempus
inchoationemque nascendi. Nam si qua res una sit prior, altera posterior et eas
sub uniuscuiusque generis nomine quis velit aptare, non poterit; genus enim
speciebus suis aequaliter genus est. Quodsi genus speciebus suis aequaliter
genus est, species ipsae eius ordinis inter se aequali tempore ortuque
censentur. At vero in generibus quae cognationes efficiunt, non ita est.
Quisquis enim fuit Capis pater, qui Capuam condidit, si solum filium Capin
progenuit et ab uno Capuanorum cognatio iunctioque cuncta manavit, distat a
genere cui species supponuntur, quod genus uni speciei genus numquam esse
potest nisi pluribus, quod quoniam est idoneum genus illud, id est principium
cognationum, etiam ab uno filio colligere et congregare cognationem, quod genus
per species ductum facere non potest, nisi plures species supponantur, constat
in hoc distare genus quod cognationem colligit, ab eo a quo species dividuntur.
Potest autem distare in hoc etiam, quod genus, id est principium cognationis,
potest habere sub se duos ex se non aequali temporis conditione progenitos sed
alium posterioris ortus, alium vero senioris, quod in generibus speciebusque
non convenit. Nam, ut ƿ superius dictum est, species nisi sibi aequales fuerint,
non merito sed natura, sub genere poni non possunt. His igitur expeditis
sequitur: TOTIENS IGITUR DE GENERE DICTO DE POSTREMA SIGNIFICATIONE INTER
PHILOSOPHOS DISPUTATIO EST, QUOD DEFINIENTES ITA DECLARANT -- Quod dicit
TOTIENS, tertio demonstrare vult atque hoc propter lucidam operis seriem
admissum est, ut, quoniam genus plurimorum nomen est, omnis eius primum
significatio diceretur, ut de qua disputandum esset, aliis reiectis eligeret.
Quod ait hoc modo: cum totiens, id est tertio, genus dicatur, apud philosophos,
id est unde ipse tractaturus est, de postrema generis significatione quam
dixit, id est de illo genere quod sub se species habet, disputatio
consideratioque vertitur. At vero de superioribus generibus id est de
cognatione et loco in quo quis genitus est, aut historicorum aut poetarum
spectatio est secundi vero generis rhetorum, tertii philosophorum consideratio
est. Etiam hic in disputationibus ordo est, quod, cum inciderent res quae
multis possit nominibus nuncupari et de unoquoque eorum vocabulo tractari
disserique, necesse est dici prius in ordinem omnia, ut id quod eligitur et
reicitur distinguatur. Sed illa quae reicienda atque explodenda sunt, prius
dicantur, illud vero quod disserendum tractandumque, ƿ capitur, posterius
nominetur, ut hic illa posterior generis significatio posita est, quam
disserendam accepturus prius definiendam et termino quodam circumscribendam
demonstrandamque suscepit. Omnis enim res, nisi quid prius sit constiterit.
Eius tractatus uacuo modo speculationis habebitur. Definit igitur sic: genus
esse quod ad plures differentias specie distantes in eo quod quid sit
praedicatur, velut animal. Quod definitionis talis est. Omnia quae distant,
habent inter se quandam differentiam qua distare et differre videantur. Porro autem
si quid sit genus et sub eo species supponantur, duas vel plures necesse est
species poni sub genere, quoniam unius speciei genus esse non potest. Sed si
plurimae species erunt, aliqua necesse est differentia dividantur, aliter cnim
plures esse non possunt. Nam si nihil distent, non erunt plures species et
nomen generis perit. Constat igitur eas sub genere poni species quae
differentiis distributae plures numero ipsarum differentiarum divisionibus
componantur. Ergo, quoniam superius dictum est in omnibus definitionibus a
genere definitionis trahendum esse principium, si quam cuiuslibet speciem
definile volueris, genus primo necesse est nominabis et ad illam speciem quam
definis, generis ipsius nomen prius aptabis. Et hoc illam principaliter dicis
esse, quod est illud genus sub quo ipsa species quam definis est posita. Post
autem differentiis propriisque eam ab aliis circumscriptione quadam
definitionis ƿ excludis. Nam si dicis animal esse hominem, animal genus est,
species vero homo. Nomen igitur animalis, id est generis, de homine, id est
specie, praedicasti, cum dixeris hominem esse animal. Quodsi nomen generis in
definitionibus ad unam speciem dicere posses, de ea nomen generis praedicares.
Species autem aequali modo generibus suis species sunt, nihil uetat, immo etiam
necesse est semper quaecumque sunt genera, de sibi subiectis speciebus in
definitionibus vel in quibuslibet interrogationibus praedicari. Sed quoniam
praedicatur genus de speciebus, quomodo praedicetur agnoscendum est. Nam si
dixeris: quid est homo? Et aliquis responderit animal, bene et integre
respondisse videtur, et certe. Nam cum tu quid sit homo interrogaveris, ille
respondit animal, genus scilicet de specie in eo quod quid sit species
praedicavit. Nam tu quid esset species interrogasti, ille vero in eo quod quid
sit species quam interrogasti, animalis nomen, id est generis accommodavit.
Plena igitur et propria definitio facta est generis, 'hoc esse genus quod ad
plurimas differentias specie distantes in eo quod quid sit appellatur, velut
animal'; animal enim ad hominem, equum, bovem, coruum, anguem et alia plura
quae differentiis speciebusque differunt, in eo quod quid sit appellatur. Sed
utrum sic dixisset, genus esse quod ad plurimas species differentia distantes
in, eo quod quid sit praedicetur, an, sicut dixit, 'genus esse quod ad plurimas
differentias specie distantes in ƿ eo quod quid sit praedicatur', nihil
interest. Nam sive differentiae specie distent sive species differentiis
distent, utrumque idem est. Nam sive rationale et irrationale, quae sunt
differentiae, specie hominis verbi gratia atque equi distent, sive species homo
atque equus differentia rationali atque irrationali dividantur et distent,
nihil interest. Quare plena perfectaque facta est generis definitio. Sed definitiones
duplicibus modis fiunt. Una enim definitio est quae, sicut dictum est, a genere
trahitur. Sed quoniam sunt quaedam magis genera, quae super se genus aliud
habere non possunt, ut sunt praedicamentas decem quae Aristoteles constituit,
eorum igitur definitio quae haberi potest quorum genus inveniri non potest,
quod omnium quaecumque sunt, ipsa sunt genera? horum ergo quos Graeci
vipografikou;" lougou" dicunt, Latini subscriptivas rationes dicere
possunt, reddemus. Subscriptivae autem rationes sunt demonstrativae et
quodammodo insignitivae proprietatis illius rei quae cum ipsa generalissima sit
et genus eius nullum reperiri possit, eam tamen definire necesse est. Et
Aristoteles, quoniam substantiam genus generalissimum definire volebat et eius
nullum genus poterat invenire, proprietatem quandam et demonstrationem
subscriptionemque ipsius rei dixit esse subiectum. Substantia enim omnibus
subiecta est. Accidens enim, quod in novem ƿ dividitur partes, praeter
substantiam esse non potest. Atque ideo omnia quaecumque definienda sunt, si
genus non habeant, eorum subscriptivam quandam et demonstrativam rationem reddi
necesse est. Sic igitur nunc generis, quoniam rem ipsam definiendam putabat,
non duxit a genere definitionem sed dedit quandam generis demonstrationem
proprietatemque. Dico autem quod Porphyrius vel subalternorum generum vel
illorum quae generalissima sunt, hanc dederit definitionem et quodammodo
subscriptionem demonstrationemque. Nam si quod genus habeat aliud genus et item
hoc ipsum aliud et item aliud si nullum erit supra genus quod genus non habeat,
in infinitum procedit ratio. Sin vero non habuerit, necesse est quoque istam
definitionem apte ordinateque congruere. Dico autem genus non animal homini
atque equo sed illud quo ipsum animal homini atque equo genus est. Animal enim
ipsum per sese nulli genus est neque homo ipsum per sese ulli species est neque
equus ipsum per sese ulli species est sed sunt genera et species ad alterius
participationem. Nam quoniam sub animali est equus atque homo, non ad se ipsum
animal genus est sed ad equum atque hominem. Et item species quae vocantur,
homo scilicet atque equus, non ad equum atque hominem sed ad animal, species
sunt. Dico igitur genus <et species> non ipsas substantias in quibus
genus et species sunt. Sed ipsam participationem priorum ad subteriores et
subterioram ad priores. Haec igitur participatio quoniam et in magis ƿ
generibus et in magis speciebus et in subalternis generibus et in subalternis
speciebus una atque eadem est et huius participationis inveniri genus non
poterat. Haec definitio generis quae facta est, non a genere tracta est sed
subscriptiva ratio et demonstrativa et designatitla quodammodo generis est
reddita. Hic Fabius: Subtiliter mehercule et quod numquam fere ante haec
audivimus. Sed perge, quaeso te. Iam enim certant sidera quodammodo et nox luce
superatur. ÑTunc ego: Sequitur rerum omnium prima brevisque divisio. Ita enim
ait: EORUM QUAE DICUNTUR, ALIA AD UNITATEM DICUNTUR, SICUT SUNT OMNIA
INDIVIDUA, UT EST SOCRATES ET HIC ET ILLUD, ALIA QUAE AD MULTITUDINEM, UT SUNT
GENERA ET SPECIES ET DIFFERENTIAE ET PROPRIA ET ACCIDENTIA. HAEC ENIM
COMMUNITER, NON UNIUS PROPRIE APPELLATIONIS SUNT. Brevis, ut supra dictum
est, et distincta divisio. Omnis enim res aut unius rei nomen est aut plurimarum,
et hoc est quod ait: eorum quae dicuntur, alia ad unitatem dicuntur, sicut sunt
omnia individua. Quid autem sit, breviter explicandum est. Omne genus quoniam
sub se ƿ species habet, species vero differentiis distinguuntur et
proprietatibus explicantur -- accidunt autem in speciebus accidentia secundo
loco, principaliter vero in individuis quae sunt sub speciebus. Quid autem sit,
posterius dicendum est -- genera igitur et de speciebus dicuntur et de
differentiis, quae ipsas species distribuunt, et de propriis. Quae species
componunt. Et de his accidentibus quae, cum principaliter in individuis
fuerint, in speciebus esse dicuntur. Hoc autem monstremus exemplis. Et sit
nobis genus animal, sit species homo, sit differenti rationale, sit proprium
risibile, sit accidens stans vel ambulans vel aliquid in mensura corporis, ut
tripedalis. Animal ergo, quod genus est, dicitur de specie, id est de homine;
dicis enim hominem esse animal. Porro autem de speciei differentia nihilominus
dicis genus: dicis enim rationale esse animal. Nihil autem prohibet eodem modo
et de proprio genus dicere. Nam si dicas: quid est risibile? non absurdum est
animal nominare. Accidentia vero hoc modo principaliter in individuis, secundo
vero loco in speciebus sunt. Nam si quis dicat ad singulos homines, ut puta
Ciceronem sedere vel stare vel quod aliud libet, in specie hominis eadem quoque
convenire necesse est. Nam si Cicero sedet sedet etiam homo, si Cicero ambulat,
ambulat etiam homo. Ergo si qua accidentia venerint ab individuis et ea tracta
in speciebus consederint, ad ipsa quoque accidentia dici poterit genus. Quid
est enim ambulans, si quis interroget, merito animal dicitur. Nihil enim
ambulare nisi animal potest. Porro autem sub speciebus individua sunt, ut
Cicero et Virgilius sub homine, atque de individuo ƿ genus speciei praedicari
potest. Nam si interrogaveris, quid est Cicero, merito animal dicas. Genus
igitur et ad speciem et ad differentias et ad accidentia et ad propria et ad
individua nominatur. Porro autem species non iam de genere neque de
differentiis sed de solis propriis et subiectis individuis appellatur, in
illis, id est individuis, quia superest. In propriis vero, quia aequalis est.
Quid autem sit, hoc modo videamus. omnia genera speciebus suis supersunt et
abundant. Abundare autem genera dicimus speciebus plus habere genera virtutis
quam species. Homo enim quod est species, solum homo est, animal vero quod est
genus, non solum homo est sed et equus vel bos vel quod aliud libet animali
supponere. Ita maior vis generis recte de minori sibi et subiecta specie
praedicatur. Alia vero sunt quae sibi sunt paria, ut sunt propria et species.
Species est homo, proprium risibile. Quicquid ergo fuerit risibile, hoc est
homo, quicquid homo, hoc risibile. Itaque neque risibile hominis neque
homo risibilis potentiam superuadit sed aequalia sibi ad se invicem praedicari
possunt, ut dicas: quid est homo? risibile; quid est risibile? homo. Ita igitur
quaecumque superiora fuerint, ad illa quae subteriora sunt, praedicantur et
quaecumque aequalia fuerint. Aequaliter sibi ad <se> invicem
praedicantur. Illa vero quae subteriora sunt et minora, de superioribus et
abundantibus, ut sunt genera et species -- genera enim abundantia, species
minores -- praedicari non possunt. Numquam enim recte speciem de genere ƿ
praedicabis. Ita ergo species de proprio praedicatur ut pari sed quoniam sub
speciebus singillatim individua sunt -- individua autem vocamus quae in nullas
species neque in aliquas iam alias partes dividi possunt, ut est Cato vel Plato
vel Cicero et quicquid hominum singulorum est; hos enim in nullis partibus
dividis, ut animal in species, hominem scilicet atque equum, hominem ipsum
specialem et singulos circumplectentem in Catonem, Platonem, Virgilium et omnes
singillatim homines distributos; hominem vero ipsum singulum, id est Ciceronem,
in nullos alios distribuere possumus atque ideo a[tomon, id est individuum,
vocitatum est -- species ergo, quae ad propria aequaliter praedicatur, ad
individua, quoniam maior est species hominis quam quodlibet individuum, ita
praedicatur, ut superius ad id quod est subterius. Cicero enim solus Cicero
est, homo autem non solum est Cicero quod si ad individua praedicatur, et ad
individuornm accidentia praedicabitur. Ita igitur species ad genus eo quod
superius est, non praedicatur neque ad differentiam, quia differentia, ut nunc
monstraturi sumus, super speciem est, ad proprium vero, cui par est, vel ad
individuum, cui superest, praedicatur. Differentia vero et ad species et ad
propria et ad individua praedicatur. Namque rationale, quod est differentia, ad
hominem praedicatur, quod est species. Item rationale, id ƿ est differentia,
praedicatur ad risibile, id est proprium. Dicitur enim id esse risibile, quod
rationale. Nam si homo rational et homo risibile, constat id quod est risibile,
etiam rationale posse nominari. Quodsi ad species differentia dicitur, species
autem ad individua praedicatur. Necesse est ut differentia quoque ad individua
praedicetur. Dicis enim: qualis est Cicero? rationalis. Quodsi differentia ad
individua praedicatur, accidentia vero in individuis accidunt. Necesse est
differentias et ad accidentia praedicari. Proprium vero quoniam semper unius
speciei proprium est, et ad ullam speciem praedicatur solam. Cuius est
proprium. Risibile namque, quod proprium est ad solam hominis speciem
praedicatur. Quod si ad hominis speciem praedicatur. Species vero ad individua
dicitur. Non est dubium quin proprium quoque de individuis praedicetur. Nam si
homo risibile animal est, Cicero quoque et Virgilius risibilia animalia recte
dicuntur. Quodsi proprium ad individua recte dicitur, recte etiam et de
accidentibus praedicatur quae in ipsis accidunt individuis. Accidentia vero
ipsa et de speciebus et de aliis omnibus praedicantur et de ipsis maxime
individuis. Namque et albus equus et albus homo dicitur et iterum niger equus
et niger Aethiops. Quod si ita est, animal quoque nigrum dicitur. Dicitur etiam
rationale nigrum et irrationale nigrum, quippe si equus et homo Aethiops nigri
sunt. Dicitur etiam risibile nigrum, cum homo quis niger fuerit. Dicitur etiam
individuum nigrum, cum quis unus homo ex Aethiopia nominatur. Quod cum ita sit,
constat genus ad plurima praedicari, id est ƿ speciem, differentias, accidentia
propriaque et individua, nihilominus et differentiam ad plurima praedicari, id
est ad speciem, propria, individua et accidentia, et proprium ad plurima, id
est speciem, individua et accidentia, et speciem ad plurima, id est
<proprium>, individua et accidentia, accidens vero et ad genus et ad speciem
et ad proprium et ad differentiam at ad individua. Quod si ita est, has quinque
res constat ad plurima praedicari. At vero individuum quoniam sub se nihil
habet, ad singularitatem quandam et unitatem praedicatur. Cicero enim unus est
et ad unum nomen istud aptatur. Ita individua quae ad unitatem dicuntur,
cunctis superioribus supposita sunt, ut genus, species, differentia, propria
vel accidentia, quamvis ad se invicem dici possunt, ad individua tamen
aequaliter praedicantur, ut superius demonstratum est. Individua vero quoniam
sub se nihil habent ubi secari distribuique possint, ad nihil aliud
praedicantur nisi ad se ipsa, quae singula atque una sunt. Atque hoc est quod
ait: EORUM QUAE DICUNTUR, ALIA AD UNITATEM DICUNTUR, SICUT OMNIA
INDIVIDUA, UT EST SOCRATES ET HIC ET ILLUD, ALIA QUAE AD MULTITUDINEM, UT SUNT
GENERA ET SPECIES ET DIFFERENTIAE ET PROPRIA ET ACCIDENTIA. HAEC ENIM
COMMUNITER, NON UNIUS PROPRIE APPELLATIONIS SUNT. Simile est ac si
diceret: haec enim communiter ad plurima praedicantur, non ad unitatem sicut
individua. Et quid sint genera vel species vel differentiae vel propria ƿ vel
accidentia, exemplum supponit dicens: EST ENIM GENUS, UT ANIMAL, SPECIES, UT
HOMO -- quam dudum hominis speciem cum aliis animantibus sub animali posuimus
-- DIFFERENTIA, UT RATIONALE -- qua species scilicet hominis ab irrationali
distat animal -- PROPRIUM, UT RISIBILE, quod nullum aliud animal neque
rationale neque irrationale habet. Nullum enim animal ridet nisi solus homo.
Quare, cum quaedam caelestium potestatum animalia rationabilia sint, eorum
tamen proprium risibile non est, quoniam non rident. Recte igitur risibile
solius hominis proprium praedicatur. ACCIDENS, <UT> ALBUM, NIGRUM ET
SEDERE: quia ista in substantia hominum non sunt, merito accidentia vocantur.
Nam si substantiae cuiuscumque speciei inesset id quod accidens dicimus,
interempto accidenti periret etiam eius speciei substantia cui accidit. Nam
quoniam rationale in hominis substantia est, si rationalitas interimatur,
hominis quoque substantia necessarlo peritura est idcirco, quod in ipsius
speciei substantia naturaque nersatur. At vero nigrum et album vel quaecumque
sunt accidentia si interimas, species ipsa in qua illa accidebant, manet. Nam
neque omnis homo candidus neque omnis niger est, et cui alterutra defuerint,
eius species non peribit. Atque idcirco haec accidentia, veluti non innata in
substantia sed a foris venientia, recte nominata sunt. Nunc ergo, quoniam
quid sit genus ostendit et ea quae ƿ ad unitatem dicuntur, ab his quae de
plurimis praedicantur distinxit atque distribuit. Ipsius generis differentias
vel ab his quae ad unitatem dicuntur vel ab eis quae ad pluralitatem congruunt,
id est differentis, specie, proprio accidentique, declarat et dicit genus ab
illis quae ad sola individua prae dicantur, id est quae ad unitatem, hoc
differre, quod genus ad plurima praedicetur, individua vero ad singula. Sed
quoniam haec differentia generis ad individua communis erat differentiis
speciebusque, propriis et accidentibus, ab illis ipsis aliis differentiis genus
dividit atque disiungit. Quod ita demonstrat: AB HIS IGITUR QUAE AD UNITATEM
DICUNTUR, DIFFERT GENUS, QUOD GENUS EST HOC QUOD DE PLURIMIS PRAEDICATUR. AB
HIS VERO RELIQUIS GENUS DIFFERT, PRIMO AB SPECIE, QUONIAM SPECIES ETSI DE
PLURIBUS, NON TAMEN SPECIE DIFFERENTIBUS SED NUMERO PRAEDICATUR. Ac primum
generis specieique distantiam monstrat, quae propior est generi. Nam quamvis
differentia super speciem sit, super speciem specialissimam differentia
ponitur. Nam quamvis rationalis differentia super hominem ponatur, quae species
specialissima est, tamen ante speciem specialissimam ƿ ipsa differentia species
est eius generis, cui species snecialissima supponitur; nam sub animali ante
hominem rationale ponitur. Igitur cum genus et species utraque ad plurima
praedicentur, genus vero ad plurimas species in eo quod quid sit praedicetur,
species non iam ad plurimas species sed ad plurima individua praedicatur. Sunt
autem quaedam genera generalissima, ut dictum est, supra quae aliud genus
inveniri non possit. Sunt autem species sub quibus alia species inveniri non
possit, et integra species illa nominatur quae numquam genus est, id est sub
qua species nullae sunt. Nam si sub ea species essent, ipsa etiam genus esse
posset. Species ergo quae vere species est, alias sub se species non habebit,
nt est homo. Namque homo quoniam species est, singuli homines qui sub ipso
sunt, non eius species sed individua nominantur. Nam si homo genus esset
hominum singulorum, genus autem, sicut dictum est, ad plurimas res specie differentes
in eo quod quid sit appellatur, homo, id est species, si sicut genus
praedicaretur ad singulos homines, singuli homines specie ipsa differrent. Sed
quia singuli homines specie non differunt, quod autem specie non differt, si
quid ad hoc praedicatum fuerit, non praedicatur ut genus ad species, id est
homo non praedicatur ad singulos homines ut genus ad res plurimas specie
differentes, quid igitur? Ad res plurimas numero differentes; ƿ singuli enim
homines numero a se tantum, non specie distant. Atque ideo, quoniam genus
sic ad subiecta praedicatur, ut ad plurimas res specie differentes praedicetur,
species autem ad subiecta ita praedicatur, ut ad plurimas res numero
differentes praedicetur, genus in hoc ab specie distat, quoniam genus ad
plurimas res specie differentes praedicatur. Species autem ad plurimas res
numero differentes dicitur. Congruunt ergo sibi genus et species, quod genus et
species ad plurima praedicantur et utraque in eo quod quid sit. Nam si
interroges: quid est Cicero? Animal dicitur, id est genus. Et si interroges:
quid est Cicero? Homo dicitur, id est species distant autem, quod quamvis
utraque ad plurima praedicentur et in eo quod quid sit, genus praedicatur ad
res specie differentes, species vero dicitur ad res tantum numero differentes
quod Porphyrius sic demonstrat: AB HIS VERO RELIQUIS QUAE DE PLURIBUS
APPELLANTUR, GENUS DIFFERT, PRIMO AB SPECIE, QUONIAM SPECIES ETSI DE PLURIBUS
PRAEDICATUR, NON TAMEN SPECIE DIFFERENTIBUS SED NUMERO. HOMO ENIM SPECIES CUM
SIT, DE SOCRATE, PLATONE, CICERONE PRAEDICATUR, QUI NON SPECIE SED NUMERO
DIFFERUNT, ANIMAL VERO QUOD GENUS EST, ET BOVIS ET EQUI PRAEDICATIO EST QUAE
ETIAM DIFFERUNT SPECIE A SE INVICEM, NON NUMERO SOLO. Quod simile est ac
si diceret genus ab specie unam differentiam plus habere. Congruunt namque
genera speciebus, quod utraque in eo quod quid sit praedicantur, ut dictum est.
Congruit item et genus et species, quod utraque ad res plulimas praedicantur.
Congruit item genus ad species, quod utraque ad les numero differentes praedicantur.
Nam et singuli homines sta a se divisi sunt, quantum ad numerum, ut homo ab
equo vel a bove vel a coruo vel a quibuslibet aliis animantibus. At vero distat
ab specie genus, quod genus de pluribus rebus specie differentibus praedicatur,
quod species non habet. Nihil autem differre arbitrator, utrum ita dicatur
'aliam rem ad aliam praedicari' an 'aliam de alia praedicari'. Utrumque enim
idem intellectus est. Nam si animal praedicatur ad hominem, idem etiam animal
de homine praedicatur. Nam cum interrogaveris: quid est homo? Respondeas de
hominis interrogatione hominem esse animal. Sed nunc oportet nos ea quae
secuntur aspicere. Quid ergo sequitur? A PROPRIO AUTEM GENUS DIFFERT, QUOD
PROPRIUM IUXTA UNAMQUAMQUE SPECIEM PROPRIUM APPELLATUR CUIUS EST PROPRIUM, ET
IUXTA EA QUAE SUB SPECIE SUNT, SCILICET INDIVIDUA; NAMQUE RISIBILE HOMINIS
SOLUM EST ET SINGULORUM UTIQUE HOMINUM. GENUS AUTEM NON AD UNAM SPECIEM SED AD
PLURES DIFFERENTES SEMPER APTATUR. Ergo hoc videtur hic dicere, quoniam omne
proprium si fuerit speciei unius, tunc vere est proprium. Nam si unius speciei
non fuerit sed duarum vel plurium, tunc duabus vel pluribus non proprium sed
erit in substantiae ratione commune. Constat ergo proprium ei cuius est
proprium soli speciei singulariter adhaerere. Unde quia hominis species sola
est quae ridet, risibile homini proprie et singulariter aptatur. Ad unam semper
igitur speciem proprietas adhibetur. Distat igitur proprium a genere, quod
genus semper ad plurimas species appellatur, proprium vero de una tantum specie
cuius est proprium. Nam si risibile dicas, ad unam tantum speciem hominis
appellatur. Congruit autem genus cum proprio in hoc, quod genus et proprium de
pluribus appellantur. Namque genus ad plures species appellatur, appellatur
etiam genus de his quae sub specie sunt individuis. Nam si homo et equus animal
est, erit etiam Cicero animal et quilibet equus singulariter animal nominatur.
Similiter et proprium ad plurima dicitur. Dicitur enim ad unamquamque speciem
et ad ea individua quae sunt sub specie praedicatur. Nam si homo risibilis est,
risibilis est etiam Cicero et Virgilius, et quicumque singulariter nominantur,
risibiles sunt. Congruunt etiam, quoniam utraque in eo quod quld sit
praedicantur. Nam genus de specie in eo quod quid sit praedicatur. Nam si
dicis: quid est homo? Animal appellabis. Item proprium in eo quod quid sit
praedicatur. Nam ƿ si dicis: quid est homo? Merito risibile praedicabis.
Congruunt autem, quod genus et proprium ad plurimas res numelo differentes
praedicantur. Nam ita a se differunt singula animalia, id est homo, equus et
coruus et caetera, ut singuli homines, quantum ad numerum. Distat autem a
genere, quod genus ad plurimas species praedicatur, proprium vero ad unam solam
cuius est proprium nominatur. Sed non est inter genus et proprium eadem
differentia, quae est inter speciem et genus. Nam species de nulla omnino
specie praedicatur, proprium vero licet non ad plures, ad unam tamen solam
speciem, cuius est proprium, semper aptabitur. Post hoc igitur de differentiae
accidentisque a genere distantia disserit dicens: A DIFFERENTIA VERO ET AB
ACCIDENTIBUS DIFFERT GENUS, QUONIAM ETSI ETIAM ISTA DE PLURIBUS SPECIE
DIFFERENTIBUS PRAEDICANTUR, DIFFERENTIAE SCILICET ET ACCIDENTIA QUAE COMMUNITER
ACCIDUNT, NON TAMEN IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICANTUR, CUM INTERROGANTIBUS NOBIS
FIT SECUNDUM EA RESPONSIO; MAGIS ENIM QUALE QUID SIT
OSTENDUNT. Differentiam vero et accidens idcirco posterius reservavit,
quod eorum unam differentiam erat distantiamque dicturus. Differentia enim et
accidens qualitatem cuiuscumque speciei demonstrant. Illa substantiae
qualitatem, id est differentia, illud, ƿ id est accidens, non substantiae. Ergo
quoniam genus super speciem est et species supposita generi, genus speciem,
species individuum quid sit ostendit. Porro autem solae possunt species
differentiae segregare quae qualitatibus eas substantialibus, id est
substantias declarantibus, seiungunt atque dispertiunt. Nam cum animal genus
sit, homo vero vel equus species, quales utraeque species sint monstrat differentiae
segregatio, ut dicamus speciem esse hominis rationalem, speciem vero equi
irrationalem. Si enim quis interroget: quid est homo? Animal dicitur. Si autem
quis dicat: qualis est homo? Rationalis respondetur. Ita semper differentia non
in eo quod quid sit sed in eo quod quale sit appellatur. De accidenti vero non
dubium est, cum ipsa qualitas in accidentis partibus componatur. Namque in
praedicamentis inter alias novem partes accidentis etiam qualitas nominatur.
Nam etiam si quis interroget qualis corui species sit, nigra continuo
respondetur. Congruunt ergo genera differentiis et accidentibus, quod de
speciebus pluribus praedicantur. Nam sicut genus plures sub se species habet,
ita differentia. Nam rationale dicimus deum et hominem. rursus etiam accidens
de pluribus speciebus praedicatur. Nam nigrum dicimus et hominem et equum et
coruum et hebenum et plurimas alias species. Rursus congruit genus
differentiae, quod, sicut genus, sic differentia aequaliter ad indiniduum
praedicatur. Nam si Cicero animal est, quod est genus, et rationale avimal est.
Quod est differentia. Congruunt etiam, quod de numero differentibus
praedicantur, quod ƿ superius de aliis monstratum est. Distant autem quod,
sicut dictum est, genus in eo quod quid sit appellatur, differentia vero vel
accidentia in eo quod quale sit praedicantur. Nam si dicas: quid est homo?
Appellabis genus et dicis animal esse hominem, si vero qualis sit ad
differentiam interrogaveris, rationale respondebis, vel <ad> accidens,
nigrum vel album vel qualis quisque sit de quo interrogatur. His igitur
distributis distantias ipsas a primordio rursus orditur dicens: UNDE HOC
QUOD DE PLURIBUS PRAEDICATUR GENUS DISTAT AB HIS QUAE DE SINGULIS PRAEDICANTUR,
HOC EST AB INDIVIDUIS; ILLO QUOD DE SPECIE DIFFERENTIBUS PRAEDICATUR, DISTAT AB
SPECIEBUS ET A PROPRIIS; ILLO ETIAM IN QUO QUID SIT APPELLATUR, SECERNITUR A
DIFFERENTIIS ET A COMMUNITER ACCIDENTIBUS, QUOD HAEC DUO QUALE QUID SIT
DECLARANT. Hoc dicit distare genus ab individuis, quod genus de pluribus,
ut dictum est, praedicatur. Colligit autem et in unum redigit proprii
specieique differentias. Nam quoniam species de pluribus non specie sed numero
differentibus praedicatur, proprium vero de una tantum specie et de his quae
sub eadem specie sunt individuis praedicatur, quamvis de una specie
praedicetur, tamen aequa est illi cum specie a genere differentia de pluribus
specie differentibus non praedicari. Nam neque species omnino de speciebus
aliquibus poterit praedicari ƿ neque proprium, quoniam proprium non de pluribus
speciebus sed de una tantum cuius est specie praedicatur. Quod si ita est, una
differentia a genere species et propria seiunguntur accidens vero et
differentia eadem quoque una a genere differentia separantur, quod genus in eo
quod quid sit dicitur, differentia vero vel accidentia in eo quod quale
appellantur. Has Porphyrius ad constituendam generis rationem differentias
quam parcissime potest colligit et ipsas differentias multis modis posterius
probaturus, nunc vero quantum sat est dicit se <neque deminutam neque>
abundantem generis constituisse rationem hoc dicens: HOC SI ITA EST, NULLO
MINUS AUT PLUS EFFECTA EST GENERIS DEFINITIO. Perfectam plenamque se
generis definitionem fecisse dicit, quoniam neque plus neque minus facta sit
definitio sed aequaliter ad genus pariterque composita. Quod unde sit, hoc modo
monstrandum est. Novimus quod quaedam res quae ad alia praedicantur, his de
quibus praedicantur, abundant, ut genera et species. Namque animal, quod genus
est, de homine, quod est species, hoc abundat, quod nomen generis etiam in
equum atque bovem atque in alia valet aptari. Ergo si quis ad quamlibet rem
abun dantem fecerit maioremque definitionem quam ipsa res fuerit quam definit,
non erit integra propriaque definitio, quoniam non solum illam rem amplectitur
quam definit, ƿ si maior fuerit definitio sed etiam alias quascumque res,
quibus ipsius definitionis terminus abundabit. maiorum igitur praedicamentorum
maior erit definitio, minorum vero minor erit etiam definitio; animal ergo,
quod maius est, ita definiunt: animal est substantia animata sensibilis,
hominem vero, quod ab animali minus est, ita definiunt: animal rationale,
mortale, risus et disciplinae perceptibile quoniam maius est animal ab homine,
maior etiam erit animalis definitio ab hominis definitione. Plus enim erit
dicere 'substantia animata sensibilis' quam 'animal rationale et mortale'. Nam
substantia animata sensibilis, sicut ipsum animal, non solum hominem
complectitur sed etiam equum vel bovem atque alias huiusmodi species. Si quis ergo
ad hominem maiorem definitionem aptaverit, quae est animalis, ut ita definiat
hominem: homo est substantia animata sensibilis, non est plena definitionis
ratio, cum equus atque bos substantia animata atque sensibilis esse possint,
quae species hominis non sunt. Si quis vero maiori rei minorem definitionem
aptaverit, curtam et deminutam quodammodo faciet rationem. Nam si quis animal
definire volens dicat: animal est res rationalis, risus et disciplinae
perceptibilis, non erit integra definitio, quoniam sunt quaedam animalia quae
istius definitionis rationem subterfugere atque euadere possunt. Est enim
animal bos, quod neque rationale sit neque risus perceptibile. Sola igitur
relinquuntur bene definiri quaecumque aequalibus definitionibus constituuntur.
Ubi autem aequalis definitio sit, hoc modo possumus reperire. Praedicamenta
quaecumque fuerint, si maius praedicamentum de minore aliquo praedicatur,
converti non potest, ut minus de maiore praedicetur. Semper enim maiora de
minoribus, numquam minora ƿ de maioribus praedicantur. Nam si quis dicat
hominem esse animal, non poterit convertere animal esse hominem. Nam homo nihil
aliud, quantum ad genus, nisi animal est, animal, quantum ad species, potest
esse etiam non homo. Paria vero praedicamenta semper sibi ipsa invicem
convertuntur. Nam quoniam risibile solius est hominis, risibile ad hominem
praedicatum etiam converti potest, ut homo ad risibile praedicetur dicitur
enim: quid est homo? Risibile. Quid est risibile? Homo. Ergo quascumque
definitiones convertere potes, illae verae atque pares sunt, quascumque vero
convertere non potes, aut maiores sunt aut minores, pares inveniri non possunt.
Nam si dicas hominem substantiam esse animatam atque sensibilem, verum est.
Item si convertas et dicas substantiam animatam atque sensibilem esse hominem,
non omnino verum dixeris potest enim et substantia animata esse atque
sensibilis et homo non esse. Item si dixeris rem rationalem, mortalem, risus et
disciplinae capacem esse animal, verum dixeris. Si autem dicas atque convertas
animal esse rem rationalem mortalem, risus et disciplinae perceptibilem, non
omnino verum dixeris. Potest enim esse animal et non esse rationale et risus
capax. Ergo quotiens est maior definitio quam id quod definitur si prius
dicitur id quod definitur et maior definitio adhibetur vera esse poterit
definitio. Si enim prius dixeris hominem, rem minorem, et ad ipsum posterius
adbibueris definitionem maiorem, ut prius dicas 'homo est', et post subiungas
'substantia ƿ animata sensibilis', verum est. Homo enim necessario est
substantia animata sensibilis. Si vero prius dixeris definitionem et postea
dixeris id quod definies, vera esse non omnino potest. Nam si definitionem
maiorem prius dixeris dicens 'substantia animata sensibilis' et postea rem
minorem intuleris, ut dicas 'homo est', ut sit 'substantia animata sensibilis
homo est', non omnino verum est. Potest enim esse et substantia animata
sensibilis, non tamen homo. At vero si minor fuerit definitio quam illa
ipsa res quae definitur, si prius dicta sit definitio, vera est, posterius,
falsa. Nam si dixeris definitionem quae est minor 'res rationalis, mortalis,
risus et disciplinae capax' et post intuleris 'animal est', ut sit 'res
rationalis, mortalis, risus et disciplinae capax animal est', vera est. Omnis
enim res quae rationalis et mortalis est et risus et disciplinae capax,
necessario animal est. At vero si converteris et rem maiorem prius dixeris,
post vero minorem definitionem adhibueris, vera omnino esse non potest. Nam si
dicas prius 'animal est', postea autem iunxeris 'res rationalis, mortalis,
risus et disciplinae perceptibilis', non omnino verum est. Potest enim esse
animal et rationale vel mortale non esse. Itaque si maior est definitio quam
res fuerit, si prius rem dixeris, postea definitionem intuleris, vera est, si
vero prius definitionem dixelis, post rem intuleris, falsa est. In minoribus
vero definitionibus et maioribus rebus contra ƿ est. Nam si definitionem prius
dixeris, postea rem subieceris vera est, si vero rem prius dixeris, postea definitionem
sub ieceris, vera omnino esse non potest. At vero in aequalibus definitionibus
converti aequaliter potest. Nam quoniam solius hominis haec est definitio
'animal rationale, mortale, <risus et disciplinae perceptibile>',
aequalis est haec ad hominem definitio, quoniam non est cui alii possit aptari.
Itaque vel si prius rem dixeris, postea definitionem subieceris, vera erit, ut
est 'homo est animal rationale, mortale, risus et disciplinae perceptibile',
sin vero converteris et prius definitionem, postea rem dixeris ut si dicas
'animal quod fuerit rationale, mortale, risus et disciplinae perceptibile homo
est', haec quoque vera est. Ita semper ut definitiones verae sint, neque plus
neque minus in defini tionibus oportet aptari sed aequalitter definitiones
convenienterque disponi. Quod Porphyrius scilicet non ignorans ait se neque
plus neque minus effecisse generis definitionem. Et Fabius: Sequitur,
inquit, te de specie disputare. ÑDic, inquam, quid sequitur? ÑEt Fabius: Hic,
ut opinor, ordo est: SPECIES QUOQUE MULTIS DICITUR MODIS. NAM ET
UNIUSCUIUSQUE HOMINIS FORMA SPECIES APPELLATUR. RURSUS IGITUR ET PULCHRITUDO
UULTUS, UNDE PULCHERRIMOS QUOSQUE SPECIOSOS DICIMUS. DICITUR SPECIES ET EA QUAE
ƿ SUPPOSITA EST GENERI, UNDE ANIMALIS SPECIEM APPELLAMUS, CUM ANIMAL IPSUM
GENUS SIT, ET ALBUM COLORIS SPECIEM. Tunc ego: Speciei quoque nomen sicut
generis aequivocum puta. Nam et hoc quoque multifariam appellari designat.
Dicitur enim, inquit, species et figura corporis et fortasse alia plura. De
quibus quoniam nullus tractatus habebatur, iure praetermissa sunt. Hic tamen a
Victorino videtur erratum, quod cum idem sit cuiuscumque hominis species et
uultus, quasi in alia appellatione speciei uultus iterum pulchritudinem dixit,
quasi vero non proinde pulchlitudo uultus sit ac tota species fuerit; nam si
quispiam pulcher fuerit toto corpore, etiam uultu. Sed praemissis his ad illam
speciem quae sub genere ponitur atque genus efficit veniamus. Namque, ut dictum
est, substantiae ipsae nullo speciei nomine generisue censentur, nisi quadam ad
se invicem collatione sint comparationeque compositae. Nam quod animal est, non
idcirco est genus, quoniam animal est sed idcirco, quod hominis sub se atque
equi et caeterorum animantium species habet. Atque idcirco ait: UNDE ANIMALIS SPECIEM
APPELLAMUS, CUM ANIMAL IPSUM GENUS SIT; neque enim homo species diceretur, si
super ipsum animalis appellatio non praedicaretur. Sed ut monstraret non in
unis solis substantiis genera speciesque versari sed etiam in omnium
praedicamentorum nuncupationibus ƿ esse conexa, non solius substantiae dedit
exemplum sed etiam eius quod reliquum remanserat, accidentis. Quid enim ait et
album coloris speciem: quae sunt in accidentis divisione qualitatis. Sed
quoniam inter se quaedam conexio est et talis comparatio atque relatio, ut
praeter ad se invicem latitudinem genera et species esse non possint -- nihil
enim in eorum definitionibus concludi potest, nisi ad alterutrum nominata sint;
nam si substantia generis specie supposita species vero genere superposito et
ad ipsam praedicato perficitur, non est dubium quin cum genus definire necesse
it iure speciem, et cum speciem, iure nobis genus praedicare necesse sit --
haec igitur etiam in generis subscriptione servatur distinctio, cum generis
definitio habita est. Hoc enim dictum est tunc, esse genus quod ad distantes
species diceretur, nunc vero dicendum est id esse speciem quae sub genere
ponitur. Sed multiplex eius definitio haberi potest. Potest enim rursus dici id
esse speciem, ad quam genus in eo quod quid sit praedicatur. Quae res utraeque
id significant, speciem poni sub genere. Nam prima quidem definitia id aperte
designat, secunda vero talis est: quoniam semper ƿ maioribus minora
supponuntur, genus ab eo, ad quod in eo quod quid sit praedicatur, maius esse non
dubium est. Quod si ita est, nullus est obscuritatis error, quin species quae
minor est, maiori sibi generi supponatur. Nihil igitur haec secunda
definitionis significatio a priore differt; si enim species sub genere non
poneretur, genus ad speciem in eo quod quid sit non praedicaretur. Tertia vero
definitio speciei integra ratione collecta est et ipsius speciei vim naturamque
demonstrat. Dicit enim speciem esse quae ad plurima numero differentia in eo
quod quid sit praedicatur. Quae definitio etiam ex superiore genere debuit esse
planissima sed ego nunc quantum castigata permittit brevitas explicabo. Sed
prius de ipsis generibus speciebusque pauca dicenda sunt. Cum sint quaedam
genera quae species habeant atque ipsa aliis generibus species esse possint,
non est dubium ea gemina comparationis habitudine fungi, ut ad alia species, ad
alia genera nominentur. Sed si in uno filo atque ordine speculemur et
quodcumque genus alicuius rei repertum sit, eius rursus genus aliud requiramus
et rursus aliud atque aliud iterum, si nihil sit quod intellectus ratione
consistat, inesplicabilis ratio interminabilisque tractabitur. Sed quoniam
nulla sunt in his scientiae fundamenta quae nulla consideratione animi in
infinitum procedentia concluduntur, dicendum necessario est posse nos
ascendentes usque ad tale aliquid pervenire cuius, cum ipsum caeteris genus
sit, ƿ aliud genus invenire non possumus, quod genus primum et magis genus et
generalissimum nuncupetur. Sed si hoc in genere contingit, ut ascendentes
alicubi consistamus, non est dubium quin descendentes iterum per species ad
aliquem quodammodo calcem offenso termino consistamus. Igitur cum
descendentes per species usque ad illam speciem venerimus quae sub se species
nullas habet, illam speciem ultimam speciem et magis speciem et specialissimam
nuncupemus. Sed quoniam species aliquorum est continens, si aliquorum specie
differentiam continens esset, non magis species sed genus merito vocaretur. Sed
quoniam continet et non specie differentes res continet, similes necesse est
sibi contineat pluralitates. Sed si continet pluralitatem et maius semper est
id quod continet quam id quod continetur, de pluralitate illa species
praedicabitur. Appellabitur igitur species de pluribus rebus numero
differentibus in eo quod quid sit. Species enim cum appellatur de
subterioribus, superiorem speciem substantiamque declarat nam cum dicimus: quid
est Cicero? Homo continuo respondetur. Cum ergo tribus modis speciei facta sit
definitio, superiores duae non tantum sunt speciei sed etiam subalternae
speciei, quae et ipsa genus. generalissimum substantia et sub ea corpus
animatum, sub animato corpore animal et sub animali ƿ homo, sub homine
individua. Sed hanc divisionem plenius posterius exequemur, nunc autem hoc
nobis tantum sufficit. Substantia igitur magis genus est, homo magis species,
ita ut neque substantia species aliquando esse possit nec homo genus. Corpus
vero animatum vel animal ad superiora species, ad subteriora genera
nominantur. Si quis ergo corpus animatum vel animal vel hominem velit
exprimere et dicat: SPECIES EST QUOD PONITUR SUB GENERE ET AD QUAM GENUS IN EO
QUOD QUID SIT PRAEDICATUR, haec definitio et magis speciem, id est hominem, et
subalternam speciem continet, id est corpus animatum vel animal. Nam corpus
animatum et animal et homo sub genere sunt posita, et ad eas omnes in eo quod
quid sit appellatur, ut dictum est. Si quis vero illam speciem definitione
monstrare velit quae vere species est, id est specialissimam speciem, quae
tantum species, numquam et genus sit, hoc modo definiet, speciem esse quae ad
plurimas res numero differentes in eo quod quid sit praedicetur. Sed haec
definitio subalternis speciebus numquam conveniet. Illae enim quae subalternae
sunt species, possunt etiam pro generibus accipi, si ad subiecta praedicentur.
Quodsi possunt pro genelibus accipi, cum pro generibus acceptae fuerint, non
tantum ad plurimas res numero differentes praedicabuntur sed etiam ad plurimas
res specie differentes, quippe cum sint genera. Sed quia hoc in magis speciebus
non evenit, ut aliquando de specie differentibus praedicentur, haec definitio
posterior solius magis speciei definitio est et eam caeterae subalternae
species excludunt atque reiciunt. Quod Porphyrius ita demonstrat: SED HAEC
DEFINITIO EIUS SPECIEI EST QUAE MAGIS SPECIES DICITUR, ALIAE VERO DEFINITIONES
ERUNT ETIAM ILLARUM QUAE NON SUNT MAGIS SPECIES. Horum ergo ipsam
subscriptionem demonstrationemque clarius se ipsum dicere promittit cum dicit: MANIFESTIUS
AUTEM FIET HOC QUOD DICIMUS HOC MODO. IN OMNIBUS PRAEDICAMENTIS SUNT QUAEDAM
MAGIS GENERUM ET MAGIS SPECIERUM, SUNT ALIA MIXTA. MAGIS GENERA SUNT SUPRA QUAE
NULLUM ALIUD GENUS POTERIT INVENIRI, MAGIS SPECIES RURSUS, SUB QUA NULLA
SPECIES REPERITUR. HORUM INTERUALLA QUAE POSSIDENT, ET GENERA ET SPECIES SUNT,
SINGULA SUPERIORIBUS INFERIORIBUSQUE COLLATA, UT ALTERI GENUS, ALTERI SPECIES
APPELLENTUR Huiusmodi sunt, inquit, quaedam quorum genera inveniri non possunt,
haecque ipsa merito magis genera nominantur, quoniam maius ipsorum aliquid
inveniri non potest. Nam si ista sunt genera, genus autem omnibus sub se
positis maius est, quorum genus nullum est, nihil eorum maius poterit reperiri.
At quorum genus nihil poterit inveniri, merito ipsa magis genera vocitantur.
Sunt autem quaedam alia quae magis spe cies appellentur, sub quibus non aliae
species locatae sunt. nam plus videtur esse species ea et integrior vere
species est ƿ quae genus numquam est quam ea quae aliquando genus esse potest.
Quodsi verior species est quae sola species, numquam genus est, merito magis
species appellata est. Igitur inter magis speciem et magis genus quod est
interuallum, subalterna genera et subalternae species impleuerunt. Nam
subalterna vocamus quaecumque ad superiora species, ad inferiora pro generibus
accipiuntur, idcirco quoniam, si omnes res ad inferiora componas, genera, si ad
superiora, species, et si ad superiora et inferiora eadem ducas, genera et
species invenientur. Atque ideo subalterna genera et species nominata
sunt, quod filo quodam atque ordine ad inferiora composita genera et ad
superiora species agnoscuntur. Sed haec ita genera speciesque esse possunt, non
ut cui genus est, eidem iterum velut species supponatur. Nam si, ut prius
ostensum est, specie sua maius est genus, non est dubium quin maior res sub
minore poni non possit. Atque ideo ait ut alteri genus, alteri species
appellentur, quod nequaquam eandem rem et genus esse et speciem conveniret. Dat
igitur huius rei exemplum, quo quod dicit, facilius possit agnosci. Facit
igitur hanc divisionem. Ponit substantiam magis genus, supponitur substantiae
corpus et incorporeum, corpori animatum corpus et inanimatum, animato corpori
animal sensibile et insensibile -- ut sunt ostrea vel conchilia vel echini vel
arbores et alia huiusoemodi, quae vivendi animam habent, non etiam sentiendi --
sub animali animal rationale et irrationale, sub rationali mortale et
inmortale, sub mortali hominem, gub homine singulos homines, hoc est corpora
individua, Ciceronem et Virgilium scilicet et eos ƿ qui iam in partes sunt
singuli. Substantia ergo quae prior est magis generis accipitur loco; genus
enim solum, non etiam species est, quod numquam eius genus superius invenitur.
Homo vero solum species est, nullas enim alias species sub se cohercet; singuli
enim homines non specie, ut dictum est, numero differunt. Corpus vero, quod
pridem sub genere posuimus, id est substantia, ad substantiam quidem species,
ad animatum corpus genus accipitur. Animatum autem corpus ad corpus species
est, ad animal genus, animal autem ad animatum corpus species videtur, ad rationale
animal genus. Rationale item animal mortalis genus est, species animalis.
Mortale autem genus hominis est, species rationalis animalis. Homo autem quod
super individua est, nihil de generis natura sortitus est sed tantum sola
species appellatur. Sed hanc divisionem sicubi in aliis rebus transferri
et aptari placeat, ita considerandum est, ut quicquid fuerit cuius genus
inveniri non potest, magis id genus appelletur et quicquid cuius nulla species
fuerit, id est ut super individua collocetur, illam magis speciem esse. Oportet
enim, si quod genus sit. Super differentes specie res poni, quod autem magis
species non super specie res differentes ponitur, numquam digne genus poterit
appellari. Ergo quemadmodum quod ƿ superius genus super se nullum genus habet,
magis genus dicitur, ita et species quae sub se species non habet sed tantum
individua, merito magis species appellatur. Illa autem quae in medio posita
sunt, non eiusdem sunt habitudinis. Nam quoniam species esse possunt, non sunt
magis genera, et quoniam genera possunt esse, idcirco numquam magis species
praedicantur. Nam illis quae supersunt, species sunt, illis vero quae subsunt,
loco generis praeponuntur. Cum igitur duae formae sint omnium rerum, aut
ut genera praeponantur aut ut species supponantur, summitates, id est
generalissimum genus et specialissima species, singulas tantum continent
habitudines, illud, ut tantum genus, numquam species videatur, illud, ut sola
species, numquam etiam genus appelletur. Subalterna vero, quae media sunt, duas
formas habent, id est utrasque. Namque, ut frequentius inculcatum est, et
generis quodammodo parentelam et speciei derivationem sortita sunt. Nec hoc
fortasse nos turbet, quod species specialissima habet sub se aliquid. Namque
homo cum sit magis species, habet sub se singulos homines. Haec enim quamvis
individuis supersit, numquam formam specialitatis inmutat. Cum enim sub se
individua habeat, quod ea contineat quae sub una specie sint et nulla
substantiae proprietate discrepent, species eorum vocatur quae continet. Ita
homo et animalis species dicitur, quia continetur, et hominum singulorum
species est, quia eos continet qui nulla umquam specie discrepabunt. Definitio
ergo magis generum magisque specierum talis est: magis genus ƿ esse dicitur
quod genus semper sit, numquam species, et quo superius nullum genus sit;
rursus magis species est quae semper species sit, tumquam genus, et iterum,
quae numquam dividitur in species et quae ad plurima numero differentia in eo
quod quid sit praedicatur. Illa vero alia, ut saepe dictum est, et genera et
species esse possunt, superioribus scilicet inferioribusque collata. Hoc autem
attentissime respiciendum est, quod in diversis longe nationibus in eo genere
ubi ex sanguine aliqua cognatio deducitur, diversarum cognationum gens ad unum
caput generis duci potest. Nam quoniam Romani a Romulo sunt, Romulus autem a
Marte, Mars a Iove, poterit gens Romanorum ad Iovem duci. Item quoniam
Athenienses a Minerua, Minerua a Iove, potest Atheniensium gens ad eundem Iovem
duci. Item quoniam Persae a Sole, Sol autem a Iove, possunt Persae quoque ad
eundem Iovem velut ad originem propriam deduci. Ita diversissimae gentes ad
unius cognationem erigi possunt, quod idem speciebus generibusque non fit.
Numquam enim diversa genera sub uno genere poterunt accommodari. Aristoteles
enim primorum generum decem praedicamenta constituit, quae velut aliquis fons,
ita subterioribus omnibus ortum quodammodo nationemque profuderint. Haec igitur
decem genera quoniam generalissima sunt et superius eis nullum inveniri genus
potest, ad unum genus reduci non poterunt. Quodsi decem genera prima ad unum
genus ƿ reduci non poterunt, nec illa quae sunt sub eisdem generibus, id est
species subalternaque genera, ad unum genus aliquando poterunt applicari. Nam
si prima eorum genera ad unum superius duci non possunt, non est dubium quin ea
ipsa quae sub ipsis sunt, ab uno genere coherceri continerique non patiantur.
Nam si substantia, qualitas et quantitas et caetera sub alio communi genere
poni non possunt, quod ipsa magis sunt genera, nec quicquid sub substantia
fuerit, id est sub eodem genere, ut animal vel homo, vel item sub qualitate vel
quantitate, ad aliquod genus commune se poterunt applicare. Numquam enim
inveniri genus poterit quod haec decem genera solitario et proprio intellectu
intra se possit velut species continere. At dicat quis haec omnia decem genera
si vere sunt subsistentia, quodammodo vel entia dici posse. Flexus enim hic
sermo est ab eo quod est esse, et in participii abusionem tractum est propter
angustationem linguae Latinae compressionemque haec igitur, ut dictum est,
entia poterunt appellari, et ens hoc ipsum, id est esse, genus eorum fortasse
dici videbitur. Sed falso. Namque omnia quae inter se aequivoce nominantur,
numquam eiusdem continentiam generis sortiuntur, quippe quorum substantia
discrepat, non est dubium quin generis quoque ipsius definitio discrepabit;
haec autem ut entia nominentur, non univoce sed aequivoce praedicantur. Nam
quoniam substantia ens est et item qualitas ens, <sed> si quis rationem
definitionemque qualitatis dixerit, ƿ eadem natura utriusque non poterit
convenire, non est dubium quin substantia et qualitas non univoce sed aequivoce
praedicentur. Quodsi aequivoce praedicantur, sub eiusdem generis fonte poni non
poteront. Non est igitur in generibus speciebusque aliquod genus solum quod
possit diversa remm genera cohercere. Tunc Fabius: Abundanter haec,
inquit, omnia, et de his ipsis rebus frequentius inculcatum est. Sed perge ad
sequentia. Faciam, inquam. Haec enim, ut arbitror, secuntur: ERGO DECEM
GENERA CONSTITUIT ARISTOTELES IN PRAEDICAMENTIS QUAE MAGIS GENERA SUNT, AT VERO
ILLAE QUAE MAGIS SPECIES SUNT, SEMPER IN PLURIMO QUIDEM NUMERO SUNT, NON TAMEN
IN INFINITO. AT INDIVIDUA QUAE SUB MAGIS SPECIEBUS SUNT, INFINITA SUNT SEMPER. Hoc
enim dicere vult quod multo plures species sunt quam genera; habet enim genus
sub se plurimas species. Et quoniam decem genera rerum omnium prima sunt,
species specialissimae non solum decem sunt sed plures, non tamen infinitae
individua vero quae sub magis speciebus sunt, infinita sunt et eorum
intellegentia nulla umquam capi potest. Quae enim infinita sunt, nullo
scientiae termino concluduntur. Igitur omnis nobis divisio omnisque scientia a
magis generibus per subalterna genera usque ad magis species deducatur; ibi
enim consistentes integram, superiorum scientiam capere possumus ac retinere.
Si quis autem individua velit scientia disciplinaque comprehendere, frustra
laborat sed ita iubemur a magis generibus ƿ usque ad magis species per media interualla
decurrere, ut specificis differentiis dividentes subalterna genera a magis
generibus usque ad magis species descendamus. Specificae autem differentiae
sunt quae speciem quamcumque declarant. Declaratur autem species differentiis
hoc modo. Si quis enim dicat substantiam, ut ponat sub substantia corpus, sub
corpore animatum corpus, sub animato corpore animal, sub animali rationale, sub
rationali mortale, has omnes species, quae sunt substantiae, cum pro
differentiis posuerit, hominis scilicet species informabitur. Nam corpus
animatum ab inanimato corpore differentia est, porro autem animal ab
insensibilibus et rationale ab irrationalibus et mortale ab immortalibus
differentiae sunt. Haec igitur omnia cum iunxeris, unam speciem declarabis, id
est hominem. Nam cum dicis corpus animatum, animal rationale et mortale, quae
scilicet differentiae in subalterno ordine sibi suppositae sunt, hominem
demonstrasti. Sunt autem quaedam aliae differentiae, quae tales sunt ac si
dicas animal rhetoricum, quod solus homo rhetor esse possit. Sed haec
differentia non specifica differentia est et substantiam hominis naturamque non
perficit sed tantum artem quandam scientiamque esse commendat. Illae igitur in
divisionibus differentiae speciesque prosunt ex quibus illa quae dicitur magis
species informatur, et haec vocatur specifica differentia quae magis speciem
possit efficere. Ergo cum per haec descensum fuerit ad magis species,
relinquenda sunt sub magis speciebus individua nec eorum aliqua scientia
requirenda. Nam illa non ƿ solum infinita sunt sed etiam quaecumque in sese
continverint infinita fiunt. Rhetorica enim species est sed cum venerit in
singulos homines, tunc per singulos et infinitos divisa singula etiam fiet et
infinita. Si enim omnes quicumque sunt vel fuere numerentur rhetores, nullus
umquam huiusce numerationis finis erit, cum praesertim etiam per infinita
tempora in futurum singuli homines rhetores esse possint. Hic Fabius: Hoc
igitur, inquit, erat quod ait: PORRO AUTEM VEL ARTIUM VEL DISCIPLINARUM CUM
INDIVIDUA PER HOMINES SINGULOS ESSE COEPERINT, RATIONEM AD PERCIPIENDUM CAPERE
VEL HABERE OMNINO NON POSSUNT. Et ego: Hoc, inquam, est quod 'cum artes
vel disciplinae quae in sua specie una ante collecta fuerant, in individua
venerint', id est per singulos homines in infinitam multitudinem
innumerabilemque sese dispertiunt; hoc autem idcirco evenit, quod haec eadem
ratio est quam Porphyrius ipse dicere non neglexit. Genus enim cum unum sit,
plurimarum specierum progenitivum est; namque sub uno genere plures species
inveniuntur. Idcirco species genus illud unde profluunt. In plurima segregant
atque dispertiunt. Genus autem plurimas colligit res, sicut ipsum a plurimis
iterum speciebus dividitur. Namque homo, coruus et equus, quae sunt species,
quantum ad animal aequaliter animalia sunt. Ita nomen animalis omnes suas
species intra se continet. Quodsi et in homine animalis ƿ nomen est et in coruo
et in equo, non est dubium quoniam illud genus quod sub se ipsum ea continet,
species divisae inter se dividant multiplicentque. Colligit igitur genus
species in se, species vero genus ipsum suapte natura dispertiunt. Est igitur
genus collectivum specierum suarum et quodammodo adunativum, species vero
divisivae generis et quodammodo multiplicativae. Igitur quicumque ad magis genera
ascendit, omnem specierum multitudinem per genera colligit adunatque. Cum vero
a magis generibus usque ad magis species decurritur, omnis unitas generum
superiorum in multifidas ramosasque species segregabitur. Quod autem ait
multitudo capieuda, proinde est ac si diceret 'multitudo facienda' est; nam cum
dividis genus in species, easdem species multas esse accipis, quas tu idem
fecisti. Species quoque ab hac generis adunatione ac quodammodo collectione non
discrepant. Namque et ipsae infinitatem individuorum ad unam reuocant formam.
Singulorum enim hominum species, quae est homo, collectiva est hoc modo. Ad
hominis enim speciem cuncti singuli homines unus homo sumus, id est prima
species quae nos continet cohercetque. Porro autem ipsa species in nos multos
scissa dividitur. Omne enim quod singulum est atque individuum, illud unde
nascitur dividit, omne quod non est singulum atque individuum sed dividi
potest, non ipsum magis dividit subteriora quam colligit. His igitur expeditis
constat genus plurimarum esse specierum genus et speciem plurima sub se
individua cohercere. Nam si qua sunt subteriora, illa quae sunt superiora
dispertiunt et in multitudinem dissipant dividuntque; quare non est dubium quin
superiora semper inferioribus pauciora sunt. Praedicamenta vero aliud de alio
vel ad se invicem quae torquentur, hoc modo sunt. Omnis enim res alia aut maior
erit aut minor aut aequa. Omne quod est maius, de minore poterit praedicari;
nam cum animal sit maius ab homine, poterit animal de homine praedicari. Minus
vero de maiore non dicitur: nam quoniam animal est et homo et equus, ad animal
hominem si praedicare volueris, tantum haec convenit praedicatio, quantum
convenit animalis partem esse super hominem. Age enim, converte et dic hoc esse
animal quod hominem: quantum igitur pars est animalis, quae hominis speciem
contineat, tantum animal homo est. In illis autem aliis partibus animalis quae
aliud continent quam est species hominis, hominis appellatio non
convenit. Nam si dicas 'animal hoc est quod homo', in illa parte in qua
equus est animal et coruus, ista talis praedicatio non aptatur atque ideo
universaliter non convertuntur. Nam si dicis 'omnis homo animal', verum est, si
dixeris 'omne animal homo', falsum est. Quodsi maiora de minoribus idcirco
praedicantur, quia omne minus in se continent, et minora de maioribus idcirco
non praedicantur, quia maiora minoris definitionem superuadunt et ƿ quodammodo
exsuperant. Non est dubium quin illa quae sunt aequalia, sibi possint ipsa
converti. Aequalia autem illa sunt quae neque minora neque maiora sunt, id est,
ut si in quamlibet speciem apponantur, et omni illi speciei adsint et nulli
alii; nam omnis homo risibile est et nulla alia species risibili potest proprio
nuncupari, atque ideo quoniam aequalia sunt, convertuntur. Dicis enim: quid est
homo? Risibile. Quid est risibile? Homo. Et item: quid est hinnibile? Equus.
Quid est equus? Hinnibile. Quodsi semper maiora de minoribus praedicuntur,
superiora necesse est genera esse et omnia subalterna minora fiunt. Quodsi subalterna
omnia minora sunt, non est dubium quin, si quis per subdivisionem descendat ad
ultimam speciem. Quodcumque genus de vicinis sibi praedicabitur, etiam de
subalternis. Namque substantia habet sibi vicinum ad subteriora genus, ad se
vero speciem, quod est corpus; de hoc igitur substantia praedicatur. Si quis
enim interroget: quid est corpus? Dicitur substantia. Sub corpore vero est
animatum corpus et sub eo animal ergo quoniam substantia idcirco praedicatur de
corpore. Quia illi est superior, necesse est, quibus corpus superius fuerit,
eisdem etiam sit substantia superiol. Nam si corpus praedicatur de animato
corpore et de animali, praedicabitur etiam substantia de animato corpore et de
animali. Sic igitur quaecumque superiora fuerint, de subterioribus non solum
sibi vicinis sed etiam longe subterioribus praedicantur. Nam si maiora sunt his
quae sibi vicinae sunt speciebus, multo maiora erunt etiam illis quibus ƿ illae
vicinae species fuerint ampliores. Ergo de quibuscumque species
praedicatur, de ipsis praedicabitur et illius speciei genus. Nam si species
aliqua alicui maior est, multo genus speciei ipsius illa re qua species maior
est, maius erit. Atque ita ad id praedicabitur, quemadmodum ipsa species antea
praedicata est. Quod si ita est, non est dubium genus quoque generis illius
quod ad illud ad quod species praedicabatur, poterat praedicari, etiam id,
quoque de eo <ad> quod species et genus speciei praedicabatur, praedicari
posse. Nam si quis dicat Ciceronem esse hominem, cum animal hominis genus sit,
non erit absurdum Ciceronem animal praedicari. Et cum animalis ipsius
substantia genus sit, non erit inconveniens Ciceronem substantiam praedicari,
quoniam quae supersunt, de subterioribus praedicantor et ea quae subteriora
sunt, si qua alia sibi subteriora habeant, illud primum genus habebunt etiam
ista subteriora et de his non inconvenienter praedicabitur. Igitur species de
individuo praedicatur ut maius, magis genus vero de omnibus subalternis et de
magis specie praedicatur. Aequo enim modo dicitur et corpus substantia et
animatum corpus substantia et sensibile corpus substantia et rationale animal
substantia et mortale substantia et homo substantia. Et de ipsis etiam magis
genus individuis praedicatur. Potest enim Cicero dici substantia, species vero
sola de nullis aliis nisi de individuis praedicatur, ut dictum est, individua
autem ipsa de nullo alio praedicantur nisi de ipsis, id est singulis. Natura
autem individuorum haec est, quod ƿ proprietates individuorum in solis singulis
individuis constant et in nullis aliis transferuntur atque ideo de nullis aliis
praedicantur. Ciceronis enim proprietas cuiuslibet modi fuerit, neque in
Catonem neque in Brutum neque in Catulum aliquando conveniet. At vero
proprietates hominis quae sunt idem quod est rationale, mortale,
<sensibile>, risibile, in pluribus et in omnibus individuis possunt et
singulis convenire. Omnis enim homo et singulatim individuus et rationalis est
et mortalis et sensibilis et risibilis. Atque ideo illa quorum proprietates
possunt <in> aliis convenire, possunt de aliis praedicari, haec autem
quorum proprietas in aliis non convenit, nisi ipsis tantum singulariter, de
aliquibus aliis praeter se singulariter praedicari non possunt. Repetendum
est igitur quod omne individuum specie continetur. Species vero ipsa cohercetur
a genere et ullum quasi omnium corpus magis genus est et numquam est pars,
individuum vero pars semper est, numquam est totum. Species autem et pars et
totum merito nuncupatur, nam ad genus pars est, ad individua totum: dividit enim
genus, ut dictum est, et individua colligit. Sed species pars est alterius, id
est generis, totum vero non est partis sed partium. Namque genus unum est et
plures species unius rei, id est unius generis species pars est. Et quoniam
individua plura sunt et infinita sub una specie, quae illa individua colligit,
species illa non est unius totum, id est non est partis totum sed plurimorum,
id est partium; plures enim partes ƿ sub ea individuorum sunt, quarum totum
species, id est homo appellatur. Sed de genere et specie sufficienter
dictum. Et quoniam matutinae salutationes vocant, in futuras noctis vigilias
quod est reliquum transferamus. Multa nobis a parente natura excelsius
quam caeteris animantibus gravia illustliaque concessa sunt. Quae nos ita quasi
quaedam benigna artifex hllmanitatis excoluit, ut primum nobis reputandi
considerandique animos rationemque concederet, post vero ratione reperta
proloquendi conferret usus iussissetque nos non corpolis sensibus a beluis sed
mentis divinitate distare. Quae cum se sibi adiunxerit et a suae vivacitate
naturae non discesserit, tunc vero sicut ipsa est aeterni generis, ita quoque
famam in posteros vitamque gloriae infinitissimis temporibus coaequat. Sin vero
se pravis libidinibus corporis obnoxilam perdendam corrumpendamque permiserit,
naturam corporis sequitur. Nam nihil eius vivacitatis post corpora remanet cui
omnis labor et studium de rebus corporis atque in corpus impensum est. Quare
annitendum est, ut nos meliores curatioresque reddamus, non ea re qua pecudibus
nihil distare possumus sed quo caelestium virtutum similitudine aeternitatis
gloriam factis egregiis dictisque mereamur. Sed de his alias, nunc ad
propositum reuertar. Cum igitur alterius noctis consueta lucubratio
vigiliaeque venissent, credo hesternae rationis subtilitate captus vel qua ipse
est cupiditate discendi audiendique studio vigilantius quam umquam surrexerat,
Fabius ad me perrexit. Qui postquam consalutatus sequentis a me operis
plomissam continuationem reposceret, Faciam, inquam, non inuitus, quippe cum
nec mihi sit in vita quicquam melius agere et tu hanc mihi iucunditatem studio
tuo augeas, quod mihi perquam glatissimum est. Placuit igitur ut, quoniam
hesterna dissertio speciem explicuerat, alterius expositionis principium de
sequenti differentia sumeretur. ÐHic Fabius: Uberrime, inquit, a te hesternis
vigiliis de generibus et speciebus expositum est. Sed, ut dici audio, subtilior
de differentiis tenuiorque tractatus est. ÑNon, inquam, immerito. Nam varie
acceptae differentiae varias babebunt etiam potestates. Erunt namque alias
genera, alias species, alias vero differentiae. Sed hoc postea demonstrabitur,
nunc nero ita, ut arbitror, textus est: OMNIS DIFFERENTIA ET COMMUNITER ET
PROPRIE ET MAGIS PROPRIE DICITUR. Differentiam quoque, multis modis
appellari designat. Dicit autem tribus his modis fieri differentiam, cuius aut
communes sunt aut propriae aut magis propriae. Communes sunt quibus omnes aut
ab aliis differimus aut a nobis ipsis. Nam sedere vel ambulare vel stare
differentia est; nam si tu ambules, ego vero sedeam, in situ ipso atque
ambulatione differimus. Et item ego cum nunc sedeo, postea vero si ambulem,
communi a me ipso differentia discrepabo. Propriae vero sunt ƿ quae
uniuscuiusque individui formam aliqua naturali proprietate depingunt, ut si
quis sit caecis oculis vel crispo capillo; etenim propria uniuscuiusque singuli
hominis sunt quoquomodo ista nascuntur. Magis propriae sunt quae in substantia
ipsa permanent et totam speciem differentia descriptioneque permutant, ut est rationalis
vel mortalis hominis differentia. Harum autem communes et propriae differentiae
sub eadem specie singulos a se faciunt discrepare, illa propriis differentiis,
illa communibus, magis propriae vero totam naturam cuiuslibet speciei
substantiamque permutant et ab aliis speciebus segregant atque disiungunt.
Harum ergo communes et propriae differentiae, quoniam speciem non permutant sed
formam quodammodo et habitudinem solam faciunt discrepare, alteratum facere
dicuntur, id est non integrum alterum facere, id est non integre permutare sed
quodammodo discrepantiam distantiamque faciunt, atque ideo non vocantur alterum
facientes, id est permutantes sed magis alteratum, id est non integrum alterum
facientes. Illa vero tertia, id est magis propria, quoniam substantialis est et
ipsius speciei inserta naturae, alterum facit. Nam quoniam homo atque equus
quantum ad quod animalia erant, una illis erat substantia, veniens rationale
disgregavit omnino speciem et funditus alteram fecit. Ergo communes et propriae
differentiae alteratum facientes vocantur, magis propriae alterum facientes.
Constat igitur differentiarum alias facere alterum, alias alteratum. Illae quae
faciunt alterum, substantiales sunt et omnes naturam speciemque ƿ permutant et
specificae praedicantur; valent enim quamlibet speciem constituere et ab aliis
omnibus segregare et eius formam paturamque componere. Nam si dicas mortale et
rationale differentias et eas animali supponas, non est dubium quin hominis
speciem, facias et speciei huius sint perfectrices. Atque ideo specificae
nominantur, quod et permutant naturam et ipsam substantiam cuiuslibet illius
speciei constituunt illae vero aliae nihil aliud efficiunt nisi alteratum,
quippe cum aut proprietate quadam formae alius distet ab alio aut aliqua habitudine
et dispositione aliquid faciendi. Illa igitur magis propria differentia, quam
specificam nominamus, sola poterit in generis divisione congruere. Etenim
caeterae nihil ad substantiam sed ad quandam quodammodo eiusdem similitudinis
discrepantiam distantiamque ponuntur. Nihil enim in illis praeter alteritatem
solam reperire queas, quippe quae non constituunt species sed constitutas iam
et effectas magis propriis suis qualitatibus ipsae discriminant. Quod
autem dicit: REPETENTI NUNC A SUPERIORIBUS DICENDUM EST DIFFERENTIARUM
ALIAS ESSE SEPARABILES, ALIAS INSEPARABILES. hoc est quod hic nunc divisio
alia rursus assumitur. Nam cum prius differentiam in tribus partibus separaret
et postea tres illas in duarum tantum namerum quantitatemque colligeret, ut alias
alterum facientes esse diceret, alias alterantes, ipsarum rursus trium tertia
sumitur facienda divisio. Dicit enim alias esse separabiles, alias vero
inseparabiles, et sicut in priore divisione alteratum facientes duae fuerant
communes et propriae. Sola vero magis propria remanserat quae alterum faciebat,
eodem nunc etiam modo in separabilibus et in inseparabilibus communis tantum
separabilis differentia est, aliae vero differentiae utraeque, ut caecitas
oculorum vel flaua caesaries vel corporis proceritas, quae sunt propriae
differentiae, vel certe rationabilitas vel mortalitas. Quae sunt magis propriae
differentiae, possunt numquam ab hominis specie segregari. Sedere vero vel
currere, quae communes sunt, separantur a singulis et item rursus adduntur. Earum
vero quae sunt inse pal abiles, aliae per se veniunt, aliae vero per accidens.
Et illae quae per se veniunt, a magis propriis manant, illae quae per accidens,
a solis propriis effunduntur. Et inseparabile accidens est quicquid per
inseparabilem propriam differentia unim cuique speciei contigerit. Sed quamquam
propria et magis propria inseparabiles differentiae sint, numquam tarnen illam
superiorem formam naturamque commutant. Nam magis propria semper alterum,
propria vero solum semper efficit alteratum. Huc accedit quod inseparabiles
propriae possunt alicui plus minusue contingere, inseparabiles magis propriae
nec cumulis intentionis augentur nec imminutione decrescunt. Potest enim alius
procerior, alius fuscior, deductioribus alius capillis, alius ƿ flavioribus
nasci, quae sunt inseparabiles propriae differentiae at vero magis propria, id
est rationale, neque plus neque minus admittit. Omnes enim homines in eo quod
homines sunt, aequaliter sunt rationales atque mortales. Nam si genus alicui
plus minusue esse posset genus, possent etiam differentiae vel intentione
crescere vel remissione decrescere. Nam quoniam animal non est plus homini quam
equo neque equo quam caeteris, et aequaliter subiectis omnibus genus est. Sic
specierum differentiae quas specificas appellamus, maius minusue non capiunt.
Nam si animal rationale mortale hominis definitio est et hominum nihilominus
singulorum, non est dubium quin haec definitio ad omnes homines singulos
aequaliter semper aptetur et nulli neque plus neque minus conveniat quod si ita
est, partes quoque totius definitionis, quae sunt differentiae, tales erunt, ut
nulli neque plus neque minus sed aequaliter semper et convenienter aptentur.
Partes autem huius definitionis sunt rationale et mortale. Rationale igitur et
mortale, quae sunt magis propriae differentiae, plus minusue non
capiunt. Ab hac igitur, id est separabilium inseparabiliumque
differentiarum divisione tribus modis differentias speculamur nam aut
separabiles sunt aut inseparabiles, inseparabilium vero aut per se veniunt aut
per accidens. Quae per se veniunt, aliae sunt quae genus dividunt, aliae quae
speciem informant atque constituunt. Sed de superioribus prius dictum est, nunc
autem de his quae genus dividunt et speciem constituunt. Disseramus. Omnis
quaecumque fit generum divisio in species, si earum specierum alia snbdivisio
fiat et a magis generibus ƿ per subalterna genera usque ad magis species
decurratur, gemina in his erit duplexque divisio. Namque si contrarias
specierum differentias respicias. Generum est divisio, si suba-ltemorum
generum, fit specierum constitutio. Si enim genus dividamus id est
sublstantiam, ut iam speciei disputatione e divisa est, et sit substantia, post
substantiam animatum corpus et inanimatum, sub animato corpore sensibile et insensibile,
sub sensihili, id est animali, rationale vel irrationale, sub rationali mortale
vel immortale, hae igitur differentiae eaedem species sunt, si contra se ipsas
in divisione respiciantur. Et dividunt genus hoc modo. Nam quoniam sub
substantia animatum corpus et inanimatum posuimus, si animatum corpus contra
inanimatum respicias, substantiam divisisti. Si vero subalterna genera in ipsis
differentiis aspicias, speciem constitues. Nam si animatum corpus et quod sub
ipso est sensibile corpus aspeseris, animal respexisti. Item si rationalem
differentiam contra hlrationalem acceperis, genus quod est utrorumque, id est
animal divisisti. Si vero sub eodem ordine rationalem differentiam et mortalem
accipias, hominis sine dubio speciem demonstrasti. Ita hae differentiae alio
modo acceptae fiunt generis divisibiles, id est genera dividentes, alio vero
modo fiunt constitutivae specierum, id est quae species declarent atque
constituant, nam si contrarias differentias respexeris, divides genus, si vero
subalternas, speciem constitues. Differentiarum igitur vis et separabilium et
inseparabilium caeteras tres res, id est genus, speciem aceidensque sic
retinet, ut permutata comparatione per haec eadem ipsa etiam permutentur. Nam
rationale et mortale differentias si contra irrationale et immortale
respexeris. Divisibiles sunt et generis differentiae, sin vero idem ipsum
rationale et mortale ad superiora comparaveris, species erunt eius quod eas
continet animalis. Si vero rationale atque mortale ad subiectum hominem consideres,
genera eius constitutivasque differentias contemplabere. At vero de illis aliis
inseparabilibus. Id est propriis, cadunt differentiae inseparabilis accidentis.
Inseparabile namque est accidens caecitas oculorum et, nasi curuitas et alia
huiusce modi. Et idem de separabilibus accidentibus, id est de communibus.
Separabile namque est accidens vigilare, dormire et currere vel sedere. Quod
autem dicit: SIC IGITUR COMPOSITA SIT SUPER OMNIA SUBSTANTIA ET SINT EIUS
DIFFERENTIAE DIVISIBILES ANIMATUM ET INANIMATUM, contrarias differentias
in species monstrat. Quod autem dicit: HAEC DIFFERENTIA ANIMATA ATQUE
SENSIBILIS SOCIATA SUBSTANTIAE PERFICIET ANIMAL, constitutivas specierum
diffetentias monstrat. Sic igitur variis modis acceptae varias virtutes formasque
sortitae sunt. Sed et divisibiles et constitutivae utraeque specificae
nominantur ƿ et in divisione generum definitionibusque solae sunt utiles,
caeterae vero inseparabiles per accidens inutiles, et multo magis illae sunt
inutiles quae separabili differentia discretioneque formatae sunt. Has autem
specificas differentias qui de differentiarum definitione tractaverunt, tales
esse declarant quibus species a genere abundant. Quid autem sit, breviter
explanandum est. Controversia est utrum genus differentias specierum suarum in
se habeat an minime, ut puta: animal sub se habet species rationale et
irrationale, id est hominem et verbi gratia equum; rationabilitatem igitur et
irrationabilitatem, id est hominis vel equi differentias, quibus a se species
sub animali positae differunt, utrum habeat utrasque animal an non habeat. Nam
si animal, quod genus est, neque rationale neque immtionale est, species quae
sub ipso sunt positae, istas differentias non habebunt. Nam si genus istas
differentias non habebit, unde erunt speciebus differentiae, quibus a se ipsis
differunt? Sed si quis dicat esse in genere istas differentias, non enim
haberent species, nisi prius genus habuisset, aliud maius continget incommodum.
Nam quoniam aeque sunt species quae sub aliquo genere supponuntur, et
aequaliter homo atque equus sub animali genere ponuntur neque homo prius est
neque equus sed uterque aequaliter animati species nominantur. Igitur si
rationale atque irrationale aequaliter sub eodem genere sunt, ƿ erunt etiam uno
tempore. Quodsi uno tempore et genus istas differentias habet, ut genus suapte
natura id est animal rationale sit et irrationale, noo est dubium quod eadem
res uno tempore duas contrarietates in sese substantialiter retineat. Quod
fieri nequit. Quid igitur? Dicendum est quoniam genus actu quidem ipso, quod
Graeci eineurgeian vocant, istas differentias non habet, at vero potestate ab
his ipsis differentiis, quas in suas species fundit, non uacat. Quid autem sit
actus et potestas, castigatius explicandum est. tantum interest aotus a
potestate, quantum homo ridens ab eo qui ridere possit, non tamen rideat. Ille
enim agit ipsam rem, ille tantum potest, non etiam agit. Sic igitur et animal.
Namque homo actu ipso rationalis est, semper enim homo rationalis et nihil
aliud est; et equus semper irrationalis, et eius irrationabilitas in actu
posita est. At vero ipsum animal rationale vel irrationale non ipsum agit neque
est in eorum actu positum sed in potestate. Potest ellim es se rationale atque
irrationale profundere. Quare quoniam species actu differentias continent,
genus vero potestate, species a genere merito differentiis abundare dicuntur,
quoniam quod genus potest, id est differentias facere, species non solum
possunt sed etiam agunt; in ipsis enim speciebus positae informataeque
sunt. Est autem alia differentiae definitio talis, quae dicat differentiam
esse quae ad plurimas species in eo quod quale sit praedicetur. Differentia ad
res plurimas dici potest, ut rationale dicitur ad hominem -- homo enim
rationalis -- dicitur ad deum; deus enim rationalis dicitur sed non in eo ƿ
quod quid sit sed in eo quod quale sit. Nam si qualis homo sit interrogetur,
rationalis continuo respondetur, qualis deus sit si interroges, rationalem non
absurde dixeris. Eodem modo etiam irrationabilitas. Dicitur enim et ad equum et
ad bovem et ad piscem et ad avem, quae omnia si qualia sint interrogaveris,
irrationabilia praedicantur. bona igitur et recta haec est definitio, id
est: DIFFERENTIA EST QUOD AD PLURIMAS RES SPECIE DISTANTES IN EO QUOD QUALE
SIT PRAEDICATUR. Et de mortali vero et de aliis differentiis eadem est
ratio. Sequitur locus perdifficilis sed transferentis obscuritate
Victorini magis quam Porphyrii proponentis, qui huiusmodi est. Dicit omnem rem
quaecumque est corporea, ex materia et forma constare. Namque si statuam dicas,
constat statua ex aere verbi gratia et figura illa quam ei suus fictor
imposuit, et est materia ex quo facta est aeris, figura vero, id est forma, qua
aes ipsum formatum est. Nam si hominem formabis ex aere, erit hominis forma,
aes vero materia. Eodem modo etiam genus. Namque genus in modo materiae
accipitur, differentia vero in modo formae. Etenim quemadmodum quaecumque illa
res ex materia et forma consistit, sic etiam omnis species ex genere et
differentia. Namque genus ita est hominis, ut est statuae aes, differentia vero
sic est hominis, ut est forma illa es qua aes effictum est. Nam sicut ex aliqua
figura quae es aeris materia efficta est, cuiuscumque illius species statuae ƿ
fit, sic etiam cum in genus, id est in animal venerit differentia, id est
rationale, hominis species fingitur. Ista igitur sibi proportionaliter sunt.
Proportio autem est cuiuscumque, illius rei similis ad aliquam rem cognatam
comparatio, ut puta si duo compares ad quattuor, dupla proportio est, sin vero
viginti ad quadraginta, eadem dupla. Sub eadem ergo proportione sunt quattuor
ad duo, sub quali quadraginta ad viginti quod utrique duplex est numerorum!
comparatio. Sic igitur qualis proportio est, id est comparatio materiae et
figurae talis est proportio generis et differentiae, et ista quattuor sibi
proportionaliter sunt. Eodem enim modo ex materia et figura species cuiuscumque
illius fictionis fortnata est, quemadmodum ex genere vel differentiis species
cuiuscumque illius animantis inanimantisue formatur. Quod Victorinus scilicet
intellexisse minus videtur. Nam quod Porphyrius ainaulogon dixit, id est
proportionale, ille sic accepit quasi a[logon diceret, id est irrationale.
Atque ideo in loco ubi habet hoc modo scriptum: OMNES NAMQUE RES EX FORMA
ET MATERIA CONSISTUNT IPSA AUTEM FORMA IRRATIONABILIS EST, tollendum est
irrationabilis est et dicendum proportionabilis est. Et subterius paululum ubi
habet: IAM OMNE GENUS SIMILE MATERIAE EST ET CONSISTIT
IRRATIONALE, tollendum irrationale et ponendum est proportionale, ut sit
et consistit proportionaliter. Nam quae proportio est figurae ad materiam in
efficienda cuiuslibet corporis fictione, eadem est proportio diffelrentiae ad
genus in efficienda cuiuslibet specie animati atque inanimati. Sequitur item
alia definitio, quae est huiusmodi. Dicunt enim esse differentiam quod possit
separare quicquid sub eodem genere est, et recte dicunt. Nam dum syb eodem
genere sit homo atque equus, quia utrumque est animal, cum venerit rationale
vel irrationale, equum atque hominem, quae sub eodem genere sunt, dividunt
atque discerllunt. Sunt igitur illae differentiae quae possunt res sub eodem
genere separare. Est autem alia definitio: differentiae sunt quibus quidque ab
alio distat. Nam homo atque equus rationali atque irrationali differentia
discrepant, cum unum sint quantum ad genus. Et hoc est quod
dicit: DIFFERENTIA EST QUA DIFFERUNT SINGULA, QUIA PER SE IPSUM GENUS EST
ET ILLA QUAE RATIONABILIA SUNT, NOS SCILICET, ET ILLA QUAE IRRATIONABILIA SUNT.
NAMQUE ET HOMO ET EQUUS ET AVIS HAEC OMNIA GENUS UNUM SUNT, ID EST ANIMAL.
NAMQUE ANIMAL HORUM OMNIUM GENUS EST. Sed si de hoc loco in quo positum
est quia per se ipsum ƿ genus est, mutes et facias 'quia per se ipsa animalia
sunt', plenior sensus erit -- generis enim hic nomine pro animalis abusus est
-- et erit huiusmodi ordo: 'differentia est qua differunt singula, quia per se
ipsa animalia sunt et illa quae rationabilia sunt animalia, nos scilicet, et
illa quae irrationabilla sunt'. Quod si sic esset, nullus esset error omnino.
Nunc vero genus quod ait, pro animalis nomine intellegendum est. Item dii atque
homines cum utrique rationales sint, mortalitatis tamen nomine adiecto
differunt discrepantque. Sic igitur differentia est qua singula differunt sed
hoc non simpliciter sed illas tantum differentias huiusmodi esse putandum est
quae ad substantiam prosunt et quae ad id quod est et quaecumque speciei
possint esse aliqua pars. Quod huiusmodi est si equus atque homo, quorum
utrorumque unum genus est animal, a se differunt rationali atque irrationali
qualitate attamen ista rationabilitas et irrationabilitas in substantia ipsarum
specierum est hoc modo. Nam neque equus potest esse sine irrationabilitate,
neque homo sine rationabilitate. Atque ideo istae differentiae prosunt ad
aliquid esse speciei illi cui fuerint accommodatae et substantiae ipsius partes
sunt. Nam cum homo ex his differentiis constet, id est ex rationali et mortali,
rationale et mortale solum positum pars est substantiae hominis. Nam si utraque
simul unum hominem faciunt, non est dubium quin ad substantiam hominis
efficiendam unaquaeque earum res pars esse videatur. Quare illae ƿ differentiae
quaecumque non prosunt ad esse nec partes substantiae cuiuslibet speciei sunt,
specificae differentiae dici non habent, quamvis sola hoc una species habeat.
Nam si homo navigat, potest dici animal navigabile sed navigare in substantiam
hominis non convertitur. Neque enim homo inde subsistit, quia navigat, quamvis
hoc nullum aliud animal habere possit, id est nullum possit animal navigare.
Eodem modo et esse rhetorem vel grammaticum. Has igitur differentias quae ad
esse non prosunt sed tantum artem aliquam scientiamque commemorant, non ponimus
specificas esse, quamvis una quaelibet animalis id species habeat. Ergo considerandum
est, ut quotiens dicimus definitionem differentiae illam, 'differentiam esse
qua differant singula', illam significari differentiam intellegamus quae ad
aliquid esse prodest et quae est alicuius pars substantiae speciei, illas vero
quae ad esse non prosunt, a in hoc genere differentiarum, quamvis singulae
cuiusque sint, non ponamus. Sed quoniam de differentia dictum est, de
proprio explicemus. ÑTunc Fabius: Ut arbitror, consequens est: PROPRIUM
QUATTUOR DICITUR MODIS. DICITUR NAMQUE PROPRIUM QUOD UNI SPECIEI ACCIDIT,
ETIAMSI NON OMNIBUS. Et ego: Quattuor ergo modis propria dividuntur. Est enim
proprium quod uni accidit, etsi non omnibus, ut est rhetor vel geometer vel
grammaticus. Haec vero omnia uni soli speciei, id est homini accidunt, non
tamen omnibus. Neque ƿ enim omnes homines grammatici vel rhetores vel geometres
sunt, atque ideo vocabitur hoc proprium quod uni sit, etiamsi non omnibus. Est
item alia proprietas quae est omnibus etiamsi non soli. Nam bipes omni homini
accidit, omnis enim homo bipes est sed non soli hominum speciei accidit sed
etiam avibus. Est item tertium proprium quod omni et soli et aliquo tempore
accidit, ut est in pubertate pubescere et in senecta canescere. Namque et
umnibus hominibus evenit et nulli alii speciei nisi soli hominum et aliquo
tempore; constitutum enim tempus est vel adolescentibus pubescendi vel
senescentibus canescendi. Neque enim a sexto anno vel septimo aliquis pubescit
aut a vicesimo canescit, nisi forte aliquid accidit novi quartum proprium est
quod uni speciei accidit et omnibus sub eadem specie individuis et omni
tempore. Nam risibilem esse hominem et uni speciei solum, id est homini,
contingit et omnibus sub eadem specie individuis; omnes enim singuli homines
rident et omni tempore. Numquam enim tempus fuit ut quicumque ridere non
posset. Sed risibile dico potestate, non actu. Namque etsi non rideat homo,
tamen quia ridere potest, risibilis appellatur. Et sunt integre et vere propria
ista quae et uni et omnibus et omni tempore insunt, namque haec speciebus suis
converti possunt. Si enim dicas: quid est homo? Risibile. Si: quid est
risibile? interroges, homo praedicabis. Illa vero alia, bipes vel grammaticus,
propria quidem sunt sed converti non possunt. Nam grammaticus semper homo, homo
vero non semper grammatices, et e contrario homo ƿ semper bipes est, non e
contra bipes semper homo est. Et hinnibile similiter magis proprium equi est.
Nam eodem modo haec proprietas ad suam speciem converti potest. Nam si dicas:
quid est equus? hinnibile respondebis, si: quid est hinnibile? equus
praedicabitur. Sed quoniam de propriis dictum est, de accidentibus sequens
tractatus habeatur. Tum Fabius: Definit Porphyrius accidens sic: ACCIDENS
EST QUOD INFERTUR ET AUFERTUR SINE EIUS IN QUO EST INTERITU. Hoc autem
dicere videtur, illud esse accidens sine quo potest constare illud cui accidit;
ut puta si forte casu aliquo cuiquam facies inrubuerit, abscedente rubore
inlaesa facies permanebit, sicut eveniente non laesa est. Dividit ergo accidens
in separabile et in inseparabile. Namque separabile accidens est, ut puta si
quis sedeat vel ambulet, inseparabile est, ut si dicas coruum nigrum, cygnum
album; a quibus haec accidentia separari non possunt. Nascitur autem huiusmodi
dubietas, utrum superior definitio vera sit et omnium accidentium nomen
includat. Nam quoniam sunt quaedam, ut ipse ait, accidentia inseparabilia, in
his talis definitio videtur convenire non posse. Nam si separari non possunt,
non est in illis vera definitio quae dicit accidens esse quod et inferri et auferri
potest sine eius in quo est interitu. Nam cum inseparabilia sunt, auferri non
possunt. Sed haec tam uehemens quaestio solvitur sic, quod haec ipsa definitio
de accidentibus facta est potestate, non ƿ actu, et intellegentia, non
veritate, non quia Aethiops et coruus colorem amittunt sed sine isto colore ad
intellegentiam nostram possunt subsistere. Nam verum est quoniam Aethiopem aut
coruum color niger numquam deserit. Sed si quis subintellegat colorem istum
Aethiopem vel coruum posse amittere plumarum tantum color in coruo mutabitur et
erit avis alba specie et forma corui, si quis hoc intellegat, at vero hominis,
id est Aethiopis, amisso nigro colore, elit eius species candida sicut etiam
aliorum hominum. Ergo hoc non ideo quia fiat dicitur sed ideo quia, si posset
fieri, huius accidentis susceptrix substantia non periret. Quod ipse hoc modo
demonstrat: POTEST AUTEM SUBINTELLEGI ET CORVUS ALBUS ET AETHIOPS COLOREM SUUM
PERDITURUS SINE INTERITU SUO IN QUO COLOR FUIT. Nihil enim ad speciem impedit,
si Aethiops vel coruus amisso colore in propriae substantiae natura permaneat.
Est autem alia definitio, quae est huiusmodi: ACCIDENS EST QUOD CONTINGIT
ALICUI ET ESSE ET NON ESSE. Nam quod in substantiam non convertitur, id
accidens esse dicimus, id est non in substantia insitum sed extrinsecus
veniens. Ergo ea quae contingunt et esse et non esse, ideo accidentia vocata
sunt, quoniam in substantiae ratione non accipiuntur. Si enim in substantiae
ratione ponerentur, numquam non essent, et si non essent, numquam esse possent.
Nam quoniam verbi gratia ratio in substantia hominis est, numquam homo esse
potelit irrationalis, quoniam irrationabilitas in substantia hominis non est.
Ex hoc ergo venit etiam alia definitio, ƿ accidens esse illud quod neque genus
sit ueque species neque differentia neque proprium. Nam quoniam genus, species,
differentia et proprium in substantia sunt et cuiuscumque illius rei
substantiam monstrant, idcirco quicquid horum aliquid non fuerit, id accidens
merito praedicatur. Explicitis igitur atque expeditis his quae proposuit,
id est genere, specie, propriis, differentiis accidentibusque, tractare a nunc
exequitur illa quae inter haec communia omnia vel quae differentiae sint. Et
primo omnium simul inter se communiones explicat, post etiam singulorum, et
dicit omnium esse commune de pluribus praedicari. Namque genus praedicatur de
speciebus et de individuis, eodem modo praedicatur et differentia de speciebus
et de individuis, etiam proprium et de speciebus et de individuis praedicatur,
at vero species de solis tantum individuis appellatur. Genus enim praedicatur
de equis, hominibus, bobus et canibus, id est speciebus, praedicatur item et de
his quae sub ipsis speciebus individua continentur; nam sicut species ipsae
canis vel equi vel hominis ƿ animalia sunt, sic et unusquisque equus vel homo
animalia praedicantur. Differentiae vero praedicantur de speciebus et de
individuis hoc modo. Namque homo et equus species sunt sed rationalis dicitur
et ad speciem hominis differentia praedicatur eodem modo et ad Ciceronem. Nam
cum sub hominis specie individuum sit, et ipse rationalis appellatur proprium
autem de specie praedicatur. Cum dicitur species; quod est homo, risibilis et
cum dicitur Cicero risibilis, quod est individuum, monstratur proprium de
individuis praedicari. Species vero de suis tantum solis individuis praedicatur
interrogatur enim: quid est Cicero? et homo respondetur. Accidens vero ante
praedicatur de individuis et postea de speciebus. Nam si quis dicat: homo
sedet, quod est accidens separabile, cum quicumque singulum hominem, id
est'individuum sedere viderit, tunc id et de specie praedicat, ut dicat:
quoniam Cicero sedet Cicero autem homo est, homo sedet. Eodem modo inseparabile
de speciebus et de individuis praedicatur. Expeditis ergo omnium communionibus,
generis et differentiae primum communiones differentiasque declarat. Et primum
dicit generi cum differentia esse commune quod ab utrisque species continentur.
Nam genus, quod est animal, continet speciem hominis atque equi. Porro autem
rationale, quod est differentia, continet et hominem et deum, et irrationale, ƿ
quod est differentia, continet equum, bovem atque avem sed ita continet, ut
genus semper plures species contineat quam continet differentia. Namque genus
et ipsas differentias continet. Genus enim, id est animal, rationale atque
irrationale continet illasque species quae sunt sub rationali; etiam eas
<quae sunt sub> irrationali, continet genus, lid est animal. At vero
differentia, id est rationale, in rationale non continet sed tantum hominem
atque deum. Plus igitur genus continet quam differentia. Est autem et alia
communio. Si quid enim ad quodlibet genus ita praedicatur, ut eius genus sit,
et de illis speciebus quae sunt sub illo genere ad quod praedicatur, illud
genus appellatur et de individuis quae sub illis speciebus sunt. Namque animal
genus est hominis, et de animali praedicatur ut genus substantia; genus enim
substantia animalis est. Ergo illa substantia quae ad hominis genus, id est
animal, ita praedicatur ut genus, praedicatur etiam et ad ipsum hominem;
dicitur enim homo substantia. Praedicatur item illud generis genus etiam de bis
quae sunt sub specie individuis; dicitur enim Cicero, quod est sub hominis
specie individuum, substantia. Differentia eodem modo. Nam si qua differentia
dicta fuerit de alia differentia, ut differentia intellegatur, praedicabitur et
ad speciem quae sub illa differentia est ad quam praedicatur, et de illis
individuis quae sub eadem specie sunt. Nam 'ratione uti' differentia ad
rationalem differentiam veluti cognata differentia praedicatur, rationabile
autem praedicatur ad hominem: ƿ ergo et ratione uti praedicatur ad hominem.
Idem etiam ratione uti praedicatur ad Ciceronem, quod est individuum sub illa
specie ad quam speciem illa differentia, id est rationalis, praedicabatur, de
qua praedicabatur ut cognata illa differentia, id est ratione uti. Igitur est
ista generis differentiaeque communitas, quod ea quae de genere speciei
praedicantur ut genus, et de sub eodem genere specie praedicantur et de indiaiduis,
et illa quae de differentia praedicatur ut differentia, et de sub eadem
differentia specie praedicatur et de individuis. Est autem alia communio, quod
quemadmodum interempto genere species interimuntur, sic interempta differentia
species sub eadem differentia interimuntur. Nam si interielit animal, homo
atque equus continuo periturus est, sin vero differentia, id est rationale, dii
atque homines interibunt et nihil eorum erit quod uti ratione possit. Post
demonstrationem igitur communium proprietates eorum differentiasque designat et
dicit differentiam primam eam qua genus non solum <a> differentiis sed
etiam speciebus vel propriis vel accidentibus differat. Namque dicit genus
multo de pluribus praedicari quam praedicetur differentia vel species vel accidens
vel proprium. Namque genus dicitur, id est animal, de quadrupede, de bipede,
<de> reptili, id est ƿ de serpentibus, vel de natabili, id est de pisce.
Quadrupes autem, quod est a bipede differentia, de solis illis dicitur quae
quattuor pedes habent, id est equus vel bos, de caeteris autem aliis, id est
bipede vel reptili vel natabili, unde genus aequaliter praedicatur, appellari
non potest. Plus autem genus ab speciebus praedicatur, quod, cum hominis
species sit et de solis individuis praedicetur, idem tamen homo de equo vel
bove vel cane non praedicatur. At vero animal, quod est genus, de pluribus
speciebus praedicatur, id est de homine et de equo et cane et bove et de
omnibus quae sunt sub ipsis posita individuis. Genus autem a proprio
praedicationibus abundat, quod proprium unius speciei semper est et de sub
eadem individuis, genus vero de multis speciebus et propriis praedicatur et de
sub eisdem individuis. Ab accidentibus vero genus magis de plurimis
praedicatur, quod, cum unius cygni inseparabile fortasse accidens sit album,
animal non solum de cygno praedicatur sed de omnibus animalibus, etiam non
albis, at vero accidens de solis tantum illis quibus inseparabiliter continetur
vel quibus separabiliter; nam principaliter de individuis dicitur. Quare
constat multo de pluribus praedicari genus quam accidentia praedicantur, quod
accidentia principaliter de individuis, genera vero de individuis et de
speciebus et de differentiis praedicantur. SED NUNC ILLAS DIFFERENTIAS
ACCIPIAMUS QUIBUS GENUS DIVIDITUR, NON QUIBUS SPECIES FORMANTUR. Hoc autem
tale est. Quoniam duas diximus differentiarum esse formas, ut aliae sint
divisibiles, aliae constitutivae, constitutivas illas diximus quae sub eodem
filo positae et a subalternis generibus descendentes speciem quandam informant
atque efficiunt, ut est rationale vel mortale; quae hominis speciem
constituunt, alias vero divisibiles, quae genus dividunt, non speciem
informant, id est rationale et irrationale, mortale et immortale. Nunc de illis
differentiis iste tractatus habetur quae genus dividunt, non quae speciem
constituunt. Nam illae quae genus dividunt, 1n differentiarum integro loco
accipiuntur, illae vero quae speciem constituunt, in generum specierumque
substantia recipiuntur. Namque rationale mortalis genus est, porro mortale
hominis genus est, et istae constituunt speciem, at vero rationale irrationalis
species non est neque genus, nec mortale immortalis neque genus neque species
est. Atque ideo quoniam propriam vim differentiarum ista retinent quae neque genera
neque species sibi invicem esse possunt, ipsas nunc differentias accipiamus in
quibus nulla quantum ad genus est speciemque communitas. Est etiam generis
differentia. Namque genus a propriis differentiis prius est. Namque si
abstuleris genus, omnes simul differentias abstulisti. Nam si abstuleris
animal, rationale atque irrationale non remanent. Porro autem si rationale
abstuleris, remanet ƿ animal. Sed si utrasque interemeris differentias, id est
rationale vel irrationale, potest tamen quiddam intellegi, quod sit substantia
animata sensibilis, id est animal. Ita genus sublatum omnes secum auferet
differentias, sublatae differentiae genus secum non interimunt, quod
intellegentia genus remanet, id est quoniam potest animal intellegi praeter
differentias, ut eius tantum definitionem animo capias et esse dicas
substantiam animatam atque sensibilem. Quae autem talia sunt, ut ipsa
interempta interimant, non simul aliis interemptis ipsa interimantur, priora
sunt illis quae possunt interimere. Est etiam alia differentia, quod genus
semper in eo quod quid sit praedicatur, ut dictum est, differentia vero in eo
quod quale sit. Sed hoc frequentius inculcatum est atque ideo a nobis
praetermittendum est. Est etiam alia differentia, quod ad omnem speciem unum
semper genus aptatur. Homo enim unum tantum genus habet, ut animal appelletur,
in unam autem speciem plurimae differentiae poterunt commodari. Namque homo et
rationale est, quae differentia est, et mortale, quae eadem differentia est, et
sensibile, quibus scilicet omnibus ab aliis differt. Differt enim his omnibus,
quod sensibilis est ab insensibilibus, quod rationalis ab irrationabilibus,
quod mortalis ab immortalibus. Est etiam alia differentia, quae superius dicta
est. Nam genus speciei ita est ut materies, differentia vero ut figura. Nam
sicut in aeris materiem veniens figura statuam efficit, ita animali, id est
generi, veniens differentia, id est rationale vel irrationale, facit hominis
vel pecudis speciem. Quae autem communitates ƿ vel proprietates generis <et differentiae>
fuerunt, hactenus dixit. Et fortasse erunt etiam aliae, quae propter brevitatem
supersedendae atque omittendae sunt. Nunc autem de generis vel speciei
communitatibus proprietatibusque tractatur. Et dicit genus et speciem commune
habere de pluribus praedicari, sicut dictum est. Nam genus et de speciebus
pluribus praedicatur et earum individuis et item species de sub se plurimis
individuis appellatur. Et hic quoque illae species accipiuntur quae magis
species sunt. Nam si subalternae accipiuntur, non magis species quam genera
videbuntur. Nam quae subalternae species sunt, etiam genera sunt, et erit
absurdum et huic propositioni inconveniens de generum inter se differentiis
communibusque tractare. Accipiantur illae tantum species quae vere species et
magis species appellantur. Est etiam alia eorum communio, quod sicut gentls ab
specie primum est, sic species ab individuis primae sunt. Nam si genus auferas,
species abstulisti, si species abstuleris, genera non peribunt. Porro si
species abstuleris, individua morientur, si individua interierint, species
manent. Est etiam his alia communio, quod quemadmodum genus quid sit totum
declarat, sic etiam species. Nam totum quod est rationale atque irrationale, a
genere declaratum est; dicitur enim quicquid fuerit rationale vel irrationale,
id esse animal. ƿ Sic igitur totum quid sit, a genere declaratur. Porro autem
quid sit tota hominum diversitas, id est individuorum, a sola specie
declaratur, cum dicitur homo. Nam et Scytha et Indus et totum quisquid in individuis
est, uno solo hominis, id est speciei nomine continetur. Dissertis igitur
generis specieique communibus ad proprietates eorum vel differentias transitum
fecit dicens differre inter se genus et species, quod genera species continent,
numquam rursus genera ab speciebus propriis continentur. Oportet autem, ut
dictum est, in hoc tractatu non subalternas sed magis species considerari.
Genus enim plurimarum specierum est continens et unum omnium et totum et
omnibus et singulis. Quod si ita est et genus a suis speciebus singulis maius
est atque ideo eas dicitur continere, non est dubium quin ea ipsa genera quae
continent species, ab his ipsis contineri non possint. Insuper omnia genera
praeiacent. Hoc videtur dicere quod omnia genera prius sint ab his speciebus
quae sub ipsis positae continentur. Nam sicuti materies prima est ab illa re
quae veniens in materiem formam constituerit atque figuravexit, sic etiam prius
est genus ab illa specie quam veniens differentia formabit atque constituet.
Nisi enim in generibus differentia venerit, species numquam constituentur.
Quare praeiacent, id est praesunt et antiquiora sunt genera speciebus suis.
Atque ideo si genera interimantur, ƿ species quoque peribunt; nam si animal
sustuleris, hominem pecudemque sustulisti. Si vero species interimantur, non
continuo genus interibit; nam si homo perierit, animal continuo non interemptum
est, alia enim remanebit species de qua ipsum animal, id est genus praedicetur.
Atque ideo genera ab speciebus suis priora dicuntur. Et quod omnia genera
univoce de speciebus praedicentur, species ipsae de generibus numquam. Hoc, ut
arbitror, in hesterna lucubratione iam dictum est. Nam genera semper de
speciebus univoce praedicantur. Homo enim et homo est et animal. Porro autem
animal genus est hominis et praedicatur animal de lmmine. Quoniam ergo animal
Ac homine praedicatur et dioitur homo animal, animal et homo uno animalis
nomine nuncupantur. Sed his ipsis definitio una conveniet. Est enim animal
snbstantia animata sensibilis, quod non absurdum est in homine dici. Nam si
homo ipse animal dicatur, non erit absurdum dici de homine 'substantia animata
sensibilis'. Igitur genus de speciebus suis univoce praedicatur, quod eodem
nomine et eadem definitione conveniat. At vero species non modo univoce non
praedicantur de generibus suis sed nec omnino praedicantur; nulla enim res
minor de maiore poterit prxedicari. Atque ideo, quoniam species minores sunt
suis generibus, de generibus suis neque univoce neque aliquo modo poterunt
appellari. AMPLIUS OMNIA GENERA ABUNDANT COMPLEXIONE SUB SE POSITARUM
SPECIERUM, IPSAE SPECIES ABUNDANT GENERUM SUORUM PROPRIIS
DIFFERENTIIS. Quod dicit proinde est ac si diceret: Omne quod genus est,
plures sub se species continet, omne quod species, plures in se differentias
habet. Genus enim, id est animal, in hoc homine, id est specie, superabundat et
superest, quod homo solum homo est, animal vero non solum homo sed etiam bos
vel avis vel alia huiusmodi. Species vero in eo superant genera sua, quod eas
differentias quas species in actu habent, eas genera non habents nam, sicut
superius dictum est, genera differentias illas quas habent sub se species
positae, potestate continent, non etiam re. Atque ideo species quae est homo,
vel alia species, sicut est equus, a genere suo, animali, in hoc abundant et
supersunt, quod animal ipsum per se neque rationale neque irrationale est, at
vero homo vel equus hoc rationale. Illud vero rationis expers. ILLUD
ETIAM, QUOD SPECIES NUMQUAM MAGIS GENUS FIET, RURSUS ET GENUS NUMQUAM MAGIS SPECIES
FIT. Et ut sciremus hic non de subalternis speciebus. Sed de illis magis
speciebus specialissimisque tractari, quid ait? Quod ea quae sunt genera, magis
species fieri numquam possunt neque magis species aliquando fieri magis genus.
Nam species numquam genus est. Quicquid enim fuerit species, genus non erit
neque quicquid fuerit genus, species erit. Quare constat in his eum tractatibus
de speciebus solis, non etiam de subalternis disserere. Subalternae enim
possunt esse etiam genera. Magis species vero, ut ipse ait, numquam genera esse
possunt. Sed postquam de generum specierumque communitatibus
differentiisque tractatus est habitus, ad genera propriaque transgressus
est. GENERIS ET PROPRII COMMUNE HOC EST, ADHAERERE SPECIEBUS ET
AMPLECTI. Dicit geners et propria in hoc sibi esse consimilia, quod omne
genus a suis speciebus numquam recedit. Eodem modo et propria. Nam si dixeris
'homo', cum ipso homine continuo animal nominasti, quod ipsius hominis, id ost
speciei genus est. At vero etiam si hominem dixeris, eius etiam proprium
continuo cum bomine nominasti; omnis enim homo risihilis est. Ita semper genus
et propria suis speciebus inselta et quodammodo conglutinata
sunt. SIMILITER ET GENUS PRAEDICATUR DE SPECIEBUS ET PROPRIUM DE HIS QUAE
SUI PARTICIPANTIA SUNT. Et aequaliter, inquit, omnes species eidem generi
supponuntur et ad eas genus illud appellatur, sicut propria ad ea praedicantur
quae sui participare possunt. Namque aequaliter genus animal de homine dicitur
et de equo et de bove et de caeteris animantibus, quemadmodum et risibile, id
est proprium, de Hortensio dicitur et Cicerone et de singulis individuis quae
sub eadem specie continentur, ad quam speciem proprium, id est risibile,
poterit praedicari. Adhuc commune est ipsis univoce praedicari. Nam genus
ƿ de suis speciebus, ut dictum est, univoce praedicatur et risibile de ea
specie cuius est proprium, univoce praedicatur; namque et homo est et risibile.
Porro autem si quis dicat hominem esse animal rationale et mortale et dixerit
risibile esse animal rationale et mortale, non errabit. Aequaliter igitur et
genus de speciebus suis et propria de ea specie cuius sunt propria, univoce
praedicantur. Differt autem utrumque, quod genus primum et secundum est
proprium. Genus enim si ab specie primum est, proprium autem uni tantum speciei
adhaeret et eidem aequale est, non est dubium quoniam genus, quod specie maius
est, proprio etiam speciei maius sit. Nam ut sit risibile, animal prius est.
Namque ut aliqua species informetur, propriis et differentiis primo erit genus,
ubi illa conveniant, sicut *equentius inculcatum est. Accedit etiam quod genus
de plurimis speciebus praedicatur. Namque genus, id est animal, de pluribus, at
vero propriums id est risibile, de sola tantum hominis specie praedicatur. Unde
fit ut semper propria de speciebus suis conversim praedicari possint, species
autem de generibus numquam. Neque enim omne quod animal est, homo est neque
omne quod animal est, risibile est. Potest enim esse et equus et hinnibile id ƿ
quod animal nominatur. Porro autem omne quod est homo, id risibile est et omne
quod risibile est, id homo est. Possunt autem propria et species sibi ipsa
converti et conversim ad se invicem praedicari. Praeterea omni speciei quicquid
fuerit proprium, omni et soli est. Namque risibile et omnibus hominibus est et
solius hominis speciei evenit. At vero animal, qmld genus est, etsi uni speciei
inest, non tamen soli. Namque animal omni homini inest, non soli tamen homini,
quia inest etiam pecudi et caeteris animantibus. Oportet autem hic illa propria
intellegere quae magis propria sunt, id est quae integre propria nominantur;
quae sunt huiusmodi, ut et uni speciei et omnibus insint. Differunt ergo in hoc
quoque genera et propria, quod propria et uni speciei et omnibus individuis in
ea specie sunt, genera vero omnibus quidem individuis in ea specie sunt sub
eodem genere, non tamen uni soli speciei, quoniam genus semper de plurimis
praedicatur. Unde fit ut sublata propria non auferant genus, sublatis vero
generibus ipsa quoque propria auferantur. Nam si sustuleris proprium, id est
risibile, remanet hinnibile remanet natabile. Si vero genus snstuleris, simul
quoque species sustulisti si species sustuleris, propria etiam quae sunt
speciebus, simul interibunt. Itaque sublatis generibus propria sustuleris,
sublatis propriis simul genera non auferuntur Peractis igitur generum
propriorumque differentiis ad generum accidentiumque communitates vel
proprietates transitum ƿ fecit et unam eorum praedicat communitatem, quae est
quod de pluribus praedicantur. Namque sicut genus de plurimis speciebus
praedicatur, ita etiam separabile accidens vel inseparabile de plurimis
speciebus appellatur. Dicitur enim et de coruo et de homine Aethiope nigrum et
de equo et de homine moveri, quod illud est inseparabile accidens, illud vero
separabile. Et quoniam longius a se distant, idcirco unam eorum solam
communionem dixit et alias si quae forte essent quaerere
supersedit. Differt autem genus ab accidenti, quod genus ante species est,
accidentia vero speciebus posteriora sunt. Semper genera super species et his
praeiacere et esse maiora superius demonstratum est. Namque prius est animal ab
homine, atque ideo consumptum animal species quoque consumit, consumptae
species non interimunt genera. At vero accidens postea necesse est ut sit, quam
sunt ipsae species. Erit enim prius aliquid cui possit accidere. Omne enim
accidens praeter illud cui accidit, esse non potest. Atque ideo prius erit
aliqua res ubi accidat, quam est ipsum accidens. Necesse est igitur omne
accidens post species inveniatur et magis post individua, quibus principaliter
possit accidere. Huc accedit quod generis participantia aequaliter participant.
Sicut omne genus speciebus suis aequaliter genus est, ut saepius dictum est, ƿ
et species omnes aequaliter suo generi participant. Namque equus et homo
aequaliter animalia sunt neque equus homine plus neque homo equo. At vero
accidentia non aequaliter participant nam cum separabile accidens sit moveri,
possunt aliae inter se species eodem accidenti participantes tardius velociusque
moveri. Et de inseparabili accidenti eodem modo. Est enim ut aliquis
nigrioribus oculis sit et alius quamvis nigris, tamen purpureis. Atque ideo et
intentionem et remissionem recipit accidens. Nam et candidum quod dicitur, et
magis et minus dicitur et alia huiusmodi. Quare distant haec duo, quod genere
quae participant, aequaliter participant, accidenti fortasse non aequaliter.
Huc accedit quod genera non modo ante individua sed ante species sunt,
accidentia vero non modo post species sed etiam post individua sunt; ipsis enim
principaliter necidunt, ut dictum est. Est etiam differeutia quae iam superius
dicta est. Nam genus in eo quod quid sit praedicatur, accidens vero in eo quod
quale sit aut quomodo se habeat. Nam si quid sit Socrates interroges, 'homo'
atque 'animal' respondetur, si vero qualis sit, fortasse 'caluus' aut 'simus',
quae accidentia sunt inseparabilia. Sin vero quomodo se habeat, aut 'iacet'
respondetur aut 'sedet' aut quod aliud faciens contigerit. Ergo quoniam generis
ad speciem et differentiam, ad proprium et accidens divisa substantia est, nunc
vero posteriora persequitur. Sunt autem omnes differentiae viginti. Nam cum
quinque res sint et unaquaeque ipsarum ad alias quattuor quattuor item
differentias habeat, quinquies quaternis viginti differentiae efficiuntur. Nam
si genus differt ab specie, proprio, differentia, accidenti, quattuor
differentiae fiunt. Sin vero species differt a genere, proprio, differentia,
accidenti, item quattuor; quae iunctae cum superioribus octo fiunt. Et si
differentia distat ab specie, proprio, genere. Accidenti, aliae quattuor
supercresculat; quae iunctae cum octo prioribus duodecim faciunt. At vero si
proprium differt a genere, specie, differentia et accidenti, aliis quattuor
differentiis super duodecim positis omnes sedecim differentiae fiunt. Quodsi
accidentis quoque differentias ad quattuor reliqua duxeris, quattuor super
sedecim crescentibus viginti omnes differentiae perficiuntur. Quarum ita
viginti sunt, ut ad sufficientem doctrinae cumulum decem tantum differentiae
numerentur. Nam quod dictum est genus differre a differentia, specie, proprio
et accidenti, quattuor fuere differentiae. Si autem differentiam dicamus
differre <ab> specie, proprio et accidenti, superuacuum ƿ est
differentiae cum genere differentias commemorare, cum iam prius
commemoraverimus, quando generis ad differentiam differentias dicimus. Eisdem
enim, ut opinor, differt differentia a genere quibus differebat genus a
differentia. Itaque relinquenda est haec differentia qua distat differentia a
genere, quoniam iam superius dicta est, cum diceretur quid genus, distaret a
differentia. Remanent igitur tres differentiae, quibus ipsa differentia ab
specie, proprio et accidenti distat. Et cum superioris generis ad alia quattuor
differentiae fuerint. Nunc vero differentiae ad alia tres distantiae videantur,
septem hae distantiae fiunt. At vero species quid a genere distet, iam tunc
dictum est, cum dicebatur quid genus distet ab specie. Quid autem a differentia
discreparet, tunc demonstratum est, cum diceremus in quo differentia ab specie
discerneretur. Remanent igitur duae speciei, id est cum proprio et accidenti
differentiae, quae iunctae cum superioribus septem novem differentias
efficiunt. Restat igitur una proprii et accidentis differentia quae dicatur.
Nam quid a genere distet dictum est, cum quid genus distaret a proprio
diceretur, porro quid ab specie, dudum dicebatur, cum quid species a proprio
differret enumerabatur, porro autem quid a differentia, etiam id dictum est,
cum a proprio differentia separaretur. Sed nunc quemadmodum differentia ab
specie, proprio accidentique discernatur, videamus. Et est communio
differentiae et speciei quod aequaliter species sub se individuis se permittit
et aequaliter individua specie ipsa participant; namque omnes homines
aequaliter homines sunt et hominis participatione aeque participant. Eodem modo
etiam differentia; namque omnes homines aequaliter rationales sunt et
rationabilitate, quae est differentia, omnes qui ratione participant, aeque
participant. Est etiam alia communitas. Quod quemadmodum species numquam
deserit ea quorum species est et quibus superest, sic et differentia numquam ea
deserit quae distare ab aliis facit. Namque Socrates quoniam sub specie hominis
est, numquam ab hominis specie deseritur; semper enim Socrates homo est. At
vero differentia Socratem, quoniam Socrates rationalis est, numquam deserit;
semper enim Socrates rationale animal est. Differunt autem inter se
species et differentia, quod differentia semper in eo quod quale sit praedicatur
-- nam dicitur quale animal sit <Socrates>, ut rationale respondeatur.
Species vero in eo quod quid sit praedicatur; nam dicitur quid sit Socrates, ut
homo respondeatur. Namque hominis qualitas rationale est. Sed non simpliciter.
Illa enim qualitas pro differentia accipitur, quae veniens in ƿ genere speciem
constituit et de qualitate substantiali facta est substantialis et specifica
differentia. Ista igitur talis qualitas differentia nominatur et ea in eo quod
quale sit ad hominem praedicatur. Hoc etiam est in eorum differentiis. Namque
differentia frequenter in pluribus speciebus consideratur. Differentia enim
quadrupes in bovis et in equi et in canis specie est et differentia rationalis
hominis et dei. Species vero numquam aliis nisi solis sub se individuis
praeest. Numquam enim alia res homo est nisi quod est individuum, ut est
Socrates et Plato et Cicero. Unde fit ut sublata differentia species quoque
tollatur. Nam si sustuleris rationale, hominem sustuleris. Si vero sustuleris
speciem, differentia manet. Nam si sustuleris hominem, rationalis dei
differentia remanebit. Est vero etiam haec differentia, quod differentia cum
alia differentia iungi potest, ut aliqua ex his species informetur. Namque
rationalis differentia et mortalis differentia iunctae hominis unius speciem
reddiderunt, iunctae vero species numquam aliquam ex se speciem constituent. Si
enim iungas hominem bovi, nulla ex his species informabitur. Sed fortasse dicat
quis: asini atque equi coniunctione mulus nascitur. Sed non ita est: namque
individui coniunctione natum est aliquid individuum. Si autem sic simpliciter
speciem ipsam asini atque equi coniungas, nulla ex his umquam species
constituitur. Neque enim si se possunt individua commiscere, ideirco etiam
species individuorum in alterutram substantiam transeunt. ƿ Atque ideo constat
iunctas species unam speciem non posse componere, quod differentiae iunctae
unius speciei constitutivae sint. His itaque transactis ad differentiae et
proprii communia veniamus. Differentia et proprium commune habent quod quibus
differentia est et a quibus ipsa differentia participatur, aequaliter
participatur, sicut etiam et quibus proprium est, proprium ipsum participatur.
Nam rationalis differentia quoniam est hominibus et omnes homines rationali differentia
participant, non est dubium quia omnes homines aequaliter sint rationales atque
aequaliter rationabilitate participent. At vero proprium, quod risibile est,
aequaliter omnibus hominibus est; omnes enim homines aequaliter risibiles sunt.
Est etiam haec eorum communitas, quod sicut potestate risibile dicitur, etiamsi
non rideat, ita etiam potestate bipes dicitur, etiamsi quis uno pede minuatur.
Non enim quod est dicitur sed quod esse possit; nam quoniam ille ridere potest,
risibilis nominatur, quod ille duos pedes habere possit, bipes. Atque ideo
numquam ab illis in quibus sederint, proprium differentiaque discedunt. Semper
enim homo risibilis est, etiamsi non rideat, semper bipes, etiamsi uno pede
minuatur. In his enim differentiis et propriis, ut dictum est, quod potestate
esse possit, non quod vere sit consideratur. Differunt autem inter se,
quod differentia de pluribus speciebus praedicatur, proprium vero de una.
Namque differentia quae est mortalis, praedicatur de homine et de bove et equo
et caeteris animantibus et rationale praedicatur et de deo et de homine, at
vero risibile de sola tantum specie hominis praedicatur. Unde evenit ut omnis
differentia, quoniam plurimarum continens est specierum, a suis speciebus maior
sit, atque ideo ipsa de speciebus praedicari potest. Porro autem de ipsa
species praedicari non possunt, neque conversim dini potest. Nam quoniam homo
dicitur rationalis, non contra dicitur 'quod rationale est, id homo est';
potest enim esse etiam non homo sed deus. At vero proprium, quoniam aequaliter
et ad unam speciem semper aptatur, aequa vice atque appellatione convertitur.
Dicitur enim: quid est homo? risibile; quid est risibile? homo. Quibus
pertractatis ad differentiam et accidens transgressa disputatio
est. Differentia et accidens commune habent de pluribus praedicari. Namque
differentia dicitur et de homine et de deo, quoniam utrique rationales sunt, et
accidens dicitur de homine et de equo, ut homo Aethiops niger et equus niger.
Est etiam ista communio, quod inseparabile accidens, cuicumque speciei fuerit,
inseparabiliter et omnibus inest ut differentia. ƿ Namque inseparabile accidens
quod est nigrum coruo, inseparabiliter accidit coruo et omnibus coruis. Eodem
modo etiam differentia. Nam quoniam accidit homini ut bipes sit, semper et
omnibus hominibus est esse bipedibus. Differunt autem inter se, quod omnis
differentia species continet, non contra ipsa ab speciebus continetur. Nam si
differentia plures sub se species habet, ut dictum est, maior erit sub se
positis speciebus, si maior etit, numquam eam quaelibet species continet; maior
enim a minori numquam continetur. Namque quod est rationale, continet hominem
et deum homo vero rationale non continet. Accidentia vero aliquotiens
continent, aliquotiens continentur. Namque continent; quoniam frequenter unum
accidens duas sub se species habet. Ut nigrum habet Aethiopem, habet et coruum,
continentur vero. Quoniam species una habet duo vel tria vel quamlibet plurima
accidentia. Si quis enim sit glaucus vel crispus vel candidus vel procerus,
haec omnia accidentia ille unus cui accesserunt complectitur et continet. Atque
ideo species illa quae illud individuum continet quod individuum plura in se
accidentia suscepit, accidentis illius complexiva est. DEHINC DIFFERENTIA
NUMQUAM INTENDITUR NEQUE RELAXATUR. Quod dicit hoc est. Rationale in
unaquaque specie neque plus neque minus est. Nullus enim homo alio homine ad
substantiam ƿ plus rationalis est neque minus. At vero accidens et intenditur
et relaxatur. Dicitur enim quicumque procerior, dicitur quicumque velocior,
dicitur quicumque crispior, quae omnia accidentia esse non dubium
est. PRAETEREA IMMIXTAE SEMPER SUNT CONTRARIAE DIFFERENTIAE. Immixtae ait,
id est immixtibiles, quae misceri non possunt. Neque enim rationale cum
irrationali misceri potest neque in una specie convenire. At vero contraria
accidentia manifestum est in una specie posse congruere. Namque nigrum vel
album potest in una non modo specie sed etiam individuo congruere. Potest enim
quicumque homo, cum ipse sit candidus, nigros tamen capillos habere. Ergo
<quoniam> quemadmodum species differat a genere vel differentia dictum
est, cum de generis ad speciem et differentiae ad speciem distantia diceremus.
Nunc dicemus, id quod reliquum est, de speciei propriique communibus. Et est
una eorum communio, quod de se ipsa invicem praedicantur. Nam quoniam aequa
sibi sunt, neque species hominis alii proprio convenit nisi risibili neque
risibile alii convenit speciei nisi horhini, atque ideo dicitur: ƿ quid homo?
quod risibile; quid risibile? quod homo. Commune est etiam illud, quod omne
proprium aequaliter ad sub se posita praedicatur, namque omnes homines
aequaliter risibiles sunt, et species aequaliter ad sub se posita praedicatur,
namque omnes homines individni aequaliter uno nomine homines nuncupantur. Differunt
autem a se, quoniam species potest etiam genus alteri esse, proprium esse non
potest. Sed hic illam speciem intellegamus quae subalterna est, non illam quae
magis species est et genus esse numquam potest. Atque ideo nos illam modo solam
quae subalterna species est intellegamus, quae scilicet poterit esse et genus:
namque mortale cum rationalis generis species sit, hominis genus est, at vero
risibile de nulla umquam specie alia poterit praedicari neque alii esse
proprium, sicut est hominis. Illa enim semper, ut dictum est, propria sunt quae
nulli alii nisi ad unam speciem semper aptantur. DEINDE SPECIES PRAECEDIT
ET SIC PROPRIUM SEQUITUR. Quod dicit tale est. Omnis species ut habeat
proprium, primo eam esse et constare necesse est. Oportet enim prius esse
hominem, ut sit risibilis, non prius esse risibile, ut sit homo. Nam quoniam
proprium dicitur, per se proprium non constat, nisi alicuius speciei sit. Atque
ideo prius esse necesse est illud cuius est proprium, quam sit proprium. Huc
accedit quod species semper in opere intellegitur cuiuscumque subiecti. Species
enim semper in actu est, non solum potestate. Homo enim re vera et opere et
actu homo est, id est numquam poterit esse non homo. At vero risibile, quod est
proprium, potestate tantum dicitur, etiamsi in actu non sit. Potest enim
quilibet ille non ridere, tamen quia ridere potest, risibile nominatur. Distant
igitur in hoc, quod semper species in actu est et in opere, proprium vero
aliquotiens potestate. Deinde quorum definitiones diversae sunt, necessario
etiam ipsa quoque diversa sunt. Omnis definitio substantiam definit. Ergo si
qua eiusdem substantiae fuerint, eadem etiam definitione monstrantur, si qua
eadem definitione fuerint, eadem substantia praedicantur. At vero si qua
definitionibus differant, differunt etiam substantiis, quae substantiis
difforunt, longe a se ipsis alia sunt. Nunc igitur quoniam definitiones proprii
et speciei differunt, species quoque ipsa et propriurn a se differunt. Est
autem speciei definitio sub genere esse et ad plurima numero differentia in eo
quod quid sit praedicari, at vero proprii uni tantum inesse speciei et sub ipsa
de omnibus individuis praedicari. Sed quoniam et definitiones differunt, ipsa
quoque species a proprio distabit. Post haec ad communitates speciei et
accidentis disputationem transtulit et dicit eorum raras esse alias
communitates ƿ nisi has solas, quod de pluribus praedicantur. longe enim a se
distare videntur in substantia sui et in potestate patiendi atque faciendi id
quod alicui accidit et id cui accidit. Namque illud cui accidit, quasi quoddam
accidentis est fundamentum, illud vero quod accidit, praeter id cui accidit,
esse in sui substatltiÇ non potest. Propria vero singulorum sunt haec,
quod species in eo quod quid sit praedicatur, accidens vero in eo quod quale
sit et quodammodo se habens. Nam si quis dicat: quid Socrates est? homo
dicitur; si quis dicat, qualis sit, caluus vel simus appellatur, si quis vero,
quomodo se habens sedens aut iacens appellabitur. Item quod unaquaeque
substantia unam speciem habet. Namque hominis substantia unam solam hominis
speciem habet, substantia vero equi unam solius equi speciem habet. At vero una
substantia plura frequenter accidentia continebit. Nam et in eodem equo quaedam
pars frequenter nigra, quaedam alba et est in eo proceritas, est altitudo, est
aquilum caput et alia huiusmodi. Habet etiam non solum inseparabile accidens
eadem substantia sed etiam separabile. Nam fortasse quidam velos est et idem
etiam corpore validus eat, idem etiam sagittator et caetera. Huc accedit quod
species praenoscuntur, ƿ id est praeintelleguntur, hoc est ante esse
cognoscuntur quam accidentia. Et prius erit aliqua res ubi accidat, quam illa
quae accidat. Et quoniam species est subiectum accidentis ubi accidens accidat,
ideoque ante species intellegitur esse quam accidens. Accidentia vero
postnativa sunt, id est a foris venientia et estranea a qualibet illa
substantia, etiamsi inseparabilia sunt. Haec quoque est eorum separatio, quod
semper omnia quae participant specie, aequaliter participant; aequaliter enim
et Socrates et Cicero et Plato homines sunt. At vero illa quae participant
accidenti, etiamsi inseparabile accidens sit, tamen non aequaliter participant.
Namque quamvis inseparabile sit accidens Aethiopibus nigros esse, tamen est
aliquis inter ipsos nigrior nec omnes illa nigredine aequaliter
participant. Relinquitur igitur de communibus proprii accidentisque
tractare; nam proprium quid distaret vel ab specie vel a genere vel a
differentia, superius demonstratum est. Proprium autem et inseparabile
accidens commune habent, quod sine his numquam consistunt ea quae ƿ eorum
participant et in quibus ipsa considerantur. Nam neque homo amittit risibile
esse nec Aethiops aut coruus nigrum. Atque ideo sine his ipsis, id est propriis
et accidentibus, quae eorum participant, constare non possunt, ne forte contra
superiorem definitionem accidentis venire videatur ista communio -- est enim
ita definitum: accidens est quod infertur et aufertur sine eius in quo est interitu
-- quod nunc dici videtur sine his constare non posse, cum superius sine eorum
interitu posse dicerentur auferri. Sed hoc modo dicitur, non quod, si auferatur
hoc accidens inseparabile, intereat illud cui accidit sed quoniam separari non
potest, idcirco sine hoc constare non possit. Est etiam in separabilis
accidentis et proprii alia communio, quod sicut et omni et semper inest
proprium cui inest, id est homini -- semper enim et omnis homo risibile est --
sic etiam quodlibet accidens inseparabile et semper et omni est accidens
inseparabile; namque et omnis coruus et semper niger est. Sola autem
separabilibus accidentibus illa communio est, quod quemadmodum de multis
individuis proprium praedicatur, ita etiam accidens de multis individuis potest
praedicari. Plures etiam currunt, plures ambulant, quae scilicet accidentia
separabilia sunt, quemadmodum plures possunt esse risibiles. Differunt
autem ista, quod proprium semper uni speciei inest, accidens vero et pluribus.
Namque accidens ƿ pluribus speciebus et animatis et inanimatis evenit, ut est
hebeno nigrum, coruo nigrum, homini Aethiopi nigrum, risibile vero nulli nisi
soli homini. Atque ideo conversim proprium praedicatur, quia unius speciei
continens est et illi speciei soli aequalis est, at vero accidens conversim
praedicari non potest, quia plures sub se species habet. Non enim potes dicere
id esse nigrum quod hebenum, cum dicas hoc esse hebenum quod nigrum; potest
enim esse nigrum et non esse hebenum. Deinde omne proprium aequaliter se his
rebus quae sub se fuelint dat et ab his aequaliter participatur -- Socrates
enim et Cicero et Vergilius aequaliter et risibili participant et aequaliter
risibiles sunt -- at vero accidens non semper aequaliter; potest enim quicumque
esse procerior et alius esse velocior, quod scilicet illud separabile est
accidens, illud inseparabile. Et fortasse aliae eorum quaedam proprietates
vel communiones esse videantur sed nunc quantum introductioni sat est, ista
sufficiant. Sed iam tibi, mi Fabi, omnia quaecumque ad Introductionem
Porphyrii pertinent, plenius uberiusque tractata sunt. Post vero si quid umquam
mei egueris, studiis praesertim tuis, quae nulla umquam honestate caruerunt,
libens animo hortatorque ad easdem cupiditates parebo. ÑHic Fabius: Tu, inquit,
paterno haec mihi animo polliceris, verum ego numquam deficiam ab his studiis,
te praesertim docente, ƿ a quo totam fortasse logicae Aristotelis, si vita
suppetet, capiam disciplinam. ÑEt ego: Faciam, inquam, libentissime. Sed
quoniam iam matutinus, ut ait Petronius, sol tectis arrisit, surgamus, et si
quid illud est, diligentiore postea consideratione tractabitur. Secundus
hic arreptae expositionis labor nostrae seriem translationis expediet, in qua
quidem vereor ne subierim fidi interpretis culpam, cum verbum verbo espressum
comparatumque reddiderim. Cuius incepti ratio est quod in his scriptis in
quibus rerum cognitio quaeritur, non luculentae orationis lepos sed incorrupta
veritas exprimenda est. Quocirca multum profecisse videor, si philosophiae
libris Latina oratione compositis per integerrimae translationis sinceritatem
nihil in Graecorum litteris amplius desideretur. Et quoniam humanis animis
excellentissimum bonum philosophiae comparatum est ƿ ut via et filo quodam
procedat oratio, ex animae ipsius efficientiis ordiendum est. Triplex omnino
animae vis in vegetandis corporibus deprehenditur. Quarum una quidem vitam
corpori subministrat ut nascendo crescat alendoque subsistat; alia vero
sentiendi iudicium praebet; tertia vi mentis et ratione subnixa est. Quarum
quidem primae id officium est ut creandis nutriendis alendisque corporibus
praesto sit, nullum vero rationis praestet sensusue iudicium. Haec autem est
herbarum atque arborum et quicquid terrae radicitus affixum tenetur. Secunda
vero composita atque coniuncta est ac primam sibi sumens et in partem
constituens varium de rebus capere potest ac multiforme iudicium. Omne enim
animal quod sensu viget, idem et nascitur et nutritur et alitur. Sensus vero
diversi sunt et usque ad quinarium numerum crescunt. Itaque quicquid tantum
alitur non etiam sentit, quicquid vero sentire potest ei prima quoque animae
vis, nascendi scilicet atque nutriendi, probatur esse subiecta. Quibus vero
sensus adest non tantum eas rerum capiunt formas quibus sensibili corpore
feriuntur praesente, sed abscedente quoque sensu sensibilibusque se positis
cognitarum sensu formarum imagines tenent memoriamque conficiunt, et prout
quodque animal valet longius breviusque custodit. Sed eas imaginationes
confusas atque inevidentes sumunt ut nihil ex earum coniunctione ac
compositione ƿ efficere possint. Atque idcirco meminisse quidem possunt nec
aeque omnia, admissa vero oblivione memoriam recolligere ac reuocare non
possunt. Futuri vero his nulla cognitio est. Sed vis animae tertia, quae secum
priores alendi ac sentiendi trahit hisque velut famulis atque oboedientibus
utitur, eadem tota in ratione constituta est eaque vel in rerum praesentium
firmissima conceptione vel in absentium intellegentia vel in ignotarum
inquisitione versatur. Haec tantum humano generi praesto est, quae non solum
sensus imaginationesque perfectas et non inconditas capit sed etiam pleno actu
intellegentiae quod imaginatio suggessit, explicat atque confirmat. Itaque, ut
dictum est, huic divinae naturae non ea tantum cognitione sufficiunt quae
subiecta sensibus comprehendit, verum etiam et insensibilibus imaginatione
concepta et absentibus rebus nomina indere potest, et quod intellegentiae
ratione comprehendit vocabulorum quoque positionibus aperit. Illud quoque ei
naturae proprium est, ut per ea quae sibi nota sunt ignota uestiget et non
solum unumquodque an sit sed quid sit etiam et quale sit necnon cur sit, optet
agnoscere. Quam triplicis animae vim sola, ut dictum est, hominum natura
sortita est. Cuius animae vis intellegentiae motibus non caret, quia in his
quattuor propriae vim rationis exercet. Aut enim aliquid an sit inquirit aut si
esse constiterit, quid sit addubitat. Quodsi etiam utriusque scientiam ratione
possidet, quale sit ƿ unumquodque uestigat atque in eo caetera accidentium
momenta perquirit, quibus cognitis cur ita sit quaeritur et ratione nihilominus
uestigatur. Cum igitur hic actus sit humani animi ut semper aut in
<rerum> praesentium comprehensione aut in absentium intellegentia aut in
ignotarum inquisitione atque inventione versetur, duo sunt in quibus omnem
operam vis animae ratiocinantis impendit, unum quidem ut rerum naturas certa
inquisitionis ratione cognoscat, alterum vero ut ad scientiam prius veniat quod
post gravitas moralis exerceat. Quibus inquirendis permulta esse necesse est
quae uestigantem animum a recti itinere non minimum progressione deducant, ut
in multis evenit Epicuro qui atomis mundum consistere putat et honestum
voluptate metitur. Hoc autem idcirco huic atque aliis accidisse manifestum est
quoniam per imperitiam disputandi quicquid ratiocinatione comprehenderant, hoc
in res quoque ipsas evenire arbitrabantur. Hic vero magnus est error; neque
enim sese ut in numeris ita etiam in ratiocinationibus habet. In numeris enim
quicquid in digitis recte computantis euenerit, id sine dubio in res quoque
ipsas necesse est evenire, ut si ex calculo centum esse contigerit, centum
quoque res illi numero subiectas esse necesse est. Hoc vero non aeque in
disputatione servatur: neque enim quicquid sermonum decursus invenerit, ƿ id
natura quoque fixum tenetur. Quare necesse erat eos falli qui abiecta scientia
disputandi de rerum natura perquirerent. Nisi enim prius ad scientiam venerit
quae ratiocinatio veram teneat disputandi semitam quae veri similem, et agnoverit[1]
quae fida quae possit esse suspecta, rerum incorrupta veritas ex ratiocinatione
non potest inveniri. Cum igitur ueteres saepe multis lapsi erroribus falsa
quaedam et sibimet contraria in disputatione colligerent -- atque id fieri
impossibile videretur ut de eadem re contraria conclusione facta utraque essent
vera quae sibi dissentiens ratiocinatio conclusisset, cuique ratiocinationi
credi oporteret esset ambiguum -- visum est prius disputationis ipsius veram
atque integram considerare naturam, qua cognita tum illud quoque quod per
disputationem inveniretur, an vere comprehensum esset, posset intellegi. Hinc
igitur profecta est logicae peritia disciplinae, quae disputandi modos atque
ipsas ratiocinationes internoscendi ias parat, ut quae ratiocinatio nunc quidem
falsa nunc autem vera sit, quae vero semper falsa quae numquam falsa, possit
agnosci. Huius autem vis duplex esse perpenditur, una quidem in inveniendo,
altera in iudicando. Quod Marcus etiam Tullius in eo libro cui Topica titulus
est, evidenter espressit dicens Cum omnis ratio diligens disserendi duas habeat
partes, unam inveniendi alteram iudicandi, utriusque princeps, ut mihi quidem
videtur, Aristoteles fuit. Stoici ƿ autem in altera elaboraverunt; iudicandi
enim vias diligenter persecuti sunt ea scientia quam *dialektiken* appellant,
inveniendi artem, quae *topike*; dicitur quae et ad usum potior erat et ordine
naturae certe prior, totam reliquerunt. Nos autem, quoniam in utraque summa
utilitas est et utramque, si erit otium, persequi cogitamus, ab ea quae prima
est ordiemur. Cum igitur tantus huius considerationis fructus sit danda est
huic tam sollertissimae disciplinae tota mentis intentio, ut primis firmati in
disputandi veritate uestigiis facile ad rerum ipsarum certam comprehensionem
venire possimus. Et quoniam qui sit ortus logicae disciplinae praediximus,
reliquum videtur adiungere: an omnino pars quaedam sit philosophiae an (ut
quibusdam placet) supellex atque instrumentum per quod philosophia cognitionem
rerum naturamque deprehendat. Cuius quidem rei has e contrario video esse
sententias. Hi enim qui partem philosophiae putant logicam considerationem his
fere argumentis utuntur. Dicentes philosophiam indubitanter habere partes
speculativam atque activam, de hac tertia rationali quaeritur an sit in parte
ponenda. Sed eam quoque partem esse philosophiae non potest dubitari. Nam sicut
de naturalibus caeterisque sub speculativa positis solius philosophiae
uestigatio est itemque de moralibus ac ƿ reliquis quae sub activam partem
cadunt sola philosophia perpendit, ita quoque de hac parte tractatus, id est de
his quae logicae subiecta sunt, sola philosophia iudicat. Quodsi speculativa
atque activa idcirco philosophiae partes sunt quia de his philosophia sola
pertractat, propter eandem causam erit logica philosophiae pars, quoniam
philosophiae soli haec disputandi materia subiecta est. Iam vero inquiunt:
cum in his tribus philosophia versetur cumque activam et speculativam
considerationem subiecta discernant, quod illa de rerum naturis, haec de
moribus quaerit, non dubium est quin logica disciplina a naturali atque morali
suae materiae proprietate disiuncta sit. Est enim logicae tractatus de
propositionibus atque syllogismis et caeteris huiusmodi, quod neque ea quae non
de oratione sed de rebus speculatur neque activa pars quae de moribus inuigilat
aeque praestare potest. Quodsi in his tribus (id est speculativa, activa, atque
rationali) philosophia consistit quae proprio triplicique a se fino disiuncta
sunt, cum speculativa et activa philosophia partes esse dicuntur, non dubium
est quin rationalis quoque philosophia pars esse conuincatur. Qui vero non
partem sed philosophiae instrumentum putant haec fere afferunt argumenta. Non
esse inquiunt similem logicae finem speculativae atque activae partis extremo.
Utraque enim illarum ad suum proprium terminum spectat ut speculativa ƿ quidem
rerum cognitionem, activa vero mores atque instituta perficiat; neque altera
refertur ad alteram. Logicae vero finis esse non potest absolutus sed
quodammodo cum reliquis duabus partibus colligatus atque constrictus est. Quid
enim est in logica disciplina quod suo merito debeat optari nisi quod propter
investigationem rerum huius effectio artis inventa est? Scire enim quemadmodum
argumentatio concludatur vel quae vera sit quae veri similis, ad hoc scilicet
tendit, ut vel ad rerum cognitionem referatur haec scientia rationum vel ad
invenienda ea quae in exercitium moralitatis adducta beatitudinem pariunt.
Atque ideo quoniam speculativae atque activae suus certusque finis est, logicae
autem ad duas reliquas partes refertur extremum, manifestum est non eam esse
philosophiae partem sed potius instrumentum. Sunt vero plura quae ex alterutra
parte dicantur quorum nos ea quae dicta sunt strictim notasse sufficiat. Hanc
litem vero tali ratione discernimus. Nihil quippe dicimus impedire ut eadem
logica partis vice simul instrumentique fungatur officio. Quoniam enim ipsa
suum retinet finem isque finis a sola philosophia consideratur, pars philosophiae
esse ponenda est. Quoniam vero finis ille logicae quem sola speculatur
philosophia ad alias eius partes suam operam pollicetur, instrumentum esse
philosophiae non negamus. Est autem finis logicae inventio iudiciumque
rationum. Quod scilicet non esse mirum videbitur quod eadem pars, eadem quoddam
ponitur instrumentum, si ad partes corporis animum reducamus quibus et fit
aliquid ut his quasi quibusdam instrumentis utamur, et in toto tamen corpore
partium obtinent locum. Manus enim ad tractandum, oculi ad videndum,
caeteraeque corporis partes proprium quoddam videntur habere officium. Quod
tamen si ad totius utilitatem corporis referatur, instrumenta quaedam corporis
esse deprehenduntur quae etiam partes esse nullus abnuerit. Ita quoque logica
disciplina pars quidem philosophiae est, quoniam eius philosophia sola magistra
est, supellex vero quod per eam inquisita philosophiae veritas uestigatur. Sed
quoniam, quantum mihi quoque brevitas succincta largita est, ortum logicae et
quid ipsa logica esset explicui, nunc de eo nobis libro pauca dicenda sunt quem
in praesens sumpsimus exponendum. Titulo enim proponit Porphyrius
introductionem se in Aristotelis Praedicamenta conscribere. Quid vero valeat
haec introductio vel ad quid lectoris animum praeparet breviter explicabo. Aristoteles
enim librum qui De decem praedicamentis inscribitur hac intentione composuit ut
infinitas rerum diversitates quae sub scientiam cadere non possent paucitate
generum comprehenderet, atque ita quod per incomprehensibilem multitudinem sub
disciplinam venire non poterat per generum, ut dictum est, paucitatem animo fieret
scientiaeque subiectum. Decem igitur genera rerum esse omnium consideravit --
id est unam substantiam et accidentia novem (quae sunt qualitas, quantitas,
relatio, ubi, quando, facere et pati, situs, habere) -- quae quoniam genera
essent suprema et quibus nullum aliud superponi genus posset, omnem necesse est
multitudinem rerum horum decem generum species inveniri. Quae quidem genera a
se omnibus differentiis distributa sunt nec quicquam videntur habere commune
nisi tantum nomen, quoniam omnia esse praedicantur. Quippe substantia est,
qualitas est, quantitas est, et de aliis omnibus 'est' verbum communiter
praedicatur sed non est eorum communis una substantia vel natura sed tantum
nomen. Itaque decem genera ab Aristotele reperta omnibus a se differentiis
distributa sunt. Sed quae aliquibus differentiis disiunguntur necesse est ut
habeant proprium quiddam quod ea in singularem solitariamque vindicet formam.
Non est autem idem proprium quod accidens: accidentia enim et venire et abesse
possunt, propria ita sunt insita ut absque his quorum sunt propria esse non
possint. Quae cum ita sint cumque Aristoteles decem rerum genera repperisset
quae vel intellegendo mens caperet vel loquendo disputator efferret (quicquid
enim intellectu capimus id ad alterum sermone uulgamus), evenit ut ad horum
decem praedicamentorum intellegentiam quinque harum rerum tractatus incurreret,
scilicet generis, speciei, differentiae, proprii, accidentis. Generis quidem
quoniam oportet ante praediscere quid sit genus ut decem illa quae Aristoteles
caeteris anteposuit rebus genera esse possimus agnoscere. Speciei vero cognitio
plurimum valet ut quae cuiusque generis sit species possit agnosci. Si enim
quid sit species intellegimus, nihil impediti errore turbamur. Fieri enim
potest ut per speciei inscientiam saepe quantitatis species in relatione
ponamus et cuiuslibet primi generis species alteri cuilibet ƿ generi subdamus
atque ita fiat permixta rerum atque indiscreta confusio; quod ne accidat quae
sit natura speciei ante noscendum est. Nec vero in hoc tantum prodest speciei
cognoscenda natura ne priorum generum species invicem permutemus, verum etiam
ut in eodem quolibet genere proximas species generi noverimus eligere, ut ne
substantiae mox animal dicamus esse speciem potius quam corpus aut corporis
hominem potius quam animatum corpus. At vero differentiarum scientia in his
maximum retinet locum. Qui enim omnino qualitatem a substantia vel caetera a se
genera distare cognoscimus nisi eorum differentias viderimus? Quomodo autem
discernere eorum differentias possumus si quid ipsa sit differentia nesciamus?
Nec hunc solum nobis inscientia differentiae offundit errorem, verum etiam
specierum quoque tollit omne iudicium. Nam omnes species differentiae
informant; ignorata differentia species quoque necesse est ignorari. Quomodo
vero fieri potest ut quamlibet differentiam possimus agnoscere si omnino quae
sit nominis huius significatio nesciamus? Iam vero proprii tantus usus est ut
Aristoteles quoque singulorum praedicamentorum propria perquisiverit. Quae
propria esse quis deprehenderit antequam quid omnino sit proprium discat? Nec
in his tantum propriis haec cognitio valet quae singulis nominibus efferuntur,
ut hominis risibile, verum etiam in his quae in locum definitionis adhibentur.
Omnia enim propria rem subiectam quodam termino descriptionis includunt, quod
suo quoque loco ƿ oportunius commemorabo. Accidentis quoque cognitio quantum
afferat quis dubitare queat, cum videat inter decem praedicamenta novem
accidentis naturas? Quae quomodo accidentia esse putabimus si omnino quid sit
accidens ignoremus, cum praesertim nec differentiarum nec proprii scientia nota
sit nisi accidentis naturam firmissima consideratione teneamus? Fieri enim potest
ut differentiae loco vel proprii per inscientiam accidens apponatur. Quod esse
vitiosissimum etiam definitiones probant, quae cum ipsae ex differentiis
constent et fiant uniuscuiusque definitiones propriae, accidens tamen non
videntur admittere. Cum igitur Aristoteles rerum genera collegisset quae
nimirum diversas sub se species continerent, quae species numquam diversae
forent nisi differentiis segregarentur, cumque omnia in substantiam atque
accidens, accidens vero in alia novem praedicamenta solvisset, cumque aliquorum
praedicamentorum fere sit propria persecutus -- de his ipsis quidem
praedicamentis docuit. Quid vero esset genus, quid species, quid differentia,
quid illud accidens de quo nunc dicendum est, vel quid proprium, velut nota
praeteriit. Ne igitur ad Praedicamenta Aristotelis venientes quid significaret
unumquodque eorum quae superius dicta sunt ignorarent, hunc librum Porphyrius
de earum quinque rerum cognitione perscripsit, quo perspecto et considerato
quid unumquodque eorum quae supra praeposuit designaret, facilior intellectus
ea quae ab Aristotele proponerentur addisceret. Haec quidem intentio est huius
libri, quem Porphyrius ad introductionem Praedicamentorum se conscripsisse
ipsa, ut ƿ dictum est, tituli inscriptione signavit. Sed licet ad hoc unum
huius libri referatur intentio, non tamen simplex eius utilitas est verum
multiplex et in maxima quaeque diffusa est. Quam idem Porphyrius in principio huius
libri commemorat dicens: CUM SIT NECESSARIUM, CHRYSAORI, ET AD EAM QUAE EST
APUD ARISTOTELEM PRAEDICAMENTORUM DOCTRINAM, NOSSE QUID GENUS SIT ET QUID
DIFFERENTIA QUIDQUE SPECIES ET QUID PROPRIUM ET QUID ACCIDENS, ET AD
DEFINITIONUM ASSIGNATIONEM ET OMNINO AD EA QUAE IN DIVISIONE VEL DEMONSTRATIONE
SUNT UTILIA, HAC ISTARUM RERUM SPECULATIONE COMPENDIOSAM TIBI TRADITIONEM
FACIENS TEMPTABO BREVITER VELUT INTRODUCTIONIS MODO EA QUAE AB ANTIQUIS DICTA
SUNT AGGREDI; ALTIORIBUS QUIDEM QUAESTIONIBUS ABSTINENS, SIMPLICIORES VERO
MEDIOCRITER CONIECTANS. Utilitas huius libri quadrifariam spargitur. Namque ad
illud etiam ad quod eius dirigitur intentio, magno legentibus usui ƿ est et ad
caetera: quae cum extra intentionem sint, non tamen minor ex his legentibus
utilitas comparatur. Est enim per hoc opusculum et praedicamentorum facilis
cognitio et definitionum integra assignatio et divisionum recta perspectio et
demonstrationum veracissima conclusio. Quae res quanto difficiles atque arduae
sunt tanto perspicaciorem studiosioremque animum lectoris expectant. Dicendum
vero est quod in omnibus libris evenit. Nam primum si quae sit intentio
cognoscatur, quanta quoque utilitas inde provenire possit expenditur; et licet
extra multa, ut fit, huiusmodi librum sequantur, tamen illam proxime utilitatem
videtur habere ad quod eius refertur intentio ipso libro quem sumpsimus
exponente. Cum eius intentio sit ad Praedicamenta intellectum facilem
comparandi, non dubium quin haec eius principalis probetur utilitas, licet non
minores sint comites definitio, divisio, ac demonstratio, quorum nobis quaedam
hic principia suggeruntur. Sensus vero totus huiusmodi est Cum sit, inquit,
utilis generis, speciei, differentiae, proprii accidentisque cognitio ad
Praedicamenta Aristotelis eiusque doctrinam, ad definitionum etiam
assignationem, ad divisionem et demonstrationem, quae sit harum rerum utilis
uberrimaque cognitio, compendiosam, inquit, traditionem ƿ faciens ea quae ab
antiquis large ac diffuse dicta sunt, temptabo breviter aperire. Neque enim
esset compendiosa nisi totum opus brevitate constringeret. Et quoniam
introductionem scribebat: Altiores, inquit, quaestiones sponte refugiam,
simpliciores vero mediocriter coniectabo -- id est simpliciorum quaestionum
obscuritates habita in eis quadam coniecturae ratiocinatione tractabo. Tota
quidem sententia huiusce prooemii talis est quae et utilitate uberrima et
facilitate incipientis animo blandiatur; sed dicendum videtur quidnam celet
amplius altitudo sermonum. NECESSARIUM in Latino sermone, sicut in Graeco
*anagkoion*, plura significat. Diversa enim significatione Marcus Tullius dicit
necessarium suum esse aliquem atque nos cum nobis necessarium esse dicimus ad
forum descendere, qua in voce quaedam utilitas significatur. Alia quoque
significatio est qua dicimus solem necessarium esse moveri, id est necesse
esse. Et illa quidem prima significatio praetermittenda est, omnino enim ab eo
necessario quod hic Porphyrius ponit aliena est. Hae vero duae huiusmodi sunt
ut inter se certare videantur quae huius loci obtineat significationem in quo
dicit Porphyrius: CUM SIT NECESSARIUM, CHRYSAORI; namque, ut dictum est,
necessarium ƿ et utilitatem significat et necessitatem. Videntur autem huic
loco utraque congruere. Nam et summe utile est ad ea quae superius dicta sunt
de genere et specie et caeteris disputare, et summa est necessitas quia nisi sint
haec ante praecognita illa ad quae ista praeparantur non possunt cognosci. Nam
neque praeter generis vel speciei cognitionem praedicamenta discuntur, nec
definitio genus relinquit et differentiam, et in caeteris quam sit utilis iste
tractatus, cum de divisione et demonstratione disputabitur, apparebit. Sed
quamquam necesse sit haec quinque de quibus hic disputandum est, prius ad
cognitionem venire quam ea quibus illa praeparantur, non tamen ea
significatione hic a Porphyrio positum est qua necessitatem significari vellet
ac non potius utilitatem. Ipsa enim oratio contextusque sermonum id clarissima
intellegentiae ratione significat. Neque enim quisquam ita utitur ratione ut
aliquam necessitatem referri dicat ad aliud. Necessitas enim per se est,
utilitas vero semper ad id quod utile est refertur, ut hic quoque. Ait enim:
CUM SIT NECESSARIUM, CHRYSAORI, ET AD EAM QUAE EST APUD ARISTOTELEM
PRAEDICAMENTORUM DOCTRINAM. Si igitur hoc necessarium 'utile' intellegamus et
id nomine ipso vertamus dicentes: Cum sit utile, Chrysaori, et ad eam quae est
apud Aristotelem praedicamentorum ƿ doctrinam, nosse quid genus sit... etc. recte
se habebit ordo sermonum; sin vero id ad 'necesse' permutetur atque dicamus: Cum
sit necesse, Chrysaori, et ad eam quae est apud Aristotelem praedicamentorum
doctrinam, nosse quid genus sit... etc. rectae intellegentiae sermonum ordo non
convenit. Quocirca hic diutius immorandum non est. Quamquam enim sit summa
necessitas his ignoratis non posse ad ea ad quae hic tractatus intenditur perveniri,
non tamen de necessitate hic dictum est NECESSARIUM sed potius de utilitate. Nunc
vero, licet idem superius dictum sit, tamen breviter quid ad praedicamenta
generis, speciei, differentiae, proprii atque accidentis prosit agnitio,
disputemus. Aristoteles enim in praedicamentis decem genera constituit rerum
quae de cunctis aliis praedicarentur, ut quicquid ad significationem venire
posset, id si integram significationem teneret, cuilibet eorum subiceretur
generi de quibus Aristoteles tractat in eo libro qui De decem praedicamentis
inscribitur. Hoc ipsum vero referri ad aliquid velut ad genus tale est, quale
si quis speciem supponat generi. Hoc vero neque praeter cognitionem speciei
ullo modo fieri potest. Nec vero ipsae species quid sint vel cuius magis sint
possunt perspici nisi earum differentiae cognoscantur. Sed differentiarum
natura incognita, quae uniuscuiusque ƿ speciei sint differentiae modis omnibus
ignorabitur. Quare sciendum est quoniam si de generibus Aristoteles tractat in
Praedicamentis, et generum natura cognoscenda est, cuius cognitionem speciei
quoque comitatur agnitio. Sed hoc cognito quid sit differentia non potest
ignorari, quamquam in eodem libro plura sint ad quae nisi maximam peritiam et
generis et speciei et differentiae lector attulerit, nullus omnino intellectus
patebit ut cum ipse Aristoteles dicit: Diversorum generum et non subalternatim
positorum diversae secundum species et differentiae sunt quod his ignoratis
intellegi impossibile est. Sed idem Aristoteles proprium uniuscuiusque
praedicamenti diligentissima inquisitione uestigat, ut cum substantiae proprium
post multa dicit esse quod idem numero contrariorum susceptibile sit, vel
rursus quantitatis, quod in ea sola aequale atque inaequale dicatur, qualitatis
etiam, quod per eam simile et dissimile aliud alii esse proponimus, et in
caeteris eodem modo, ut quae sit proprietas contrarii, quae secundum relationem
oppositionis, quae privationis et habitus, quae affirmationis et ƿ negationis.
In quibus ita tractat tamquam iam peritis scientibusque quae sit proprietatis
natura; quam si quis ignorat, frustra ea quae de his dispusantur aggreditur. Iam
vero illud manifestum est quod accidens maximum praedicamentorum obtineat
locum, quod proprio nomine novem praedicamenta circumdat. Et ad praedicamenta
quidem quanta sit huius libri utilitas ex his manifestum est. Quod vero ait ET
AD DEFINITIONUM ASSIGNATIONEM facile cognosci potest si prius substantiae
rationum divisio fiat. Substantiae ratio alia quidem in descriptione ponitur,
alia vero in definitione. Sed ea quae in descriptione est, proprietatem quandam
colligit eius rei cuius substantiae rationem prodit -- ac non modo proprietate
id quod monstrat informat, verum etiam ipsa fit proprium, quod in definitionem
quoque venire necesse est; si quis enim quantitatis rationem reddere velit,
dicat licebit: Quantitas est secundum quam aequale atque inaequale dicitur. Sicut
igitur proprietatem quidem quantitatis in ratione posuit quantitatis et ipsa
tota ratio ipsius quantitatis propria est, ita descriptio et proprietatem
colligit et propria fit ipsa descriptio. Definitio vero ipsa quidem propria non
colligit sed ipsa quoque fit propria. Definitio namque substantiam monstrat,
genus differentiis iungit et ea quae per se sunt communia atque multorum in
unum redigens uni speciei quam definit reddit aequalia. Ita igitur ad
descriptionem utilis est proprii cognitio, quoniam sola proprietas in
descriptione colligitur et ipsa fit propria sicut definitio quoque, ad
definitionem vero genus (quod primum ƿ ponitur), et species (ad quam genus
illud aptatur), et differentiae (quibus iunctis cum genere species definitur). Sed
si cui haec pressiora quam expositionis modus postulat videbuntur, eum hoc
scire convenit, nos, ut in prima editione dictum est, hanc expositionem nostro
reservasse iudicio ut ad intellegentiam simplicem huius libri editio prima
sufficiat, ad interiorem vero speculationem confirmatis paene iam scientia nec
in singulis vocabulis rerum haerentibus haec postelior colloquatur. Ad
divisionem vero faciendam tam hic liber est utilis ut praeter earum scientiam
rerum de quibus in hac libri serie disputatur, casu fiat potius quam ratione
partitio. Hoc autem manifestum erit si divisionem ipsam dividamus, id est si
nomen ipsum divisionis in ea quae significat partiamur. Est namque divisio
generis in species, ut cum dicimus: Coloris aliud est album, aliud nigrum,
aliud vero medium. Rursus divisio est quotiens vox plura significans aperitur
et quam multa sint quae ab ea significantur ostenditur, ut si quis dicat: Nomen
canis plura significat, et hunc latrabilem quadrupedemque et caeleste sidus et
marinam bestiam quae omnia a se definitione disiuncta sunt. Dividi autem
dicitur et quotiens totum in partes proprias separatur, ut cum dicimus: Domus
aliud sunt fundamenta, aliud parietes, aliud tectum. Et haec quidem triplex
divisio secundum se partitio nuncupatur. Est autem ƿ alia quae secundum
accidens dicitur. Ea quoque fit tripliciter aut cum accidens in subiecta
dividimus, ut cum dico: Bonorum alia sunt in animo, alia in corpore vel rursus
cum subiectum in accidentia, ut Corporum alia sunt alba, alia nigra, alia medii
coloris rursus cum accidens in accidentia separamus, ut cum dicimus: Liquentium
alia sunt alba, alia nigra, alia medii coloris et rursus: Alborum alia sunt
dura, alia liquentia quaedam mollia. Cum igitur ita omnis sit divisio aut
secundum se aut per accidens, utraque vero partitio tripliciter fiat cumque in
superiore secundum se triplici partitione sit una divisionis forma genus in
species separare, id neque praeter generum scientiam fieri ullo modo potest
neque vero praeter differentiarum, quas necesse est in specierum divisione sumi
manifestum est igitur, quanta utilitas huius libri ad hanc divisionem sit quae
primo aditu genus ac species et differentias tractat. Secunda vero ea divisio
quae est secundum se in vocis significantias, nec haec quidem ab huius libri
utilitate discreta est. Uno enim modo cognosci poterit utrum vox cuius
divisionem facere quaerimus, aequivoca esse videatur an genus si ea quae
significat definiantur. Et si ea quae sub communi nomine sunt definitione
clauduntur, species esse necesse est, et illud commune eorum genus. Quodsi illa
quae proposita ƿ vox designat non possunt una definitione concludi, nemo dubitat
quin illa vox sit aequivoca neque ita sit communis his de quibus praedicatur ut
genus, quandoquidem ea quae sub se posita significat, secundum commune nomen
non possunt una definitione comprehendi. Si igitur ex definitione manifestum
fit quid genus sit, quid vero nomen aequivocum, definitio vero per genera
differentiasque discurrit, quisquamne dubitare potest aeque in hac divisionis
forma plurimum huius libri auctoritatem valere? Illa vero secundum se divisio
quae est totius in partes, quemadmodum discernitur ac non potius generis in
species divisio esse putabitur, nisi sint genus et species et differentiae
earumque vis ante disciplinae ratione tractata? Cur enim non quisquam dicat
domus species potius esse quam partes fundamenta, parietes, et tectum? Sed cum
occurrit generis nomen in unaquaque specie totum posse congruere, totius vero
in unaquaque parte sua nomen convenlre non posse, manifestum fit aliam
divisionem esse generis in species, aliam totius in partes. Convenire autem
nomen generis singulis speciebus ostenditur per id, quod et homo et equus
singuli animalia nuncupantur. Neque tectum vero neque parietes aut fundamenta
singillatim domus nomine appellari solent sed ƿ cum fuerint iunctae partes,
tunc recte totius nomen excipiunt. De ea vero divisione quae secundum accidens
fit, nullus ignorat quin incognito accidenti incognitaque vi generis ac
differentiarum facile evenire possit, ut accidens ita in subiecta solvatur
quasi genus in species, et postremo omnem hunc ordinem partitionis foedissime
permiscebit inscientia. Et quoniam quid hic liber ad divisionem prosit
ostendimus, nunc de demonstratione dicemus, ne per ardua atque difficilia
haereat qui in tanta hac disciplina vigilantissimo ingenio et sollertissimo
labore sudaverit. Fit enim demonstratio, id est alicuius quaesitae rei certa
rationis collectio, ex ante cognitis naturaliter, ex convenientibus, ex primis,
ex causa, ex necessaliis, ex per se inhaerentibus. Sed genera speciebus
propriis priora naturaliter sunt; ex generibus enim species fluunt. Item
species sub se positis vel speciebus vel individuis priores naturaliter esse
manifestum est. Quae vero priora sunt, ea et praenoscuntur et notiora sunt
sequentibus naturaliter. Duobus enim modis primum aliquid et notum dicitur,
secundum nos scilicet et secundum naturam. Nobis enim illa magis cognita sunt
quae sunt proxima, ut individua, dehinc species, postremo genera, at vero
natura converso modo ea sunt magis cognita quae nobis minime proxima. Atque
ideo quamlibet se longius ƿ a nobis genera protulerint, tanto magis erunt
lucida et naturaliter nota. Differentiae vero substantiales illae sunt quas per
se inesse his rebus quae demonstrantur agnoscimus. Praecedere autem debet
generum ac differentiarum cognitio ut in unaquaque disciplina quae sint eius rei
quae demonstratur convenientia principia possit intellegi. Necessaria vero esse
ea ipsa quae genera et differentias dicimus, nullus dubitat qui speciem sine
genere et differentia intellegit esse non posse. Genera vero et differentiae
sunt causae specierum. Idcirco enim species sunt quia genera earum et
differentiae sunt quae in syllogismis posita demonstrativis non rei solum,
verum conclusionis etiam causae sunt, quod postremi Resolutorii locupletius
dicent. Cum igitur perutile sit et definitione quodlibet illud circumscribere
et divisio ne dissoluere et demonstrationibus comprobare, haec autem praeter
earum rerum scientiam de quibus in hoc libro disputabitur, neque intellegi
neque exerceri valeant, quis umquam poterit dubitare quin hic liber maximum totius
logicae adiumentum sit, praeter quem caetera quae in ea magnam vim tenent,
nullum doctrinae aditum praebent? Sed meminit Porphyrius introductionem sese
conscribere neque ultra quam institutionis modus est formam tractatus
egreditur. Ait enim se altiorum quaestionum nodis abstinere, simplices vero mediocri
coniectura perstringere. Quae vero sint altiores quaestiones quas se differre
promittit ita proponit: MOX, INQUIT, DE GENERIBUS AC SPECIEBUS ILLUD QUIDEM
SIVE SUBSISTUNT SIVE IN SOLIS NUDISQUE INTELLECTIBUS POSITA SUNT SIVE
SUBSISTENTIA CORPORALIA SUNT AN INCORPORALIA ET UTRUM SEPARATA A SENSIBILIBUS
AN IN SENSIBILIBUS POSITA ET CIRCA EA CONSTANTIA, DICERE RECUSABO. ALTISSIMUM
ENIM EST HUIUSMODI NEGOTIUM ET MAIORIS EGENS INQUISITIONIS. Altiores, inquit, quaestiones
praetereo ne eis intempestive lectoris animo ingestis initia eius primitiasque
perturbem. Sed ne omnino faceret neglegentem ut nihil praeterquam quod ipse
dixisset lector amplius putaret occultum, id ipsum cuius exequi quaestionem se
differre promisit addidit ut de his minime obscure penitusque tractando nec
lectori quicquam obscuritatis offunderet et tamen scientia roboratus quid quaeri
iure posset agnosceret. Sunt autem quaestiones quas sese reticere ƿ promittit
et perutiles et secretae et temptatae quidem a doctis viris nec a pluribus
dissolutae. Quarum prima est huiusmodi. Omne quod intellegit animus aut id quod
est in rerum natura constitutum intellectu concipit et sibimet ratione
describit aut id quod non est uacua sibi imaginatione depingit. Ergo
intellectus generis et caeterorum cuiusmodi sit quaeritur -- utrumne ita
intellegamus species et genera ut ea quae sunt et ex quibus verum capimus
intellectum, an nosmet ipsi nos ludimus cum ea quae non sunt animi nobis cassa
cogitatione formamus. Quodsi esse quidem constiterit et ab his quae sunt
intellectum concipi diserimus, tunc alia maior ac difficilior quaestio
dubitationem parit cum discernendi atque intellegendi generis ipsius naturam
summa difficultas ostenditur. Nam quoniam omne quod est aut corporeum aut
incorporeum esse necesse est, genus et species in aliquo horum esse oportebit.
Quale erit igitur id quod genus dicitur -- utrumne corporeum an vero
incorporeum? Neque enim quid sit diligenter intenditur nisi in quo horum poni
debeat agnoscatur. Sed neque cum haec soluta fuerit quaestio omne excludetur
ambiguum. Subest enim aliquid quod, si incorporalia esse genus ac species
dicantur, obsideat intellegentiam atque detineat exsolvi postulans: utrum circa
corpora ipsa subsistant an et praeter corpora subsistentiae incorporales esse
videantur. Duae quippe incorporeorum formae sunt: ut alia praeter corpora esse
ƿ possint et separata a corporibus in sua incorporalitate perdurent (ut deus,
mens, anima); alia vero cum sint incorporea, tamen praeter corpora esse non
possint (ut linea vel superficies vel numerus vel singulae qualitates), quas
tametsi incorporeas esse pronuntiamus quod tribus spatiis minime distendantur,
tamen ita in corporibus sunt ut ab his divelli nequeant aut separari aut si a
corporibus separata sint, nullo modo permaneant. Quas licet quaestiones arduum
sit ipso interim Porphyrio renuente dissoluere, tamen aggrediar ut nec anxium
lectoris animum relinquam nec ipse in his quae praeter muneris suscepti seriem
sunt tempus operamque consumam. Primum quidem pauca sub quaestionis ambiguitate
proponam, post vero eundem dubitationis nodum absoluere atque explicare
temptabo. Genera et species aut sunt atque subsistunt aut intellectu et sola
cogitatione formantur. Sed genera et species esse non possunt. Hoc autem ex his
intellegitur. Omne enim quod commune est uno tempore pluribus, id unum esse non
poterit. Multorum enim est quod commune est, praesertim cum una eademque res in
multis uno tempore tota sit. Quantaecumque enim sunt species in omnibus genus
unum est, non quod de eo singulae species quasi partes aliquas carpant sed
singulae uno tempore totum genus habent. Quo fit ut totum genus in pluribus
singulis uno tempore positum unum esse non possit; neque enim fieri potest ut
cum in pluribus totum uno sit tempore in semet ipso sit unum ƿ numero. Quod si
ita est, unum quiddam genus esse non poterit. Quo fit ut omnino nihil sit; omne
enim quod est, idcirco est quia unum est. Et de specie idem convenit dici. Quodsi
est quidem genus ac species sed multiplex neque unum numero, non erit ultimum
genus sed habebit aliud superpositum genus quod illam multiplicitatem unius vi
nominis includat. Ut enim plura animalia quoniam habent quiddam simile, eadem
tamen non sunt, idcirco eorum genera perquiruntur, ita quoque quoniam genus
quod in pluribus est atque ideo multiplex habet sui similitudinem quod genus
est; non est vero unum quoniam in pluribus est -- eius generis quoque genus
aliud quaerendum est, cumque fuerit inventum eadem ratione quae superius dicta est,
rursus genus tertium uestigatur. Itaque in infinitum ratio procedat necesse est
cum nullus disciplinae terminus occurrat. Quodsi unum quiddam numero genus est
commune multorum esse non poterit. Una enim res si communis est aut partibus
communis est et non iam tota communis sed partes eius propriae singulorum; aut
in usus habentium etiam per tempora transit ut sit commune ut seruus communis
vel equus; aut uno tempore omnibus commune fit, non tamen ut eorum quibus
commune est substantiam constituat, ut est theatrum vel spectaculum aliquod,
quod spectantibus omnibus commune est. Genus vero secundum nullum horum modum
commune esse speciebus potest, nam ƿ ita commune esse debet ut et totum sit in
singulis et uno tempore et eorum quorum commune est constituere valeat et
formare substantiam. Quocirca si neque unum est quoniam commune est, neque
multa quoniam eius quoque multitudinis genus aliud inquirendum est, videbitur
genus omnino non esse. Idemque de caeteris intellegendum est. Quodsi tantum
intellectibus genera et species caeteraque capiuntur, cum omnis intellectus aut
ex re fiat subiecta ut sese res habet aut ut sese res non habet (nam ex nullo
subiecto fieri intellectus non potest) -- Si generis et speciei caeterorumque
intellectus ex re subiecta veniat ita ut sese res ipsa habet quae intellegitur,
iam non tantum in intellectu posita sunt sed in rerum etiam veritate
consistunt, et rursus quaerendum est quae sit eorum natura quod superior
quaestio uestigabat. Quodsi ex re quidem generis caeterorumque sumitur intellectus
neque ita ut sese res habet quae intellectui subiecta est, uanum necesse est
esse intellectum qui ex re quidem sumitur, non tamen ita ut sese res habet; id
est enim falsum quod aliter atque res est intellegitur. Sic igitur quoniam
genus ac species nec sunt nec cum intelleguntur verus eorum est intellectus,
non est ambiguum quin omnis haec sit deponenda de his quinque propositis
disputandi cura, quandoquidem neque de ea re quae sit ƿ neque de ea de qua
verum aliquid intellegi proferrive possit, inquiritur. Haec quidem est ad
praesens de propositis quaestio, quam nos Alexandro consentientes hac
ratiocinatione soluemus. Non enim necesse esse dicimus omnem intellectum qui ex
subiecto quidem fit, non tamen ut sese ipsum subiectum habet, falsum et uacuum
videri. In his enim solis falsa opinio ac non potius intellegentia est quae per
compositionem fiunt. Si enim quis componat atque coniungat intellectu id quod
natura iungi non patitur, illud falsum esse nullus ignorat -- ut si quis equum
atque hominem iungat imaginatione atque effigiet centaurum. Quodsi hoc per
divisionem et per abstractionem fiat, non quidem ita res sese habet ut
intellectus est, intellectus tamen ille minime falsus est. Sunt enim plura quae
in aliis esse suum habent ex quibus aut omnino separari non possunt aut, si
separata fuerint, nulla ratione subsistunt. Atque ut hoc nobis in peruagato
exemplo manifestum sit, linea in corpore quidem est aliquid et id quod est
corpori debet, hoc est esse suum per corpus retinet. Quod docetur ita: si enim
separata sit a corpore, non subsistit; quis enim umquam sensu ullo separatam a
corpore lineam cepit? Sed animus cum confusas res permixtasque in se a sensibus
cepit, eas propria vi et ƿ cogitatione distinguit. Omnes enim huiusmodi res
incorporeas in corporibus esse suum habentes sensus cum ipsis nobis corporibus
tradit, at vero animus, cui potestas est et disiuncta componere et composita
resoluere, quae a sensibus confusa et corporibus coniuncta traduntur ita
distinguit ut incorpoream naturam per se ac sine corporibus in quibus est
concreta speculetur et videat. Diversae enim proprietates sunt incorporeorum
corporibus permixtorum, etsi separentur a corpore. Genera ergo et species
caeteraque vel in incorporeis rebus vel in his quae sunt corporea reperiuntur. Et
si ea in rebus incorporeis invenit animus, habet ilico incorporeum generis
intellectum. Si vero corporalium rerum genera speciesque perspexerit, aufert,
ut solet, a corporibus incorporeorum naturam et solam puramque ut in se ipsa
forma est contuetur. Ita haec cum accipit animus permixta corporibus,
incorporalia dividens speculatur atque considerat. Nemo ergo dicat falso nos
lineam cogitare, quoniam ita eam mente capimus quasi praeter corpora sit, cum
praeter corpora esse non possit. Non enim omnis qui ex subiectis rebus capitur
intellectus aliter quam sese ipsae res habent, falsus esse putandus est sed, ut
superius dictum ƿ est, ille quidem qui hoc in compositione facit falsus est, ut
cum hominem atque equum iungens putat esse centaurum, qui vero id in
divisionibus et abstractionibus assumptionibusque ab his rebus in quibus sunt
efficit, non modo falsus non est, verum etiam solus id quod in proprietate
verum est invenire potest. Sunt igitur huiusmodi res in corporalibus atque in
sensibilibus, intelleguntur autem praeter sensibilia ut eorum natura perspici
et proprietas valeat comprehendi. Quocirca cum genera et species cogitantur,
tunc ex singulis in quibus sunt eorum similitudo colligitur -- ut ex singulis
hominibus inter se dissimilibus humanitatis similitudo, quae similitudo
cogitata animo veraciterque perspecta fit species; quarum specierum rursus
diversarum similitudo considerata, quae nisi in ipsis speciebus aut in earum
individuis esse non potest, efficit genus. Itaque haec sunt quidem in
singularibus, cogitantur vero universalia. Nihilque aliud species esse putanda
est nisi cogitatio collecta ex individuorum dissimilium numero substantiali
similitudine, genus vero cogitatio collecta ex specierum similitudine. Sed haec
similitudo cum in singularibus est fit sensibilis; cum in universalibus fit
intellegibilis -- eodemque modo cum sensibilis est in singularibus permanet;
cum intellegitur fit universalis. Subsistunt ergo circa sensibilia, intelleguntur
autem praeter corpora. Neque enim interclusum est ut duae res eodem in subiecto
sint ratione diversae, ut linea curua atque caua, quae ƿ res cum diversis
definitionibus terminentur diversusque earum intellectus sit, semper tamen in
eodem subiecto reperiuntur; eadem enim linea caua, eadem curua est. Ita quoque
generibus et speciebus, id est singularitati et universalitati, unum quidem
subiectum est; sed alio modo universale est cum cogitatur, alio singulare cum
sentitur in rebus his in quibus esse suum habet. His igitur terminatis omnis,
ut arbitror, quaestio dissoluta est. Ipsa enim genera et species subsistunt
quidem alio modo, intelleguntur vero alio. Et sunt incorporalia sed
sensibilibus iuncta subsistunt in sensibilibus. Intelleguntur vero ut per semet
ipsa subsistentia ac non in aliis esse suum habentia. Sed Plato genera et
species caeteraque non modo intellegi universalia, verum etiam esse atque
praeter corpora subsistere putat, Aristoteles vero intellegi quidem
incorporalia atque universalia sed subsistere in sensibilibus putat. Quorum
diiudicare sententias aptum esse non duxi, altioris enim est philosophiae.
Idcirco vero studiosius Aristotelis sententiam executi sumus, non quod eam
maxime probaremus sed quod hic liber ad Praedicamenta conscriptus est quorum
Aristoteles est auctor. ILLUD VERO QUEMADMODUM DE HIS AC DE PROPOSITIS
PROBABILITER ANTIQUI TRACTAVERUNT ET HORUM MAXIME PERIPATETICI, TIBI NUNC
TEMPTABO MONSTRARE. Praetermissis his quaestionibus quas altiores esse
praedixit, ƿ exoptat mediocrem introductorii operis tractatum. Sed ne haec ipsa
sibi harum quaestionum omissio vitio daretur, apposuit quemadmodum de
propositis tractaturus est, ex quorumque hoc opus auctoritate subnixus
aggrediatur ante denuntiat. Cum mediocritatem quidem tractatus promittit
detracta obscuritatis difficultate, animum lectoris inuitat, ut vero acquiescat
ac sileat ad id quod dicturus est, Peripateticorum auctoritate confirmat. Atque
ideo ait DE HIS, id est de generibus et speciebus de quibus superiores
intulerat quaestiones, AC DE PROPOSITIS, id est de differentiis, propriis atque
accidentibus, sese PROBABILITER disputaturum. PROBABILITER autem ait veri
similiter, quod Graeci *logikos* vel *endoxos* dicunt. Saepe enim et apud
Aristotelem *logikos* veri similiter ac probabiliter dictum invenimus et apud
Boethum et apud Alexandrum. Porphyrius quoque ipse in multis hac significatione
hoc usus est verbo quod nos scilicet in translatione, quod ait *logikos* ita
interpretari ut rationabiliter diceremus, omisimus. Longe enim melior ac verior
significatio ea visa est ut probabiliter sese dicere promitteret, id est non
praeter opinionem ingredientium atque lectorum, quod introductionis est
proprium. Nam cum ab imperitorum hominum mentibus doctrinae secretum altioris
abhorreat, talis esse introductio debet ut praeter opinionem ingredientium non
sit. Atque ideo melius ƿ probabiliter quam rationabiliter, ut nobis videtur,
interpretati sumus. Antiquos autem ait de eisdem disputasse rebus sed
<se> eorum illum maxime tractatum insequi quem Peripatetici Aristotele
duce reliquerint, ut tota disputatio ad Praedicamenta conveniat. Quaeri in ei
positionum principiis solet, cur unumquodque caeteris in disputationis ordine
praeponatur, velut nunc in genere dubitari potest, cur genus speciei,
differentiae, proprio accidentique praetulerit; de eo enim primitus tractat.
Respondebimus itaque iure factum videri; omne enim quod universale est, intra
semet ipsum caetera concludit, ipsum vero non clauditur. Maioris itaque meriti
est ac principalis naturae quod ita caetera cohercet, ut ipsum naturae magnitudine
nequeat ab aliis contineri. Genus igitur et species intra se positas habet et
earum differentias propriaque, nihilominus etiam accidentia, atque ita de
genere inchoandum fuit, quod caetera naturae suae magnitudine cohercet et
continet. Praeterea illa semper priora putanda sunt quae si auferat quis,
caetera perimuntur, illa posteriora quibus positis ea quae caeterorum
substantiam perficiunt, consequuntur, ut in genere et caeteris. Nam si animal
auferas, quod est hominis genus, homo quoque, quod species est, et rationale,
quod differentia, et risibile, quod proprium, et grammaticum, quod accidens,
non manebit et ƿ interemptum genus cuncta consumit. Si vero hominem esse
constituas vel grammaticum vel rationale vel risibile, animal quoque esse necesse
est. Sive enim homo est, animal est, sive rationale, sive risibile, sive
grammaticum, ab animalis substantia non recedit. Sublato igitur genere et
caetera consumuntur, positis caeteris sequitur genus; prior est igitur natura
generis, posterior caeterorum. Iure est igitur in disputati*one praepositum. Sed
quoniam generis nomen multa significat -- hoc est enim quod ait: VIDETUR AUTEM
NEQUE GENUS NEQUE SPECIES SIMPLICITER DICI. Ubi enim non est simplex dictio,
illic multiplex significatio est -- prius huius nominis significationes
discernit ac separat, ut de qua significatione generis tractaturus est, sub
oculis ponat. Sed cum neque genus neque species neque differentia nec proprium
nec accidens significatione simplici sint, cur de his tantum duobus, genere inquam
ac specie, dixit non simpliciter dici, cum proprium, differentia atque accidens
ipsa quoque sint significatione multiplici? Dicendum est quoniam longitudinem
vitans tantum speciem nominavit eamque idcirco, ne solum genus significationis
esse multiplicis putaretur. Enumerat autem primam quidem generis
significationem hoc modo: GENUS ENIM DICITUR ET ALIQUORUM QUODAMMODO SE
HABENTIUM AD UNUM ALIQUID ET AD SE INVICEM COLLECTIO, SECUNDUM QUAM
SIGNIFICATIONEM ROMANORUM DICITUR GENUS AB UNIUS SCILICET HABITUDINE, DICO
AUTEM ROMULI, ET MULTITUDINIS HABENTIUM ALIQUO MODO AD INVICEM EAM QUAE AB ILLO
EST COGNATIONEM SECUNDUM DIVISIONEM AB ALIIS GENERIBUS DICTAE. Una, inquit,
generis significatio est quae in multitudinem venit a quolibet uno principium
trahens, ad quem scilicet ita illa multitudo coniuncta est, ut ad se invicem
per eiusdem unius principium copulata sit, ut cum Romanorum dicitur genus;
multitudo enim Romanorum ab uno Romulo vocabulum trahans et ipsi Romulo et ad
se invicem quasi quadam nominis hereditate coniuncta est. Eadem enim quae a
Romulo societas descendit, Romanos inter se omnes uno generis nomine devincit
et colligat. Videtur autem secuisse hanc generis significationem in duas
partes, cum copulativam coniunctionem admiscuit dicens: GENUS DICITUR ET
ALIQUORUM QUODAMMODO SE HABENTIUM AD UNUM ALIQUID ET AD SE INVICEM COLLECTIO,
tamquam et illud genus dicatur ad unum se aliquo modo habere et hoc rursus
genus dicatur, quod ad se invicem unius generis significatione coniuncti sint.
Hoc vero minime; eadem enim a quolibet uno propagata societas et ad illum qui
princeps est generis, totam multitudinem refert et ipsam ƿ inter se
multitudinem uno generis nomine conectit et continet. Quocirca non est putandus
divisionem fecisse sed omne quicquid in hac generis significatione
intellegendum fuit, aperuisse. Ordo autem verborum ita sese habet (qui est
hyperbaton intellegendus): 'genus enim dicitur et aliquorum ad unum se aliquo
modo habentium collectio et ad se invicem aliquo modo habentium' -- rursus
'collectio' subaudienda; est enim zeugma -- cuius significationis adiecit
exemplum: SECUNDUM QUAM SIGNIFICATIONEM ROMANORUM DICITUR GENUS AB UNIUS
SCILICET HABITUDINE, DICO AUTEM ROMULI, ET MULTITUDINIS RURSUS HABITUDINE
HABENTIUM ALIQUO MODO AD INVICEM COGNATIONEM, EAM SCILICET QUAE AB ILLO EST, ID
EST ROMULO, SECUNDUM DIVISIONEM AB ALIIS GENERIBUS DICTAE, scilicet
multitudinis. Haec enim multitudo aliquo modo ad unum et ad se invicem habens
genus dicta est, ut ab aliis discerneretur, ut Romanorum genus ab Atheniensium
caeterorumque separatur, ut sit integer verborum ordo: 'genus enim dicitur et
aliquorum collectio ad unum se quodammodo habentium et ad se invicem, secundum
quam significationem Romanorum dicitur genus ab unius scilicet habitudine, dico
autem Romuli, et multitudinis secundum divisionem ab aliis generibus dictae,
habentium scilicet hominum aliquo modo ad invicem eam quae ab illo est, id est
Romulo, cognationem.' ƿ Atque haec hactenus; nunc de secunda generis
significatione dicendum est. DICITUR AUTEM ET ALITER RURSUS GENUS, QUOD EST
UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS PRINCIPIUM VEL AB EO QUI GENUIT VEL A LOCO IN QUO
QUIS GENITUS EST. SIC ENIM ORESTEM QUIDEM DICIMUS A TANTALO HABERE GENUS,
HYLLUM AUTEM AB HERCULE, ET RURSUS PINDARUM QUIDEM THEBANUM ESSE GENERE, PLATONEM
VERO ATHENIENSEM; ETENIM PATRIA PRINCIPIUM EST UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS,
QUEMADMODUM ET PATER. HAEC AUTEM VIDETUR PROMPTISSIMA ESSE SIGNIFICATIO; ROMANI
ENIM SUNT QUI EX GENERE DESCENDUNT ROMULI, ET CECROPIDAE, QUI A CECROPE, ET
HORUM PROXIMI. Quattuor omnino sunt principia quae unumquodque principaliter
efficiunt. Est enim una causa quae effectiva dicitur, velut pater filii, est
alia quae materialis, velut lapides domus, tertia forma, velut hominis
rationabilitas, quarta, quam ob rem, velut pugnae victoria. Duae vero sunt quae
per accidens uniuscuiusque ƿ dicuntur esse principia, locus scilicet ac tempus.
Quoniam enim omne quod nascitur vel fit, in loco ac tempore est, quicquid loco
vel tempore natum factumue fuerit, eum locum vel id tempus accidenter dicitur
habere principium. Horum omnium in hac secunda generis significatione duo
quaedam ex alterutris assumit, quae ad significationem generis videbuntur
accommoda, ex his quidem quae principalia sunt, effectivum,; ex his vero quae
accidentia, locum. Ait enim 'genus dicitur et a quo quis genitus est', quod est
effectiva principalium causa, 'et in quo quis loco est procreatus', quae est
accidens causa principii. Itaque haec secunda significatio duo continet, eum a
quo quis procreatus est, et locum in quo quis editus, ut exempla quoque
demonstrant. Orestem enim dicimus a Tantalo genus ducere; Tantalus quippe
Pelopem, Pelops Atreum, Atreus Agamemnonem, Agamemnon genuit Orestem. Itaque a
procreatione genus hoc dictum est. At vero Pindarum dicimus esse Thebanum,
scilicet quoniam Thebis editus tale generis nomen accepit. Sed quoniam diversum
est illud, a quo quis procreatus est, locusque in quo quis editus, videtur
diversa esse generis significatio procreantis et loci, quam in secunda scilicet
parte enumerans unam fecit. Sed ne videretur duplex, per similitudinem
coniunxit dicens: ETENIM PATRIA PRINCIPIUM EST UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS, ƿ
QUEMADMODUM ET PATER. Sed quoniam in significationibus evenit fere, ut sit
aliquid quod intellectui significatae rei propinquius esse videatur, quoniam
duas generis apposuit significationes, multitudinis scilicet et procreantis,
cui generis nomen convenientius aptetur, iudicat atque discernit dicens hanc
esse promptissimam generis significationem quae a procreante deducta sit; hi
enim maxime Cecropidae sunt qui a Cecrope descendunt, hi Romani, qui a Romulo.
Quae cum ita sint, confundi rursus generis significationes videntur. Si enim hi
sunt maxime Romani qui a Romulo originem trahunt, et haec significatio illa est
quae a procreante deducitur, ubi est reliqua, quam primam quoque enumeravit,
quae est 'multitudinis ad unum et ad se invicem quodammodo se habentium
collectio'? Sed acutius intuentibus plurimae admodum differentiae sunt. Aliud
est enim a quolibet primo procreante genus ducere, aliud unum genus esse
plurimorum. Illud enim et per rectam sanguinis lineam fieri potest et non in
multa diffundi, ut si per unicos familia descendat, huic enim aptabitur secunda
illa generis significatio, quae a procreante deducitur; prima vero illa non
nisi in multitudine consistit. Illud quoque est, quod prima procreationis
principium non requirit sed, ut ipse ait, sufficit aliquo modo se habere ad id
unde huiusmodi generis principium sumitur, secunda vero significatio nullam vim
nisi procreante sortitur. Item in illa primae significationis multitudine huius
secundae particularitas continetur, ut in ƿ Romanorum genere Scipiadarum genus;
nam cum sint Romani, Scipiadae sunt. Quoniam enim ad Romulum et ad caeteros
Romanos secundum Romuli habitudinem iuncti sunt, Romani sunt, Seipiadae vero
dicuntur ad secundam generis significationem, quia eorum familiae Scipio et
sanguinis principium fuit. ET PRIUS QUIDEM APPELLATUM EST GENUS UNIUSCUIUSQUE
GENERATIONIS PRINCIPIUM, DEHINC ETIAM MULTITUDO EORUM QUI SUNT AB UNO
PRINCIPIO, UT A ROMULO; NAMQUE DIVIDENTES ET AB ALIIS SEPARANTES DICEBAMUS
OMNEM ILLAM COLLECTIONEM ESSE ROMANORUM GENUS. Sensus facilis et expeditus, si
tamen ambiguitas una solvatur. Cum enim prius multitudinis significationem retulerit
ad generis nomen, post autem ad procreationis initium, nunc contrario modo
illam prius a se enumeratam significationem dicere videtur quae est
procreationis, illam vero posteriorem quae est multitudinis; quod contrarium
videri potest, si quis ad ordinem superius digestae disputationis aspexerit.
Sed hic non de se loquitur sed de humani consuetudine sermonis, in quo prius
eam significationem generis fuisse dicit quae a procreante sit tracta,
accedente vero aetate loquendi usu nomen generis etiam ad multitudinem habentem
se quodammodo ad aliquem fuisse translatum, hoc vero idcirco, quoniam ƿ
superius dixerat: haec enim videtur promptissima esse significatio, ut ab hac,
id est secunda, quam promptissimam significationem esse dixit, illa quoque
nuncupata videretur, quae est multitudinis. Prius enim genus inter homines
appellatum est quod quis a generante deduceret, post autem factum est, ut per
loquendi usum etiam multitudinis ad aliquem quodammodo se habentis genus
diceretur propter divisionem scilicet gentium, ut esset inter eas nominis
societatisque discretio. His igitur expletis venit ad tertium genus quod inter
philosophos tractatur cuiusque ad dialecticam facultatem multus usus est. Horum
quippe generum historia magis vel poesis tractat exordium, tertium vero genus
apud philosophos consideratur. De quo hoc modo loquitur: ALITER AUTEM RURSUS
GENUS DICITUR CUI SUPPONITUR SPECIES, AD HORUM FORTASSE SIMILITUDINEM DICTUM.
ETENIM PRINCIPIUM QUODDAM EST HUIUSMODI GENUS EARUM QUAE SUB IPSO SUNT
SPECIERUM, VIDETUR ETIAM MULTITUDINEM CONTINERE OMNEM QUAE SUB EO EST. Duplicem
significationem generis supra posuit, nunc tertiam monstrare contendit, hanc
autem ad superiorum similitudinem ƿ dictam esse arbitratur. Superius autem
dictae significationes sunt una quidem, cum nomen generis quadam principii
antiquitate ad se iunctam multitudinem contineret, alia vero, cum genus ab
unoquoque procreante duceretur, quod eorum quae procreantur principium est. Cum
igitur sint superius duae generis propositae significationes, tertium nunc
addit de quo inter philosophos sermo est, illud scilicet cui supponitur
species, quod idcirco genus vocatum esse sub opinionis credit ambiguo, quoniam
habet aliquam similitudinem superiorum. Nam sicut illud genus quod ad
multitudinem dicitur, uno suo nomine multitudinem claudit, ita etiam genus
plurimas species cohercet et continet. Item ut genus illud quod secundum
procreationem dicitur, principium quoddam est eorum quae ab ipso procreantur,
ita genus speciebus suis est principium. Ergo quoniam utrisque est simile,
idcirco nomen quoque generis etiam in hac significatione a superioribus mutuatum
esse veri simile est. TRIPLICITER IGITUR CUM GENUS DICATUR, DE TERTIO APUD
PHILOSOPHOS SERMO EST; QUOD ETIAM DESCRIBENTES ASSIGNAVERUNT ƿ GENUS ESSE DICENTES
QUOD DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR, UT
ANIMAL. Iure tertium genus philosophi ad disputationem sumunt; hoc enim solum
est quod substantiam monstrat, caetera vero aut unde quid existat aut
quemadmodum a caeteris hominibus in unam quasi populi formam dividatur
ostendunt. Nam illud quod multitudinem continet genus, illius multitudinis quam
continet substantiam non demonstrat sed tantum uno nomine collectionem populi
facit, ut ab alterius generis populo segregetur. Item illud quod secundum
procreationem dictum est, non rei procreatae substantiam monstrat sed tantum
quod eius fuerit procreationis initium. At vero genus id cui supponitur
species, ad speciem accommodatum speciei substantiam informat. Et quia inter
philosophos haec maxima est quaestio, quid unumquodque sit -- tunc enim
unumquodque scire videmur, quando quid sit agnoscimus -- idcirco reiectis
caeteris de hoc genere quam maxime apud philosophos sermo est, quod etiam
describentes assignaverunt ea descriptione quam subter annexuit. Diligenter
vero ait describentes, non definientes; definitio enim fit es genere, genus
autem aliud genus habere non poterit. Idque obscurius est quam ut primo aditu
dictum pateat. Fieri autem potest ut res quae ƿ alii genus sit, alii generi
supponatur, non quasi genus sed tamquam species sub alio collocata. Unde non in
eo quod genus est, supponi alicui potest sed cum supponitur, ilico species fit.
Quae cum ita sint, ostenditur genus ipsum in eo quod genus est, genus habere
non posse. Si igitur voluisset genus definitione concludere, nullo modo
potuisset; genus enim aliud quod ei posset praeponere, non haberet, atque
idcirco descriptionem ait esse factam, non definitionem. Descriptio vero est,
ut in priore volumine dictum est ex proprietatibus informatio quaedam rei et
tamquam coloribus quibusdam depictio. Cum enim plura in unum convenerint, ita
ut omnia simul rei cui applicantur aequentur, nisi ex genere vel differentiis
haec collectio fiat, descriptio nuncupatur. Est igitur descriptio generis haec:
genus est quod de pluribus et differentibus specie in eo quod quid sit
praedicatur. Tria haec requiruntur in genere, ut de pluribus praedicetur, ut de
specie differentibus, ut in eo qund quid sit de qua re quoniam ipse posterius
latius disputat, nos breviter huius rei intellegentiam significemus exemplo.
Sit enim nobis in forma generis animal. Id de aliquibus sine dubio praedicatur,
homine scilicet, equo, bove et caeteris. Sed haec plura sunt. Animal igitur de
pluribus praedicatur, homo vero, equus atque bos talia sunt, ut a se
discrepent, nec qualibet mediocri re sed tota specie, id est tota forma suae
substantiae. De quibus dicitur animal; homo enim et equus et bos animalia
nuncupantur. Praedicatur ergo animal de pluribus specie differentibus. Sed
quonam modo fit ƿ haec praedicatio? Non enim quicquid interrogaveris, mox
animal respondetur: non enim si quantus sit homo interrogaveris, 'animal'
respondebitur, ut opinor; hoc enim ad quantitatem pertinet, non ad substantiam.
Item si 'qualis' interrogess ne huic quidem responsio convenit animalis,
caeterisque omnibus interrogationibus hanc animalis responsionem ineptam atque
inutilem semper esse reperies, nisi ei tantum apta est quae quid sit
interroget. Interrogantibus enim nobis quid sit homo, quid sit equus, quid sit
bos, 'animalia' respondebitur. Ita nomen animalis ad interrogationem 'quid sit'
de homine, equo atque bove ac de caeteris praedicatur, unde fit ut animal
praedicetur de pluribus specie differentibus in eo quod quid sit. Et quoniam
generis haec definitio est, animal hominis, equi, bovis genus esse necesse est.
Omne autem genus aliud est quod in semet ipso atque in re intellegitur, aliud
quod alterius praedicatione. Sua enim proprietas ipsum esse constituit, ad
alterum relatio genus facit, ut ipsum animal, si eius substantiam quaeras,
dicam substantiam esse animatam atque sensibilem. Haec igitur definitio rem
monstrat per se sicut est, non tamquam referatur ad aliud. At vero cum dicimus
animal genus esse, non, ut arbitror, tunc de re ipsa hoc dicimus sed de ea
relatione qua potest animal ad caeterorum quae sibi subiecta ƿ sunt
praedicationem referri. Itaque character est quidam ac forma generis in eo quod
referri praedicatione ad eas res potest, quae cum sint plures et specie
differentes, in earum tamen substantia praedicatur. Huius autem definitionis
rationem per exempla subiecit dicens: EORUM ENIM QUAE PRAEDICANTUR, ALIA QUIDEM
DE UNO DICUNTUR SOLO, SICUT INDIVIDUA UT SOCRATES ET HIC ET HOC, ALIA VERO DE
PLURIBUS, QUEMADMODUM GENERA ET SPECIES ET DIFFERENTIAE ET PROPRIA ET
ACCIDENTIA COMMUNITER SED NON PROPRIE ALICUI. EST AUTEM GENUS QUIDEM UT ANIMAL,
SPECIES VERO UT HOMO, DIFFERENTIA AUTEM UT RATIONALE, PROPRIUM UT RISIBILE, ACCIDENS
UT ALBUM, NIGRUM SEDERE. Omnium quae praedicantur quolibet modo, facit
Porphyrius divisionem idcirco, ut ab reliquis omnibus praedicationem generis
seiungat ac separet, hoc modo. Omnium, inquit, quae praedicantur, alia de
singularitate, alia de pluralitate dicuntur. ƿ De singularitate vero, inquit,
praedicantur quaecumque unum quodlibet habent subiectum de quo dici possint, ut
ea quibus singula subiecta sunt individua, ut Socrates, Plato, ut hoc album
quod in hac proposita nive est, ut hoc scamnum in quo nunc sedemus, non omne
scamnum -- hoc enim universale est -- sed hoc quod nunc suppositum est, nec
album quod in nive est -- universale est enim album et nix -- sed hoc album
quod in hac nive nunc esse conspicitur; hoc enim non potest de quolibet alio
albo praedicari quod in hac nive est, quia ad singularitatem deductum est atque
ad in dividuam formam constrictum est individui participatione. Alia vero sunt
quae de pluribus praedicantur, ut genera, species, differentiae et propria et
accidentia communiter sed non proprie alicui. Genera quidem de pluribus
praedicantur speciebus suis, species vero de pluribus praedicantur individuis;
homo enim, quod est animalis species, plures sub se homines habet de quibus
appellari possit. Item equus, qui sub animali est loco speciei, plurimos habet
individuos equos de quibus praedicetur. Differentia vero ipsa quoque de
pluribus speciebus dici potest, ut rationale de homine ac de deo corpolibusque
caelestibus, quae, sicut Platoni placet, animata sunt et ratione vigentia.
Proprium item etsi de una specie praedicatur, de multis tamen individuis
dicitur, quae sub convenienti specie collocantur, ut risibile de Platone,
Socrate et caeteris individuis quae homini supponuntur. Accidens etiam ƿ de
multis dicitur; album enim et nigrum de multis omnino dici potest quae a se
genere specieque seiuncta sunt. Sedere etiam de multis dicitur; homo enim
sedet, simia sedet, aves quoque, quorum species longe diversae sunt. Accidens
autem quoniam communiter accidens esse potest et proprie alicui, idcirco
determinavit dicens et accidentia communiter sed non proprie alicui. Quae enim
proprie alicui accidunt, individua fiunt et de uno tantum valentia praedicari,
ea quae communiter accipiuntur, de pluribus dici queunt. Ut enim de nive dictum
est, illud album quod in hac subiecta nive est, non est communiter accidens sed
proprie huic nivi quae oculis ostensionique subiecta est. Itaque ex eo quod
communiter praedicari poterat -- de multis enim album dici potest, ut albus
homo, albus equus, alba nix -- factum est, ut de una tantum nive praedicari
illud album: possit cuius participatione ipsum quoque factum est singulare. Omnino
autem omnia genera vel species vel differentiae vel propria vel accidentia, si
per semet ipsa speculemur in eo quod genera vel species vel differentiae vel
propria vel accidentia sunt, manifestum est quoniam de pluribus praedicantur.
At si ea in his speculemur in quibus sunt, ut secundum subiecta eorum formam et
substantiam metiamur, evenit ut ex pluralitate praedicationis ad singularitatem
videantur adduci. Animal enim, ƿ quod genus est, de pluribus praedicatur sed
cum hoc animal in Socrate consideramus -- Socrates enim animal est -- ipsum
animal fit individuum, quoniam Socrates est individuus ac singularis. Item homo
de pluribus quidem hominibus praedicatur sed si illam humanitatem quae in Socrate
est individuo consideremus, fit individua, quoniam Socrates ipse individuus est
ac singularis. Item differentia ut rationale de pluribus dici potest sed in
Socrate individua est. Risibile etiam cum de pluribus hominibus praedicetur, in
Socrate fit unicum. Communiter quoque accidens, ut album, cum de pluribus dici
possit, in unoquoque singulari perspectum individuum est. Fieri autem potuit
commodior divisio hoc modo. Eorum quae dicuntur, alia quidem ad singularitatem
praedicantur, alia ad pluralitatem, eorum vero quae de pluribus praedicantur,
alia secundum substantiam praedicantur, alia secundum accidens. Eorum quae
secundum substantiam praedicantur, alia in eo quod quid sit dicuntur, alia in
eo quod quale sit, in eo quod quid sit quidem, genus ac species, in eo quod
quale sit, differentia. Item eorum quae in eo quod quid sit praedicantur, alia
de speciebus praedicantur pluribus, alia minime; de speciebus pluribus
praedicantur genera, de nullis vero species. Eorum autem quae secundum accidens
praedicantur, alia quidem sunt quae de pluribus praedicantur, ut accidentia, ƿ
alia quae de uno tantum, ut propria. Posset autem fieri etiam huiusmodi
divisio. Eorum quae praedicantur, alia de singulis praedicantur, alia de
pluribus. Eorum quae de pluibus, alia in eo quod quid sit, alia in eo quod
quale sit praedicantur. Eorum quae in eo quod quid sit, alia de differentibus
specie dicuntur, ut genera, alia minime, ut species, eorum autem quae in eo
quod quale sit de pluribus praedicantur, alia quidem de differentibus specie
praedicantur, ut differentiae et accidentia, alia de una tantum specie, ut
propria. Eorum vero quae de differentibus specie in eo quod quale sit
praedicantur, alia quidem in substantia praedicantur, ut differentiae, alia in
communiter evenientibus, ut accidentia. Et per hanc divisionem quinque barum
rerum definitiones colligi possunt hoc modo. Genus est quod de pluribus specie
differentibus in eo quod quid sit praedicatur. Species est quod de pluribus
minime specie differentibus in eo quod quid sit praedicatur. Differentia est
quod de pluribus specie differentibus in eo quod quale sit in substantia
praedicatur. Proprium est quod de una tantum specie in eo quod quale sit non in
substantia praedicatur. Accidens est quod de pluribus specie differentibus in
eo quod quale sit non in substantia praedicatur. Et nos quidem has divisiones
fecimus, ut omnia a semet ipsis separaremus, Porphyrio vero alia fuit intentio.
Non enim omnia nunc a semet ipsis disiungere festinabat sed tantum ut caetera a
generis forma et proprietate separaret. Idcirco divisit quidem omnia quae
praedicantur aut in ea quae de singulis praedicantur, aut in ea quae de
pluribus, ea vero quae de pluribus praedicantur, aut genera esse dilit aut
species aut caetera, horumque exempla subiciens adiungit: AB HIS ERGO QUAE DE
UNO SOLO PRAEDICANTUR, DIFFERUNT GENERA EO QUOD DE PLURIBUS ASSIGNATA
PRAEDICENTUR, AB HIS AUTEM QUAE DE PLURIBUS, AB SPECIEBUS QUIDEM, QUONIAM
SPECIES ETSI DE PLURIBUS PRAEDICANTUR SED NON DE DIFFERENTIBUS SPECIE SED
NUMERO; HOMO ENIM CUM SIT SPECIES, DE SOCRATE ET PLATONE PRAEDICATUR, QUI NON
SPECIE DIFFERUNT A SE INVICEM SED NUMERO, ANIMAL VERO CUM GENUS SIT, DE HOMINE
ET BOVE ET EQUO PRAEDICATUR, QUI DIFFERUNT A SE INVICEM ET SPECIE QUOQUE, NON
NUMERO SOLO. A PROPRIO VERO DIFFERT GENUS, QUONIAM PROPRIUM QUIDEM DE UNA SOLA
SPECIE, CUIUS EST PROPRIUM, PRAEDICATUR ET DE HIS QUAE SUB UNA SPECIE SUNT
INDIVIDUIS, QUEMADMODUM ƿ RISIBILE DE HOMINE SOLO ET DE PARTICULARIBUS
HOMINIBUS, GENUS AUTEM NON DE UNA SPECIE PRAEDICATUR SED DE PLURIBUS ET
DIFFERENTIBUS SPECIE. A DIFFERENTIA VERO ET AB HIS QUAE COMMUNITER SUNT
ACCIDENTIBUS DIFFERT GENUS, QUONIAM ETSI DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE
PRAEDICANTUR DIFFERENTIAE ET COMMUNITER ACCIDENTIA SED NON IN EO QUOD QUID SIT
PRAEDICANTUR SED IN EO QUOD QUALE QUID SIT INTERROGANTIBUS ENIM NOBIS ILLUD DE
QUO PRAEDICANTUR HAEC, NON IN EO QUOD QUID SIT DICIMUS PRAEDICARI SED MAGIS IN
EO QUOD QUALE SIT. INTERROGANTI ENIM QUALIS EST HOMO, DICIMUS RATIONALIS, ET IN
EO QUOD QUALIS EST CORUUS, DICIMUS QUONIAM NIGER. EST AUTEM RATIONALE QUIDEM
DIFFERENTIA, NIGRUM VERO ACCIDENS. QUANDO AUTEM QUID EST HOMO INTERROGAMUR,
ANIMAL RESPONDEMUS; ERAT AUTEM HOMINIS GENUS ANIMAL. Nunc genus a caeteris
omnibus quae quolibet modo praedicantur ƿ separare contendit hoc modo. Quoniam
enim genus de pluribus praedicatur, statim differt ab his quidem quae de uno
tantum praedicantur quaeque unum quodlibet habent individuum ac singulare
subiectum; sed haec differentia generis ab his quae de uno praedicantur,
communis ei est cum caeteris, id est specie, differentia, proprio atque
accidenti idcirco, quoniam ipsa quoque de pluribus praedicantur. Horum igitur
singulorum differentias a genere colligit, ut solum intellegendum genus quale
sit sub animi deducat aspectum, dicens: AB HIS AUTEM QUAE DE PLURIBUS
PRAEDICANTUR, DIFFERT GENUS, AB SPECIEBUS QUIDEM PRIMUM, QUONIAM SPECIES ETSI
DE PLURIBUS PRAEDICANTUR, NON TAMEN DE DIFFERENTIBUS SPECIE SED NUMERO. Species
enim sub se plurimas species habere non poterit, alioquin genus, non species
appellaretur. Si enim genus est quod de pluribus specie differentibus in eo
quod quid sit praedicatur, cum species de pluribus dicatur et in eo quod quid
sit, huic si adiciatur ut de specie differentibus praedicetur, speciei forma
transit in generis; id quoque exemplo intellegi fas est. Homo enim praedicatur
de Socrate, Platone et caeteris quae a se non specie disiuncta sunt, sicut homo
atque equus sed numero: quod quidem habet dubitationem quid sit boc quod
dicitur numero differre. Numero enim differre aliquid videbitur quotiens
numerus a ƿ numero differt, ut grex boum qui fortasse continet triginta boves,
differt numero ab alio boum grege, si centum in se contineat boves; in eo enim
quod grex est, non differunt, in eo quod boves, ne eo quidem: numero igitur
differunt, quod illi plures, illi vero sunt pauciores. Quomodo igitur Socrates
et Plato specie non differunt sed numero, cum et Socrates unus sit et Plato
unus, unitas vero numero ab unitate non differat? Sed ita intellegendum quod
dictum est numero differentibus, id est in numerando differentibus, hoc est dum
numerantur differentibus. Cum enim dicimus 'hic Socrates est, hic Plato', duas
fecimus unitates, ac si digito tangamus dicentes 'hic unus est' de Socrate,
rursus de Platone 'hic unus est', non eadem unitas in Socrate numerata est quae
in Platone. Alioquin posset fieri ut secundo tacto Socrate Plato etiam
monstraretur. Quod non fit. Nisi enim tetigeris Socratem vel mente vel digito
itemque tetigeris Platonem, non facies duos, dum numerantur ergo differunt qute
sunt numero differentia. Cum igitur species de numero differentibus, non de
specie praedicetur, genus de pluribus et differentibus specie dicitur, ut de
bove, de equo et de caeteris quae a se specie invicem differunt, non numero
solo. Tribus enim modis unumquodque vel differre ab aliquo dicitur vel alicui
idem esse, ƿ genere, specie, numero. Quaecumque igitur genere eadem sunt, non
necesse est eadem esse specie, ut si eadem sint genere, differant specie. Si
vero eadem sint specie, genere quoque eadem esse necesse est, ut cum homo atque
equus idem sint genere -- uterque enim animal nuncupatur -- differunt specie,
quoniam alia est hominis species, alia equi. Socrates vero atque Plato cum idem
sint specie, idem quoque sunt genere; utrique enim et sub hominis et sub
animalis praedicatione ponuntur. Si quid vero vel genere vel specie idem sit,
non necesse est idem esse numero, quod si idem sit numero, idem et specie et
genere esse necesse est; ut Socrates et Plato, cum et genere animalis et specie
hominis idem sint, num ero tam en reperiuntur esse disiuncti. Gladius vero
atque ensis idem sunt numero, nihil enim omnino aliud est ensis quam gladius.
Sed nec specie diversi sunt, utrumque enim gladius est, nec genere, utrumque
enim instrumentum est, quod est gladii genus. Quoniam igitur homo, bos atque
equus, de quibus animal praedicatur, specie differunt, numero ergo etiam eos
differre necesse est. Idcirco hoc plus habet genus ab specie, quod de specie
differentibus praedicatur. Nam si integram generis definitionem demus, dabimus
hoc modo: genus est quod de pluribus ƿ specie et numero differentibus in eo
quod quid sit praedicatur, at vero speciei sic: species est quod de pluribus
numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur. A PROPRIO VERO DIFFERT
GENUS, QUONIAM PROPRIUM QUIDEM DE UNA SOLA SPECIE, CUIUS EST PROPRIUM,
PRAEDICATUR ET DE HIS QUAE SUB UNA SPECIE SUNT INDIVIDUIS. Proprium semper uni
speciei adesse potest neque eam relinquit nec transit ad aliam, atque idcirco
proprium nuncupatum est, ut risibile hominis; itaque et de ea specie cuius est
proprium praedicatur et de his individuis quae sub illa sunt specie, ut
risibile de homine dicitur et de Socrate et Platone et caeteris quae sub
hominis nomine continentur. Genus vero non de una tantum specie, ut dictum est
sed de pluribus. Differt igitur genus a proprio eo quod de pluribus speciebus
praedicatur, cum proprium de una tantum de qua dicitur appelletur et de his quae
sub illa sunt individuis. A DIFFERENTIA VERO ET AB HIS QUAE COMMUNITER SUNT
ACCIDENTIBUS DIFFERT GENUS. Differentiae atque accidentis discrepantiam a
genere una separatione concludit. Omnino enim quia haec in eo quod quid sit
minime praedicantur, eo ipso segregantur a genere; nam in caeteris quidem
propinqua sunt generi, nam et ƿ de pluribus praedicantur et de specie
differentibus sed non in eo quod quid sit. Si quis enim interroget: qualis est
homo? respondetur rationalis, quod est differentia; si quis: qualis est coruus?
dicitur niger, quod est accidens. Si autem interroges: quid est homo? animal
respondebitur, quod est genus. Quod vero ait: HAEC NON IN EO QUOD QUID SIT
DICIMUS PRAEDICARI SED MAGIS IN EO QUOD QUALE SIT, hoc magis quaestioni
occurrit huiusmodi. Aristoteles enim differentias in substantis putat oportere
praedicari. Quod autem in substantia praedicatur, hoc rem de qua praedicatur,
non quale sit sed quid sit ostendit. Unde non videtur differentia in eo quod
quale sit praedicari sed potius in eo quod quid sit. Sed solvitur hoc modo.
Differentia enim ita substantiam demonstrat, ut circa substantiam qualitatem
determinet, id est substantialem proferat qualitatem. Quod ergo dictum est
magis, tale est tamquam si diceret: videtur quidem substantiam significare
atque idcirco in eo quod quid sit praedicari sed magis illud est verius, quia
tametsi substantiam monstret, tamen in eo quod quale sit praedicatur. QUARE DE
PLURIBUS PRAEDICARI DIVIDIT GENUS AB HIS QUAE DE UNO SOLO EORUM QUAE SUNT
INDIVIDUA PRAEDICANTUR, DIFFERENTIBUS VERO SPECIE SEPARAT AB HIS QUAE ƿ SICUT
SPECIES PRAEDICANTUR VEL SICUT PROPRIA; IN EO AUTEM QUOD QUID SIT PRAEDICARI
DIVIDIT A DIFFERENTIIS ET COMMUNITER ACCIDENTIBUS, QUAE NON IN EO QUOD QUID SIT
SED IN EO QUOD QUALE SIT VEL QUODAMMODO SE HABENS PRAEDICANTUR DE QUIBUS
PRAEDICANTUR. Tria esse diximus quae significationem hanc tertiam generis
informarent, id est de pluribus praedicari, de specie differentibus et in eo
quod quid sit. Quae singulae partes genus a caeteris quae quomodolibet
praedicantur distribuant ac secernunt, quod ipse breviter colligens dicit; id,
enim quod' de pluribus praedicatur, genus ab his dividit quae de uno tantum
praedicantur individuo. Individuum autem pluribus dicitur modis. Dicitur
individuum quod omnino secari non potest, ut unitas vel mens; dicitur
individuum quod ob soliditatem dividi nequit, ut adamans; dicitur individuum
cuius praedicatio in reliqua similia non convenit, ut Socrates: nam cum illi
sint caeteri homines similes, non convenit proprietas et praedicatio Socratis
in caeteris. Ergo, ab his quae de uno tantum praedicantur, genus differt eo
quod de pluribus praedicatur restant igitur quattuor, species et proprium,
differentia et accidens, ƿ quorum a genere differentias colligamus. Singulis
igitur differentiis ab his rebus segregabitur genus. Ea quidem differentia qua
de specie differentibus genus dicitur, separat ab his quae sicut species
praedicantur vel sicut propria. Species enim omnino de nulla specie dicitur,
proprium vero de una tantum specie praedicatur atque ideo non de specie
differentibus. Item genus a differentia et accidenti differt, quod in eo quod
quid sit praedicatur; illa enim in eo quod quale sit appellantur, ut dictum
est. Itaque genus quidem ab his quae de uno praedicantur differt in quantitate
praedicationis, ab speciebus vero et proprio in subiectorum natura, quoniam
genus de specie differentibus dicitur, proprium vero et species minime. Item
genus in qualitate praedicationis a differentia accidentique dividitur.
Qualitas enim praedicationis quaedam est vel in eo quod quid sit vel in eo quod
quale sit praedicari. NIHIL IGITUR NEQUE SUPERFLUUM NEQUE MINUS CONTINET
GENERIS DICTA DESCRIPTIO. Omnis descriptio vel definitio debet ei quod
definitur aequari. Si enim definitio definito non sit aequalis et si quidem
maior sit, etiam quaedam alia continebit et non necesse est ut semper definiti
substantiam monstret; si minor, ad omnem definitionem ƿ substantiae non
pervenit. Omnia enim quae maiora sunt, de minoribus praedicantur, ut animal de
homine, minora vero de maioribus minime; nemo enim vere dicere potest 'omne
animal homo est'. Atque idcirco si sibi praedicatio convertenda est, aequalis
oportebit sit. Id autem fieri potest, si neque superfluum quicquam habet neque
diminutum, ut in ea ipsa generis descriptione. Dictum est enim esse genus quod
de pluribus specie differentibus in eo quod quid sit praedicetur, quae
descriptio cum genere converti potest, ut dicamus quicquid de pluribus specie
differentibus in eo quod quid sit praedicetur, id esse genus. Quodsi converti
potest, ut ait, nec plus neque minus continet generis facta descriptio. Superior
de genere disputatio videatur forsitan omnem etiam speciei consumpsisse
tractatum. Nam cum genus ad aliquid praedicetur, id est ad speciem, cognosci
natura generis non potest, si speciei quae sit intellegentia nesciatur. Sed
quoniam diversa est in suis naturis eorum consideratio atque discretio, diversa
in permixtis, idcirco sicut singula in prooemio proposuit, ita dividere cuncta
persequitur. Ac primum post generis disputationem de specie tractat. De qua
quidem dubitari potest. Si enim haec fuit ratio praeponendi generis reliquis
omnibus, quod naturae suae magnitudine caetera contineret, non aequum erat
speciem differentiae in ordine tractatus anteponere, quod differentia speciem
contineret, cum praesertim differentiae ipsas species informent. Prius autem
est quod informat quam id quod eius informatione perficitur. Posterior igitur
est species a differentia, prius igitur de differentia tractandum fuit. Etenim
prooemio etiam consentiret, in quo eum ordinem collocavit quem naturalis ordo
suggessit, dicens utile esse nosse quid genus sit et quid differentia. Huic
respondendum est quaestioni, quoniam omnia quaecumque ƿ ad aliquid
praedicantur, substantiam semper ex oppositis sumunt. Ut igitur non potest esse
pater, nisi sit filius, nec filius, nisi praecedat pater, alteriusque nomen
pendet ex altero, ita etiam in genere ac specie videre licet. Species quippe
nisi generis non est rursusque genus esse non potest, nisi referatur ad
speciem; nec vero substantiae quaedam aut res absolutae esse putandae sunt
genus ac species, ut superius quoque dictum est sed quicquid illud est quod in
naturae proprietate consistat, id tunc fit genus ac species, cum vel ad
inferiora vel ad superiora referatur. Quorum ergo relatio alterutrum constituit,
eorum continens factus est iure tractatus. De specie igitur inchoans ait hoc
modo: SPECIES AUTEM DICITUR QUIDEM ET DE UNIUSCUIUSQUE FORMA, SECUNDUM QUAM
DICTUM EST: 'PRIMUM QUIDEM SPECIES DIGNA IMPERIO'. DICITUR AUTEM SPECIES ET EA
QUAE EST SUB ASSIGNATO GENERE, SECUNDUM QUAM SOLEMUS DICERE HOMINEM QUIDEM
SPECIEM ANIMALIS, CUM SIT GENUS ANIMAL, ALBUM AUTEM COLORIS SPECIEM, TRIANGULUM
VERO FIGURAE SPECIEM. Sicut generis supra significationes distinxit aequivocas,
ita idem in specie facit dicens non esse speciei simplicem significationem. Et
ponit quidem duas, longe autem plures esse ƿ manifestum est, quas idcirco
praeteriit, ne lectoris animum prolixitate confunderet. Dicit autem primum
quidem speciem vocali uniuscuiusque formam, quae ex accidentium congregatione
perficitur. Cautissime autem dictum est uniuscuiusque, hoc enim secundum
accidens dicitur. Quae enim unicuique individuo forma est, ea non ex
substantiali quadam forma species sed ex accidentibus venit. Alia est enim
substantialis formae species quae humanitas nuncupatur, eaque non est quasi
supposita animali sed tamquam ipsa qualitas substantiam monstrans; haec enim et
ab bac diversa est quae uniuscuiusque corpori accidenter insita est, et ab ea
quae genus deducit in partes. Postremumque plura sunt quae cum eadem sint,
diversis tamen modis ad aliud atque aliud relata intelleguntur, ut hanc ipsam
humanitatem in eo quod ipsa est si perspexeris, species est eaque substantialem
determinat qualitatem; si sub animali eam intellegendo locaveris, deducit animalis
in sese participationem separaturque a caeteris animalibus ac fit generis
species. Quodsi uniuscuiusque proprietatem consideres, id est quam virilis
uultus, quam firmus incessus caeteraque quibus individua conformantur et
quodammodo depinguntur, haec est accidens species secundum quam dicimus
quemlibet illum imperio esse aptum propter formae ƿ eximiam dignitatem. Huic
aliam adiungit speciei significationem, id est eam quam supponimus generi. Nos
vero triplicem speciei significationem esse subicimus, unam quidem substantiae
qualitatem, aliam cuiuslibet individui propriam formam, tertiam s de qua nunc
loquitur, quae sub genere collocatur. Credendum vero est propter obscuritatem
eius quam nos adiecimus, quia nimirum altiorem atque eruditiorem quaereret intellectum,
ea, tacita praetermissaque caeteras edidisse. Cuius quidem speciei haec exempla
subiecit, ut hominem quidem animalis speciem, album, autem coloris, triangulum
vero figurae; haec enim omnia species nuncupantur eorum quae sunt genera animal
quidem hominis, albi autem color, trianguli figura. QUODSI ETIAM GENUS
ASSIGNANTES SPECIEI MEMINIMUS DICENTES QUOD DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE
IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR, ET SPECIEM DICIMUS ID QUOD SUB GENERE EST. Dudum
cum generis description em assignaret, in generis definitione speciei nomen
iniecit dicens id esse genus quod de pluribus specie differentibus in eo quod
quid sit praedicaretur, ut scilicet per speciei nomen definiret genus. Nunc
vero cam speciem definire contendat, generis utitur nuncupatione dicens speciem
esse quae sub genere ponatur. ƿ Cui quidem dicto illa quaestio iure videtur
opponi. Omnis enim definitio rem declarare debet quam definitio concludit,
eamque apertiorem reddere quam suo nomine monstrabatur. Ex notioribus igitur
fieri oportet definitionem quam res illa sit quae definitur. Cum igitur per
speciei nomen describeret vel definiret genus, abusus est vocabulo speciei
velut notiore quam generis atque ita ex notioribus descripsit genus. Nunc vero
cum speciem vellet termino descriptionis includere, generis utitur nomine
rerumque convertit notionem, ut in generis quidem sit notius speciei vocabulum,
in speciei autem descriptione sit notius generis, quod fieri nequit. Si enim
generis vocabulum notius est quam speciei, in definitione generis speciei
nomine uti non debuit. Quodsi speciei nomen facilius intellegitur quam generis,
in definitione speciei nomen generis non fuit apponendum. Cui quaestioni
occurrit dicens: NOSSE ASTEM OPORTET <QUOD>, QUONIAM ET GENUS ALICUIUS
EST GENUS ET SPECIES ALICUIUS EST SPECIES, IDCIRCO NECESSE EST ET IN UTRORUMQUE
RATIONIBUS UTRISQUE UTI. Omnia quaecumque ad aliquid praedicantur, ex his de
quibus praedicantur, substantiam sortiuntur; quodsi definitio uniuscuiusque
substantiae proprietatem debet ostendere, iure ex alterutro fit descriptio in
his quae invicem referuntur. Ergo quoniam genus speciei genus est et
substantiam suam et ƿ vocabulum genus ab specie sumit, in definitione generis
speciei nomen est aduocandum, quoniam vero species id quod est sumit el genere,
nomen generis in speciei descriptione non fuit relinquendum. Quoniam vero
diversae sunt specierum qualitates -- aliae enim sunt species, quae et genera
esse possunt, aliae, quae in sola speciei permanent proprietate neque in naturam
generis transeunt -- idcirco multiplicem speciei definitionem dedit dicens: ASSIGNANT
ERGO ET SIC SPECIEM: SPECIES EST QUOD PONITUR SUB GENERE ET DE QUO GENUS IN EO
QUOD QUID SIT PRAEDIAATUR. AMPLIUS AUTEM SIC QUOQUE: SPECIES EST QUOD DE
PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR. SED HAEC
QUIDEM ASSIGNATIO SPECIALISSIMAE EST ET QUAE SOLUM SPECIES EST, ALIAE VERO ERUNT
ETIAM NON SPECIALISSIMARUM. Tribus speciem definitionibus informavit, quarum
quidem duae omni speciei conveniunt omnesque quae quolibet modo species
appellantur, sua conclusione determinant, tertia vero non ita. Cum enim duae
sint specierum formae, una quidem, cum species alicuius aliquando etiam
alterius genus esse potest, altera, cum tantum species est neque in formam
generis ƿ transit, priores quidem duae, illa scilicet in qua dictum est id esse
speciem quod sub genere ponitur, et rursus in qua dictum est id esse speciem de
quo genus in eo quod quid sit praedicatur, omni speciei conveniunt. Id enim
tantum hae definitiones monstrant quod sub genere ponitur. Nam et ea quae dicit
id esse speciem quod sub genere ponitur, eam vim significat speciei qua
refertur ad genus, et ea quae dicit id esse speciem de quo genus in eo quod
quid sit praedicatur, eam rursus significat speciei formam quam retinet ex
generis praedicatione. Idem est autem et poni sub genere et de eo praedicari
genus, sicut idem est supponi generi et ei genus praeponi. Quodsi omnis species
sub genere collocatur, manifestum est omnem speciem hoc ambitu descriptionis
includi. Sed tertia definitio de ea tantum specie loquitur quae numquam genus
est et quae solum species restat. Haec autem species ea est quae de
differentibus specie minime praedicatur. Nam si id habet genus plus ab specie,
quod de differentibus specie praedicatur, si qua species praedicetur quidem de
subiectis sed non de specie differentibus, ea solum erit superioris generis
species, subiectorum vero non erit genus. Igitur praedicatio ea quam species
habet ad subiecta, si talis sit, ut de differentibus specie non praedicetur,
distinguit eam ab his speciebus ƿ quae genera esse possunt et monstrat eam
solum speciem esse nec generis praedicationem tenere. Illa igitur tertia
descriptio speciei quae magis species ac specialissima dicitur, definitur hoc
modo: SPECIES EST QUOD DE PLURIBUS NUMERO DIFFERENTIBUS IN EO QUOD QUID SIT
PRAEDICATUR, UT HOMO; praedicatur enim de Cicerone ac Demosthene et caeteris
qui a se, ut dictum est, non specie sed numero discrepant. Ex tribus igitur
definitionibus duae quidem et specialissimis et non specialissimis aptae sunt,
haec vero tertia solam ultimam speciem claudit. Ut autem id apertius liqueat,
rem paulo altius orditur eamque congruis inlustrat exemplis: PLANUM AUTEM ERIT
QUOD DICITUR HOC MODO. IN UNOQUOQUE PRAEDICAMEUTO SUNT QUAEDAM GENERALISSIMA ET
RURSUS ALIA SPECIALISSIMA ET INTER GENERALISSIMA ET SPECIALISSIMA SUNT ALIA.
EST AUTEM GENERALISSIMUM QUIDEM SUPER QUOD NULLUM ULTRA ALIUD SIT SUPERVENIENS
GENUS, SPECIALISSIMUM AUTEM, POST QUOD NON ERIT ALIN INFERIOR SPECIES, INTER
GENERALISSIMUM AUTEM ET SPECIALISSIMUM ET GENERA ET SPECIES SUNT EADEM, AD
ALIUD ƿ QUIDEM ET AD ALIUD SUMPTA. SIT AUTEM IN UNO PRAEDICAMENTO MANIFESTUM
QUOD DICITUR. SUBSTANTIA EST QUIDEM ET IPSA GENUS, SUB HAC AUTEM EST CORPUS,
SUB CORPORE VERO ANIMATUM CORPUS, SUB QUO ANIMAL, SUB ANIMALI VERO RATIONALE
ANIMAL, SUB QUO HOMO, SUB HOMINE VERO SOCRATES ET PLATO ET QUI SUNT
PARTICULARES HOMINES. SED HORUM SUBSTANTIA QUIDEM GENERALISSIMUM EST ET QUOD
GENUS SIT SOLUM, HOMO VERO SPECIALISSIMUM ET QUOD SPECIES SOLUM SIT, CORPUS
VERO SPECIES QUIDEM EST SUBSTANTIAE, GENUS VERO CORPORIS ANIMATI; ET ANIMATUM
CORPUS SPECIES QUIDEM EST CORPORIS, GENUS VERO ANIMALIS. ANIMAL AUTEM SPECIES
QUIDEM EST CORPORIS ANIMATI, GENUS VERO ANIMALIS RATIONALIS SED RATIONALE
ANIMAL SPECIES QUIDEM EST ANIMALIS, GENUS AUTEM HOMINIS, HOMO VERO SPECIES
QUIDEM EST RATIONALIS ANIMALIS, NON AUTEM ETIAM GENUS PARTICULARIUM HOMINUM SED
SOLUM SPECIES. ET OMNE QUOD ANTE INDIVIDUA PROXIMUM EST, SPECIES ERIT SOLUM,
NON ETIAM GENUS. Praediximus ab Aristotele decem praedicamenta esse disposita,
ƿ quae idcirco praedicamenta vocaverit, quoniam de caeteris omnibus
praedicantur. Quicquid vero de alio praedicatur, si non potuerit praedicatio
converti, maior est res illa quae praedicatur ab ea de qua praedicatur. Itaque
haec praedicamenta maxima rerum omnium, quoniam de omnibus praedicantur,
ostensa sunt. In unoquoque igitur horum praedicamentorum quaedam generalissima
sunt genera et est longa series specierum atque a maximo decursus ad minima. Et
illa quidem quae de caeteris praedicantur ut genera neque ullis aliis
supponuntur ut species, generalissima genera nuncupantur, idcirco quia his
nullum aliud superponitur genus, infima vero quae de nullis speciebus dicuntur,
specialissimae species appellantur, idcirco quoniam integrum cuiuslibet rei
vocabulum illa suscipiunt quae pura inmixtaque in ea de qua quaeritur
proprietate sunt constituta. At quoniam species id quod species est ex eo habet
nomen, quia supponitur generi, ipsa erit simplex species, si ita generi
supponatur, ut nullis aliis differentiis praeponatur ut genus. Species enim
quae sic supponitur alii, ut alii praeponatur, non est simplex species sed
habet quandam generis admixtionem, illa vero species quae ita supponitur
generi, ut minime speciebus aliis praeponatur, illa solum species simplexque
est species atque idcirco et maxime species et specialissima nuncupatur. Inter
genera igitur quae sunt generalissima et species, quae specialissimae sunt, in
medio ƿ sunt quaedam quae superioribus quidem collata species sunt.
Inferioribus vero genera. Haec subalterna genera nuncupantur. Quod ita sunt
genera, ut alterum sub altero collocetur. Quod igitur genus solum est, id
dicitur generalissimum genus, quae vero ita sunt genera, ut esse species possint,
vel ita species, ut sint genera nonnumquam, subalterna genera vel species
appellantur. Quod vero ita est species, ut alii genus esse non possit, specialissima
species dicitur. His igitur cognitis sumamus praedicamenti unius exemplum. Ut
ab eo in caeteris quoque praedicamentis atque in a caeteris speciebus in uno
filo atque ordine quid eveniat possit agnosci. Substantia igitur generalissimum
genus est; haec enim de cunctis aliis praedicatur. Ac primum huius species
duae, corporeum, incorporeum; nam et quod corporeum est, substantia dicitur et
item quod incorporeum est, substantia praedicatur. Sub corporeo vero animatum
atque inanimatum corpus ponitur, sub animato corpore animal ponitur; nam si
sensibile adicias animato corpori, animal facis, reliqua vero pars, id est
species, continet animatum insensibile corpus. Sub animali autem rationale
atque irrationale, sub rationali homo atque deus; nam si rationali mortale
subieceris, hominem feceris, si immortale, deum, deum vero corporeum; hunc enim
mundum ueteres deum vocabant et Iovis eum appellatione ƿ dignati sunt deumque
solem caeteraque caelestia corpora, quae animata esse cum Plato, tum plurimus
doctorum chorus arbitratus est. Sub homine vero individui singularesque homines
ut Plato, Cato, Cicero et caeteri, quorum numerum pluralitas infinita non
recipit. Cuius rei subiecta descriptio sub oculos ponat exemplum: incorporea
corpus animatum | inanimatum animatum corpus sensibile | insensibile animal
rationale | irrationale rationale animal mortale | immortale homo | Plato Cato
Cicero Superius posita descriptio omnem ordinem a generalissimo usque ad
individua praedicationis ostendit. In qua quidem substantia generalissimum
dicitur genus, quoniam praeposita est omnibus, nulli vero ipsa supponitur, et
solum genus propter eandem scilicet causam, homo autem species solum, quoniam
Plato, ƿ Cato et Cicero, quibus est ipsa praeposita, non differunt specie sed
numero tantum. Corporeum vero, quod secundum a substantia collocatur, et
species esse probatur et genus, substantiae species, genus animati. At vero
animatum genus est animalis, corporei species. Est enim animatum genus
sensibilis, animatum vero sensibile animal est; ipsum igitur animatum propter
propriam differentiam, quod est sensibile, recte genus esse dicitur animalis.
Animal vero rationalis genus est et rationale mortalis. Cumque rationale
mortale nihil sit aliud nisi homo, rationale fit animalis species. Hominis
genus. Homo vero ipse Platonis, Catonis, Ciceronis non erit, ut dictum est,
genus sed est solum species. Nec solum differentiae rationalis species est
homo, verum etiam Platonis et Catonis caeterorumque species appellatur, propter
diversam scilicet causam. Nam rationalis idcirco est species, quoniam rationale
per mortale atque immortale dividitur, cum sit homo mortale. Idem vero homo
species est Platonis atque caeterorum; forma enim eorum omnium homo erit
substantialis atque ultima similitudo. Est autem communis omnium regula eas
esse species specialissimas quae supra sola individua collocantur, ut homo, equus,
coruus -- sed non avis; avium enim multae sunt species sed hae tantum species
esse dicuntur -- quorum subiecta ita sibi sunt consimilia, ut substantialem
differentiam habere non possint. In omni autem hac dispositione priora genera
cum inferioribus coniunguntur, ut posteriores efficiant species; nam ƿ ut sit
corpus substantia, cum corporalitate coniungitur et est substantia corporea
corpus. Item ut sit animatum, corporeum atque substantia animato copulatur et
est animatum substantia corporea habens animam. Item ut sit sensibile, eidem
tria illa superiora iunguntur. Nam quod est sensibile, tantum est, quantum
substantia corporea animata retinens sensum, quod totum animal est. Item
superiora omnia rationi iuncta efficiunt rationale postremumque hominem superiora
omnia nihilominus terminant; est enim homo substantia corporea, animata.
Sensibilis, rationalis, mortalis. Nos vero definitionem hominis reddimus
dicentes animal rationale, mortale, in animali scilicet includentes et
substantiam et corporeum et animatum atque sensibile. Et in caeteris quidem
speciebus atque generibus ad hunc modum vel genera dividuntur vel species
describuntur. QUEMADMODUM IGITUR SUBSTANTIA, CUM SUPREMA SIT, EO QUOD NIHIL SIT
SUPRA EAM, GENUS ERAT GENERALISSIMUM, SIC ET HOMO, CUM SIT SPECIES POST QUAM
NON SIT ALIA SPECIES NEQUE ALIQUID EORUM QUAE POSSUNT DIVIDI SED SOLUM
INDIVIDUORUM -- INDIVIDUUM ENIM EST SOCRATES ET PLATO -- SPECIES ERIT SOLA ET
ULTIMA SPECIES ƿ ET, UT DICTUM EST, SPECIALISSIMA. QUAE VERO SUNT IN MEDIO,
EORUM QUIDEM QUAE SUPRA IPSA SUNT, ERUNT SPECIES, EORUM VERO QUAE POST IPSA
SUNT, GENERA. QUARE HAEC QUIDEM HABENT DUAS HABITUDINES, EAM QUAE EST AD
SUPERIORA, SECUNDUM QUAM SPECIES IPSORUM ESSE DICUNTUR, ET EAM QUAE EST AD
POSTERIORA, SECUNDUM QUAM GENERA IPSORUM ESSE DICUNTUR. EXTREMA VERO UNAM
HABENT HABITUDINEM. NAM ET GENERALISSIMUM AD EA QUIDEM QUAE POSTERIORA SUNT,
HABET HABITUDINEM, CUM GENUS SIT OMNIUM ID QUOD EST SUPREMUM, EAM VERO QUAE EST
AD SUPERIORA, NON HABET, CUM SIT SUPREMUM ET PRIMUM PRINCIPIUM, SPECIALISSIMUM
AUTEM UNAM HABET HABITUDINEM, EAM QUAE EST AD SUPERIORA, QUORUM EST SPECIES,
EAM VERO QUAE EST AD POSTERIORA, NON DIVERSAM HABET SED ETIAM INDIVIDUORUM
SPECIES DICITUR SED SPECIES QUIDEM INDIVIDUORUM VELUT EA CONTINENS, SPECIES
AUTEM SUPERIORUM, VELUT QUAE AB EIS CONTINEATUR. Ex proportione speciei nomen
et generis ostendit. Nam ut genus, quoniam non habet genus supra se,
generalissimum genus dicitur, ut substantia, ita species, quoniam non habet sub
se speciem sed individua, specialissima species dicitur, ut homo. Quid est
autem species non habere? His praeesse quae neque in dissimilia dividi possunt,
ut genera dividuntur, neque in similia secantur, ut species. Quae vero inter
genera generalissima speciesque specialissimas constituta sunt, ea et species
et genera nuncupantur, quoniam et ipsa aliis supponuntur et his alia
subiciuntur, quorum vel in dissimilia vel in similia possit esse partitio.
Cumque duae sint habitudines et quasi comparationes oppositae, quae in omnibus
generibus speciebusque versentur, una quidem quae ad superiora respiciat, ut
specierum, quae suis generibus supponuntur, alia vero quae ad inferiora, ut
generum, cum speciebus propriis praeponuntur, generalissima quidem genera unam
tantum retinent habitudinem, eam scilicet quae inferiora complectitur, illam
vero quae ad praeposita comparatur, non habent. Generalissimum enim genus nulli
supponitur. Item species specialissima unam possidet habitudinem, per quam
scilicet ad sola gellera comparatur, illam vero quae ad inferiora committitur,
non habet; nullis enim speciebus ipsa praeponitur. At vero quae subalterna sunt
genera, utraque habitudine funguntur. ƿ Nam et illam possident quae ad
superiora respicit, quoniam quae subalterna sunt, habent superpositum genus, et
illam quae de inferioribus praedicatur; habent enim subalterna genera
suppositas species, ut corporeum ad substantiam quidem eam retinet habitudinem
qua potest poni sub genere, ad animatum vero eam qua potest de specie
praedicari. Specialissimae vero species licet ipsae individuis praeponantur,
tamen praepositi habitudinem non habebunt, idcirco quoniam illa quae speciei
ultimae supponuntur, talia sunt, ut quantum ad substantiam unum quiddam sint
non habentia substantialem differentiam sed accidentibus efficitur, ut numero saltem
distare videantur, ut paene dici possit et pluribus praeesse speciem et
quodammodo nulli omnino esse praepositam. Nam cum species substantiam monstret
unam, quae omnium individuorum sub specie positorum substantia sit, quodammodo
nulli praeposita est, si ad substantiam quis velit aspicere. At si accidentia
quis consideret, plures de quibus praedicetur species fiunt, non substantiae
diversitate sed accidentium multitudine itaque fit ut genus quidem semper
plurimas sub ƿ se habeat species; de differentibus enim specie praedicatur,
differentia vero nisi pluralitati non convenit. At vero species etiam uni
aliquando individuo praeesse potest. Si enim unus, ut perhibetur, est phoenix,
phoenicis species de uno tantum individuo praedicatur; solis etiam species unum
solem intellegitur habere subiectum. Ita nullam multitudinem species per se
continet, cum etiam si unum sit tantum individuum, speciei tamen non pereat
intellectus; quibusdam enim suis quasi similibus partibus praeest, ut si aeris
virgulam dividas, secundum id quod aes dicitur, idem et partes esse
intellegitur et totum. Idcirco dictum est speciem, licet sit individuis
praeposita, unam tamen habitudinem possidere, unam scilicet qua species est.
Quoniam enim praepositis subditur, species nuncupatur, et est superiorum
species tamquam subiecta inferiorum quoque species, idcirco quoniam eorum
substantiam monstrat. Speciem vero substantiam nuncupamus, nec ita est species
substantia individuorum, quemadmodum speciei genus; illud enim pars substantiae
est, ut animalis homo. Reliquae enim partes rationale sunt atque mortale, homo
vero Socratis atque Ciceronis tota substantia est; nulla enim additur
differentia substantialis ad hominem, ut Socrates fiat aut Cicero, ƿ sicut
additur animali rationale atque mortale, ut homo integra definitione claudatur.
Idcirco igitur species specialissima tantum species est atque hanc solam
possidet habitudinem ad superiora quidem, quoniam ab his continetur, ad
inferiora vero, quoniam eorum substantiam format et continet. DETERMINANT ERGO
GENERALISSIMUM ITA, QUOD CUM GENUS SIT, NON EST SPECIES, ET RURSUS, SUPRA QUOD
NON ERIT ALIUD SUPERVENIENS GENUS, SPECIALISSIMUM VERO, QUOD CUM SIT SPECIES,
NON EST GENUS ET QUOD CUM SIT SPECIES, NUMQUAM DIVIDITUR IN SPECIES ET QUOD DE
PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR. EA VERO QUAE
IN MEDIO SUNT EXTREMORUM, SUBALTERNA VOCANT GENERA ET SPECIES, ET UNUMQUODQUE
IPSORUM SPECIEM ESSE ET GENUS PONUNT, AD ALIUD QUIDEM ET AD ALIUD SUMPTA. EA
VERO QUAE SUNT ANTE SPECIALISSIMA USQUE AD GENERALISSIMUM ASCENDENTIA, ET
GENERA DICUNTUR ET SPECIES ET SUBALTERNA GENERA, UT AGAMEMNON ATRIDES ET
PELOPIDES ET TANTALIDES ET ULTIMUM IOVIS. Posteaquam naturam generum ac
specierum diversitatemque monstravit, eorum ordinem definitionis descriptionisque
commemorat. Ac primum quidem generalissimi generis terminum ƿ inducit, id esse
generalissimum genus quod cum ipsum genus sit, non habet superpositum genus,
hoc est speciem non esse, et rursus, supra quod non erit aliud superveniens
genus. Si enim haberet aliud genus, minime ipsum generalissimum vocaretur.
Specialissima vero species hoc modo: quod cum sit species, non est genus, ex
opposito, quoniam opposita ex oppositis describuntur interdum. Nam quoniam
praepositio opposita est suppositioni, genus autem praeponitur, species vero
supponitur, si idcirco erit primum genus, quia ita superponitur, ut minime
supponatur, idcirco erit ultima species, quia ita supponitur, ut praeponi non
possit, oppositorum igitur recte ex oppositis facta est definitio. Est alia
rursus descriptio: quod cum sit species, numquam dividatur in species, id est
genus esse non possit. Si enim omne genus specierum genus est, si quid non
dividitur in species, genus esse non poterit. Est rursus alia definitio: quod
de pluribus et differentibus numero in eo quod quid sit praedicatur. De qua
definitione saepe est superius demonstratum. Nunc illud attendendum est. Si, ut
paulo superius dictum est, speciei unum individuum potest esse subiectum, ut
phoenici atomum suum, ut soli corpus hoc lucidum, ut mundo vel lunae, quorum
species singulis suis individuis superponuntur, qui convenit dicere speciem
esse quae de pluribus numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur?
Sunt enim quaedam quae de numero differentibus minime dicuntur, ut phoenix,
sol, luna, mundus. Sed de his illa ratio est de qua etiam superius pauca
reddidimus, quae paululum inflexa commodissime nodum quaestionis absolvit.
Omnia enim quae sub speciebus specialissimis sunt, sive infinita sint sive
finito numero constituta sive ad singularitatem deducantur, dum est aliquod
individuum, semper species permanebit neque individuorum deminutione, dum
quodlibet unum maneat, species consumitur. ut enim dictum est, tametsi plura
sint individua, substantiales differentias non habebunt. Id vero in genere dici
non convenit, quod his praeest quae substantiali a se differentia disgregata
sunti praeest enim speciebus quae diversis differentiis informantur. ƿ Si
igitur earum una perierit et ad unitatem speciei reducta sit ratio, genus esse non
poterit, quia de differentibus specie praedicatur. Non ita in speciebus. Si
enim omnium individuorum natura consumpta sit et ad unius singularitatem
individul superpositae speciei praedicatio peruenerit, est tamen species ac
permanet. Talia enim sunt illa quae pereunt ac desunt, quale est id quod
permansit et subiacet quod vero dicimus de pluribus numero differentibus
speciem praedicari, duobus id recte explicabitur modis, uno quidem, quia multo
plures sunt species quae de numerosis individuis praedicantur, quam hae quibus
unum tantum individuum videtur esse suppositum, dehinc hoc, quia multa secundum
potestatem dicuntur, cum actu non semper ita sint, ut risibilis homo dicitur;
etiamsi minime rideat, quoniam ridere potest. Ita igitur species de numero differentibus
praedicatur; nihilo enim minus phoenix de pluribus phoenicibus praedicaretur,
si plures essent, quam nunc, quando unus esse perhibetur. Item solis species de
hoc uno sole quem novimus, nunc dicitur, at si animo plures soles et
cogitatione fingantur, nihilominus de pluribus solibus in dividuis nomen solis
quam de hoc uno praedicabitur. Idcirco igitur species de pluribus numero
differentibus dicitur praedicari cum sint aliquae quae de singulis individuis
appellentur. Illa vero quae subalterna vocantur ita definiri queunt:
subalternum ƿ genus est quod et genus esse poterit et species, ad eumque modum
est ut in familiis, quae procreant et procreantur, ut etiam subiectum monstrat
exemplum: UT AGAMEMNON ATRIDES ET PELOPIDES ET TANTALIDES ET ULTIMUM IOVIS.
Atreus enim Pelopis filius tamquam eiusdem species quasi Agamemnonis genus est.
Item Agamemnon Pelopides et Tantalides, cum Pelops ad Tantalum comparatus
Tantalusque ad Iovem quasi species itemque Tantalus ad Pelopem, Pelops ad
Atreum tamquam genera esse videantur, cum Iuppiter veluti sit horum
generalissimum genus. SED IN FAMILIIS QUIDEM PLERUMQUE AD UNUM REDUCUNTUR
PRINCIPIUM, VERBI GRATIA AD IOVEM, IN GENERIBUS AUTEM ET SPECIEBUS NON SE SIC
HABET. NEQUE ENIM EST COMMUNE UNUM GENUS OMNIUM ENS NEC OMNIA EIUSDEM GENERIS
SUNT SECUNDUM UNUM SUPREMUM GENUS, QUEMADMODUM DICIT ARISTOTELES. SED SINT
POSITA, QUEMADMODUM ƿ IN PRAEDICAMENTIS, PRIMA DECEM GENERA QUASI PRIMA DECEM
PRINCIPIA; VEL SI OMNIA QUIS ENTIA VOCET, AEQUIVOCE, INQUIT, NUNCUPABIT, NON
UNIVOCE. SI ENIM UNUM ESSET COMMUNE OMNIUM GENUS ENS, UNIVOCE ENTIA DICERENTUR;
CUM VERO DECEM SINT PRIMA, COMMUNIO SECUNDUM NOMEN EST SOLUM, NON ETIAM
SECUNDUM RATIONEM, QUAE SECUNDUM NOMEN EST. Cum de subalternis generibus
diceret, familiae cuiusdam posuit exemplum, quae ab Agamemnone pervenit ad
Iovem, quem quidem pro numinis reuerentia ultimum posuit. Quantum enim ad
ueteres theologos, refertur Iuppiter ad Saturnum, Saturnus ad Caelum, Caelus
vero ad antiquissimum Ophionem ducitur, cuius Ophionis nullum principium est.
Ne igitur quod in familiis est, id in rebus quoque esse credatur, ut res omnes
possint ad unum sui nominis redire principium, idcirco determinat hoc in
generibus ac speciebus esse non posse; neque enim sicut familiae cuiuslibet,
ita etiam omnium rerum unum esse principium potest. Fuere enim qui hac opinione
tenerentur, ut rerum omnium quae sunt umlm putarent esse genus quod ens
nuncupant, tractum ab eo quod dicimus 'est'; omnia enim ƿ sunt et de omnibus
esse praedicatur. Itaque et substantia est et qualitas est itemque quantitas
caeteraque esse dicuntur; nec de his aliquid tractaretur, nisi haec quae
praedicamenta dicuit tur, esse constaret. Quae cum ita sint, ultimum omnium
genus ens esse posuerunt, scilicet quod de omnibus praedicaretur. Ab eo autem
quod dicimus 'est' participium inflectentes Graeco quidem sermone *on* Latine
ens appellaverunt. Sed Aristoteles sapientissimus rerum cognitor reclamat huic
sententiae nec ad unum res omnes putat duci posse primordium, sed decem esse
genera in rebus, quae cum a semet ipsis diversa sint, tum ad nullum commune
principium reducantur. Haec autem decem genera statuit substantiam, qualitatem,
quantitatem, ad aliquid, ubi, quando, situm, facere, pati, habere. Quod vero
occurrebat quoniam de his omnibus esse praedicaretur -- omnia enim quae
superius enumerata sunt genera, esse dicuntur -- ita discussit ac reppulit
dicens non omne commune nomen communem etiam formare substantiam nec ex eo
debere genus esse commune arbitrari, quod de aliquibus nomen commune praedicaretur.
Quibus enim definitio communis nominis convenit, illa communis nominis iure
species iudicabuntur et communi illo vocabulo univoce praedicantur, quibus vero
non convenit, vox his communis tantum est, nulla vero substantia. Id autem
manifestius declaratur exemplis hoc modo. Animal hominis atque equi genus esse
praedicamus; demus igitur ƿ animalis definitionem, quae est substantia animata
sensibilis; hanc si ad hominem reducamus, erit homo substantia animata
sensibilis, nec ulla falsitate definitio maculatur. Rursus si ad equum, erit
equus substantia animata sensibilis; id quoque verum est. Convenit igitur haec
definitio et animali, quod commune est homini atque equo, et eidem equo atque
homini, quae species ponuntur animalis. Ex quo fit ut homo atque equus utraque
animalia univoce nuncupentur. At si quis hominem pictum hominemque vivum
communi animalis nomine nuncupaverit, definiat si libet animal hoc modo,
substantiam animatam esse atque sensibilem. Sed haec definitio ei quidem homini
qui vivus est convenit, ei vero qui pictus est, minime; neque enim est animata
substantia. Igitur homini vivo atque picto, quibus communis nominis definitio,
id est animalis, non potest convenire, non est animal commune genus sed tantum
commune vocabulum diciturque hoc nomen animalis in vivo homine atque picto non
genus sed vox plura significans; vox autem plura significans aequivoca
nuncupatur, sicut vox ea quae genus ostendit, univoca dicitur. Itaque id quod
dicitur ens, etsi de omnibus dicitur praedicamentis, quoniam tam en nulla eius
definitio inveniri potest quae omnibus praedicamentis possit aptari, idcirco
non dicitur univoce de praedicamentis, id est ut genus sed aequivoce, id est ut
vox plura significans. Conuincitur etiam hac quoque ratione id quod dicimus,
ens praedicamentorum genus esse non posse. ƿ Unius enim rei duo genera esse non
possunt, nisi alterum alteri subiciatur, ut hominis genus est animal atque
animatum, cum animal animato velut species supponatur. At si duo sint sibimet
ita aequalia, ut numquam alterum alteri supponatur. Haec utraque eiusdem
speciei genera esse non possunt. Ens igitur atque unum neutrum neutri
supponitur; neque enim unius dicere possumus genus ens nec eius quod dicimus
ens, unum. Nam quod dicimus ens, unum est et quod unum dicitur, ens est; genus
autem et species sibi minime convertuntur. Si igitur praedicatur ens de omnibus
praedicamentis, praedicatur etiam unum. Nam substantia unum est, qualitas unum
est. Quantitas unum est caeteraque ad hunc modum. Si igitur, quoniam esse de
omnibus praedicatur, omnium genus erit, et unum, quoniam de omnibus
praedicatur, erit omnium genus. Sed unum atque ens, ut demonstratum est, minime
alterum alteri praeponitur; duo igitur aequalia singulorum praedicamentorum
genera sunt, quod fieri non potest. Cum haec igitur ita sint, id Porphyrius
determinavit dicens non ita in rebus, ut in familiis omnia ad unum principium
posse reduci nec omnium rerum commune esse genus posse, ut Aristoteli placet;
SED SINT POSITA, inquit, QUEMADMODUM IN PRAEDICAMENTIS dictum est, PRIMA DECEM
GENERA QUASI DECEM PRIMA PRINCIPIA, scilicet ut nulla interim ratio perquiratur
sed auctoritati Aristotelis concedentes haec decem genera nulli ƿ alii generi
esse credamus subiecta, quae si quis entia nuncupat, aequivoce nuncupabit, non
univoce; neque enim una eorum omnium secundum commune nomen definitio poterit
adhiberi. Quae res facit, ut non univoce de his aliquid praedicetur. Si enim
univoce praedicaretur, genus esset eorum commune nomen quod de omnibus
praedicaretur; at si genus esset. Definitio generis conveniret in species. Quod
quia non fit, commune his id quod dicimus ens, vocabulum est vocis
significatione, non ratione substantiae. DECEM QUIDEM GENERALISSIMA SUNT,
SPECIALISSIMA VERO IN NUMERO QUIDEM QUODAM SUNT, NON TAMEN INFINITO, INDIVIDUA
AUTEM QUAE SUNT POST SPECIALISSIMA, INFINITA SUNT. QUAPROPTER USQUE AD
SPECIALISSIMA A GENERALISSIMIS DESCENDENTEM IUBET PLATO QUIESCERE, DESCENDERE
AUTEM PER MEDIA DIVIDENTEM SPECIFICIS DIFFERENTIIS; INFINITA, INQUIT,
RELINQUENDA SUNT; NEQUE ENIM HORUM POSSE FIERI DISCIPLINAM. Quoniam specierum
nosse naturam ad sectionem generum pertinet quoniamque scientia infinita esse
non potest -- nullus enim intellectus infinita circumdat -- idcirco de
multitudine generum, specierum atque individuorum rectissima raitione
persequitur dicens supremorum generum numerum notum -- decem enim praedicamenta
ab Aristotele esse reperta quae rebus omnibus generis loco praeferenda sint --
species vero multo plures esse quam genera. Nam cum decem suprema sint genera
cumque uni generi non una sed multae species supponantur proximaeque species
supremis generibus subalterna sint genera usque dum ad ultimas species
descendatur, nimirum unius generis multas species esse necesse est utrobique
diffusas, specialissimas vero multo plures esse quam subalterna, quoniam per
multitudinem generum subalternorum ad specialissimas descenditur species. Quas
multo plures esse quam genera subalterna hoc maxime ostenditur, quod inferiores
sunt; semper enim genera in plura subiecta dividuntur. Decem vero generum
species multo plures quam unius existere manifestum est, verum tamen etsi
plures sunt, certo tamen numero continentur; quem facile si quis discutiat
omniumque generum species persequatur, possit agnoscere. Individua vero quae
sub unaquaque sunt specie, infinita sunt vel quod tam multa ƿ sunt diversisque
locis posita, ut scientia numeroque includi comprehendique non possint, vel
quod in generatione et corruptione posita nunc quidem incipiunt esse, nunc vero
desinunt. Atque idcirco suprema quidem genera et subalterna et species eas quae
specialissimae nuncupantur, quoniam finitae sunt numero, potest scientiae
terminus includere, individua vero nullo modo idcirco igitur Plato a magis
generibus usque ad magis species id est specialissimas praecipiebat facere
sectionem; per ea enim quae finita essent numero, iubebat descendere
dividentem, ubi autem ad individua veniretur, standum esse suadebat, ne, quod
natura non ferret, infinita colligeret. Ita vero genera in species dividi
comprobabat, ut specificis differentiis soluerentur. De specificis autem
differentiis melius in eo tituro ubi de differentia disputatur, ac largius
disseremus. Hic enim hoc tantum dixisse sufficiat, eas esse specificas
differentias quibus species informantur, ut rationale vel mortale hominis. Cum
igitur dividimus animal, rationali atque irrationali, mortali immortalique
separamus. <Hoc ergo> caeteraque genera talibus differentiis quae
subiectas species informent, Plato censuit esse dividenda usque dum ad
specialissima ƿ veniretur, dehinc consistere nec infinita sequi, quoniam
individuorum numquam esset nec disciplina nec numerus. DESCENDENTIBUS IGITUR AD
SPECIALISSIMA NECESSE EST DIVIDENTEM PER MULTITUDINEM IRE, ASCENDENTIBUS VERO
AD GENERALISSIMA NECESSE EST COLLIGERE MULTITURDINEM. COLLECTIVUM ENIM MULTORUM
IN UNAM NATURAM SPECIES EST ET MAGIS ID QUOD GENUS EST, PARTICULARIA VERO ET
SINGULARIA E CONTRARIO IN MULTITUDINEM SEMPER DIVIDUNT QUOD UNUM EST;
PARTICIPATIONE ENIM SPECIEI PLURES HOMINES UNUS, PARTICULARIBUS AUTEM UNUS ET
COMMUNIS PLURES; DIVISIVUM EST ENIM SEMPER QUOD SINGULARE EST, COLLECTIVUM
AUTEM ET ADUNATIVUM QUOD COMMUNE EST. Dividere est in multitudinem quod unum
fuerat ante dis soluere, omoisque divisio e contrario compositionem
coniunctionemque meditatur. Quod enim, cum sit unum, dispertiendo dividitur, id
ipsum ex pluribus rursus partibus adunando componitur. ut igitur superius
dictum est, individuorum quidem similitudinem species colligunt, specierum vero
genera; similitudo vero nihil est aliud nisi quaedam unitas qualitatis. Ergo
substantialem similitudinem individuorum species colligere manifestum est,
substantialem vero similitudinem specierum genera contrahunt et ad se ipsa
reducunt. Rursus ƿ generis adunationem differentiae in species distribuunt,
specieique adunationem in singulares individuasque personas accidentia
partiuntur. Cum igitur haec ita sint, necesse est semper cum a genere descendis
ad speciem, dividendo semper facere multitudinem, cum vero ab speciebus
ascendis ad genera, componendo colligere et plura quae in specierum
differentiis fuerant similitudine qualitatis adunare. In speciebus etiam idem
considerari potest. ut enim ipsae individua, quae sunt infinita, una
similitudine substantiali colligunt, ita individua speciem propria infinitate
distribuunt Omnia enim individua disgregativa sunt et divisiva, species vero et
genera collectiva, species quidem individuorum collectiva atque adunativa,
specierum vero genera, ut ita dicendum sit: genus quidem species distribuunt et
species ab individuis in multitudinem deducuntur, rursus autem genus quidem
multas species colligit, species autem particularem singularemque multitudinem
ad singularitatis deducit unitatem. Igitur plus genus adunativum est quam
species. Species namque sola individua colligit, genus vero tam species quam
ipsarum quoque specierum individuas contrahit singularesque personas. Sed in
hoc convenienti utitur exemplo dicens quoniam PARTICIPATIONE SPECIEI, id est
hominis, Cato, Plato et Cicero PLURESQUE RELIQUI HOMINES UNUS, id est milia hominum
ƿ in eo quod sunt homines, unus homo est; at vero unus homo, qui specialis est,
si ad homivum multitudinem qui sub ipso sunt consideretur, plures fiunt. Ita et
plures homines in speciali homine unus est et specialis unus in pluribus
infinitus sic igitur quod singulare quidem est, divisivum est, quod vero
commune, quoniam multorum unum est, ut genus ac species, collectivum atque
adunativum. ASSIGNATO AUTEM GENERE ET SPECIE, QUID EST UTRUMQUE, ET GENERE
QUIDEM UNO, SPECIEBUS VERO PLURIBUS -- SEMPER ENIM IN PLURES SPECIES DIVISIO
GENERIS EST -- GENUS QUIDEM SEMPER DE SPECIE PRAEDICATUR ET OMNIA SUPERIORA DE
INFERIORIBUS, SPECIES AUTEM NEQUE DE PROXIMO SIBI GENERE NEQUE DE SUPERIORIBUS;
NEQUE ENIM CONVERTITUR. OPORTET AUTEM AUT AEQUA DE AEQUIS PRAEDICARI, UT
HINNIBILE DE EQUO, AUT MAIORA DE MINORIBUS, UT ANIMAL DE HOMINE, MINORA VERO DE
MAIORIBUS MINIME; NEQUE ENIM ANIMAL DICES ESSE HOMINEM, QUEMADMODUM HOMINEM
DICES ESSE ANIMAL. DE QUIBUS AUTEM SPECIES PRAEDICATUR, ƿ DE HIS NECESSARIO ET
SPECIEI GENUS PRAEDICABITUR ET GENERIS GENUS USQUE AD GENERALISSIMUM; SI ENIM
verUM EST SOCRATEM HOMINEM DICERE, HOMINEM AUTEM ANIMAL, ANIMAL VERO
SUBSTANTIAM, VERUM EST ET SOCRATEM ANIMAL DICERE ATQUE SUBSTANTIAM. SEMPER
IGITUR SUPERIORIBUS DE INFERIORIBUS PRAEDICATIS SPECIES QUIDEM DE INDIVIDUO
PRAEDICABITUR, GENUS AUTEM ET DE SPECIE ET DE INDIVIDUO, GENERALISSIMUM AUTEM
ET DE GENERE ET DE GENERIBUS, SI PLURA SINT MEDIA ET SUBALTERNA, ET DE SPECIE
ET DE INDIVIDUO. DICITUR ENIM GENERALISSIMUM QUIDEM DE OMNIBUS SUB SE GENERIBUS
SPECIEBUSQUE ET DE INDIVIDUIS, GENUS AUTEM QUOD ANTE SPECIALISSIMUM EST, DE
OMNIBUS SPECIALISSIMIS ET DE INDIVIDUIS, SOLUM AUTEM SPECIES DE OMNIBUS
INDIVIDUIS, INDIVIDUUM AUTEM DE UNO SOLO PARTICULARI. INDIVIDUUM AUTEM DICITUR
SOCRATES ET HOC ALBUM ET HIC VENIENS, UT SOPHRONISCI FILIUS, SI SOLUS EI SIT
SOCRATES FILIUS. Breviter quaecumque superius dicta sunt commemorat hoc modo.
Cum, inquit, assignaverimus quid sit genus et quid species, cumque suis ea
definitionibus comprehenderimus docuerimusque unum genus semper in plurimas
species solvi, illud, inquit, adiungimus quoniam omnia superiora de
inferioribus praedicantur, inferiora vero de superioribus minime. Et ea quae
sunt utilia de praedicationis modo rite pertractat. Ostendit autem genus in
plurimas species semper solvi assignata generis definitione. Quod enim de
pluribus rebus specie differentibus in eo quod quid sit praedicaretur, esse
definivit genus. Nihil autem sunt plurimae res specie differentes nisi plurimae
species; de quibus autem praedicatur genus, in ea ipsa dissolvitur. Ostensum
est igitur es definitionis assignatione unius generis esse species plures. Quae
cum ita sint, genus quidem de specie praedicatur, species vero de individuis
omniaque superiora de inferioribus, inferiora de superioribus nullo modo. Id
quare eveniat paucis absolvam. Quae superiora sunt, substantialiter ea genera
esse praediximus, qua vero sunt genera, ampliora sunt quam unaquaeque species.
Neque enim in plurima divideretur genus, nisi ab unaquaque specie maius existeret.
Id cum ita sit, nomen generis toti convenit speciei; non enim coaequatur solum
speciei generis magnitudo, verum etiam speciem superuadit. Idcirco igitur omnis
homo animal est, quoniam intra animalis vocabulum et homo et caetera
continentur. At vero nullus dixerit: omne animal homo est; non enim pervenit ad
totum animal hominis nomen, quia, cum sit minus, nullo modo generis vocabulo
coaequatur. Itaque quae maiora sunt, de minoribus praedicantur, quae minora,
non convertuntur, ut de maioribus praedicentur. At vero si qua sint aequalia,
ea secundum naturae parilitatem converti necesse est, ut hinnibile atque equus,
quoniam ita sibimet ƿ coaequantur, ut neque equus non sit hinnibilis neque quod
sit hinnibile, non sit equus. Fit ergo ut omne hinnibile equus sit et omnis
equus hinnibilis. Quae cum ita sint, ea quae superiora sunt, non modo de sibi
proximis inferioribus praedicantur, verum etiam de inferiorum inferioribus. Nam
si illud recipitur, ut ea quae superiora sunt, de inferioribus praedicentur,
inferiorum inferiora superioribus multo magis inferiora sunt, velut substantia
praedicatur de animali, quod est inferius; sed animali inferius est homo,
praedicabitur igitur etiam substantia de homine. Rursus Socrates inferius est
homine, praedicabitur igitur substantia de Socrate. Itaque species quidem de
individuis praedieantur, genera vero et de speciebus et de individuis. Quod
converti non potest; nam neque individua de speciebus aut generibus
praedicantur nec species de generibus. Ita fit ut genus quod est generalissimum,
de omnibus subalternis generibus praedicari et de speciebus et de individuis
possit, de ipso nihil. Ultimum vero genus id est quod ante specialissimas
species collocatur et de solis speciebus specialissimis dici potest, species
vero de individuis, ut dictun est, individua autem de singulis praedicantur, ut
Socrates et Plato, eaque maxime sunt ƿ individua quae sub ostensionem
indicationemque digiti cadunt, ut hoc scamnum, hic veniens atque quae ex aliqua
proprie accidentium designantur nota, ut, si quis Socratem significatione velit
ostendere, non dicat 'Socrates', ne sit alius qui forte hoc nomine nuncupetur
sed dicat 'Sophronisci filius', si unicus Sophronisco fuit. Individua enim
maxime ostendi queunt, si vel tacito nomine sensui ipsi oculorum digito tactuue
monstrentur, vel el aliquo accidenti significentur vel nomine proprio, si solus
illud adeptus est nomen, vel ex parentibus, si illorum est unicus filius, vel
ex quolibet alio accidenti singularitas demonstratur. Eo quod ad esse unam
praedicationem habeat eiusque dictio non transeat ad alterum, sicut generis
quidem ad species, specierum vero ad individua. INDIVIDUA ERGO DICUNTUR
HUIUSMODI, QUONIAM EX PROPRIETATIBUS CONSISTIT UNUMQUODQUE EORUM, QUARUM
COLLECTIO NUMQUAM IN ALIO EADEM ERIT. SOCRATIS ENIM PROPRIETATES NUMQUAM IN
ALIO QUOLIBET ERUNT ƿ PARTICULARIUM, HAE VERO QUAE SUNT HOMINIS, DICO AUTEM
EIUS QUI EST COMMUNIS, PROPRIETATES ERUNT EAEDEM IN PLURIBUS, MAGIS AUTEM IN
OMNIBUS PARTICULARIBUS HOMINIBUS IN EO QUOD HOMINES SUNT. Quoniam superius
individuum appellavit, huius nominis rationem conatur ostendere. Ea enim sola
dividuntur quae pluribus communia sunt; his enim unumquodque dividitur quorum
est commune quorumque naturam ac similitudinem continet. Illa vero in quae
commune dividitur, communi natura participant proprietasque communis rei his
quibus communis est convenit. At vero individuorum proprietas nulli communis
est. Socratis enim proprietas, si fuit caluus, simus, propenso aluo caeterisque
corporis lineamentis aut morum institutione aut forma vocis, non conveniebat in
alterum; hae enim proprietates quae ex accidentibus ei obuenerant eiusque
formam figuramque coniunxerant, in nullum alium conveniebant. Cuius autem
proprietates in nullum alium conveniunt, eius proprietates nulli poterunt esse
commones, cuius autem proprietas nulli communis est, nihil est quod eius
proprietate participet. Quod vero tale est, ut proprietate eius nihil
participet, ƿ dividi in ea quae non participant, non potest; recte igitur haec
quorum proprietas in alium non convenit, individua nuncupantur. At vero hominis
proprietas, id est specialis, convenit et in Socratem et in Platonem et in
caeteros, quorum proprietates ex accidentibus venientes in quemlibet alium
singularem nulla ratione conveniunt. CONTINETUR IGITUR INDIVIDUUM QUIDEM SUB
SPECIE, SPECIES AUTEM SUB GENERE. TOTUM ENIM QUIDDAM EST GENUS, INDIVIDUUM
AUTEM PARS, SPECIES vero ET TOTUM ET PARS SED PARS QUIDEM ALTERIUS, TOTUM AUTEM
A NON ALTERIUS SED ALIIS; PARTIBUS ENIM TOTUM EST. DE GENERE QUIDEM ET SPECIE
ET QUID GENERALISSIMUM ET QUID SPECIALISSIMUM ET QUAE GENERA EADEM ET SPECIES
SUNT, QUAE ETIAM INDIVIDUA, ET QUOT MODIS GENUS ET SPECIES DICITUR,
SUFFICIENTER DICTUM EST. Hic retractat omnia breviter quae supra latius
absolvit dicens individuum ab specie contineri, species vero ipsas a genere,
huiusque causam reddens ait: OMNE ENIM GENUS TOTUM EST, INDIVIDUUM PARS. Totum
enim genus in eo quod genus est. Continet, tametsi species esse potest; totum
enim non ut genus species est sed ut ea quae supponitur generi. Genus igitur in
eo quod genus est, totum est speciebus, semper enim continet eas. At vero
individuum pars semper est, numquam ƿ enim ipsum aliquid sua proprietate
concludit. Species vero et totum est et pars, pars quidem generis, totum vero
individuis. Et cum pars est, ad singularitatem refertur, cum totum, ad
pluralitatem. Quoniam enim unum genus pluribus speciebus superest, una
quaelibet species pars est generis, id est unius, quoniam autem species
pluribus individuis praeest, non est uni individuo totum sed plurimis. Idcirco
enim totum dicitur, quia plura continet et cohercet. Nam ut pars sit aliquid,
una ipsa unius pars esse poterit, ut vero totum sit, unum ipsum unius totum
esse non poterit. Idcirco alterius quidem pars est species, aliis vero totum. Et
de genere quidem et specie dictum est et quid sit generalissimum genus, quoniam
id cui nullum aliud superponitur genus, et quid specialissima species, quoniam
ea cui species nulla supponitur, et quae genela eadem sunt, eadem et speries
scilicet subalterna quibus aliquid superponitur, aliquid vero supponitur, quae
etiam individua, ea scilicet quorum proprietates alteri nequeunt convenire, et
quot modis genus vel species dicitur, genus quidem aut in multitudine aut in
procreatione aut in participatione substantiae. Species vero aut ex figura aut
ex generis suppositione, sufficienter dictum est. Quibus absolutis modum
voluminis terminabo, ut quarti area libri differentiae reseruetur. De
differentia disputanti non aeque illud debet occurrere quod in generis
specieique tractatu de collocationis ordine quaerebatur. Illic enim meminimus
inquisitum, cur esset omnibus praepositum genus, ut id primum ad disputationem
veniret, cur post genus species esset iniecta, nunc vero superuacuum est
dicere, cur post speciem differentia sumpta sit, cum illud iam fuerit
inquisitum, cur non ante speciem collocata sit. Quodsi mirum videbatur speciem
differentiae in disputationis loco fuisse praepositam, quod differentia
continentior et magis amplior esset specie, quid est quod possit quisque
mirari, si eandem differentiam ante proprium atque accidens collocaverit, cum
proprium unius semper sit speciei, ut posterius demonstrabitur, accidens vero
exteriorem quandam ostendat naturam nec omnino in substantia praedicetur,
differentia vero utrumque contineat, et de pluribus speciebus et in substantia
praedicari? sed haec hactenus, nunc ad ipsa Porphyrii verba veniamus. DIFFERENTIA
VERO COMMUNITER ET PROPRIE ET MAGIS ƿ PROPRIE DICITUR. COMMUNITER QUIDEM
DIFFERRE ALTERUM AB ALTERO DICITUR, QUOD ALTERITATE QUADAM DIFFERT QUOCUMQUE
MODO VEL A SE IPSO VEL AB ALIO. DIFFERT ENIM SOCRATES A PLATONE ALTERITATE ET
IPSE A SE VEL PUERO VEL IAM viRO ET FACIENTE ALIQUID VEL QUIESCENTE ET SEMPER
IN ALIQUO MODO HABENDI ALTERITATIBUS. PROPRIE AUTEM DIFFERRE ALTERUM AB ALTERO
DICITUR, QUANDO INSEPARABILI ACCIDENTI AB ALTERO DIFFERT. INSEPARABILE VERO
ACCIDENS EST UT NASI CURUITAS, CAECITAS OCULORUM, CICATRIX, CUM ES UULNERE
OBCALLUERIT. MAGIS PROPRIE DIFFERRE ALTERUM AB ALTERO DICITUR, QUANDO SPECIFICA
DIFFERENTIA DISTITERIT, QUEMADMODUM HOMO AB EQUO SPECIFICA DIFFERENTIA DIFFERT
RATIONALI QUALITATE. Tribus modis aliud ab alio distare praediximus, genere,
specie, numero, in quibus omnibus aut secundum substantiales quasdam
differentias alia res distat ab alia aut secundum accidentes. Nam quae genere
vel specie distant, substantialibus quibusdam differentiis disgregata sunt,
idcirco quoniam genera et species quibusdam differentiis informantur. Nam quod
homo ab arbore genere distat, animalis sensibilis qualitas in eo differentiam
facit. Addita enim sensibilis qualitas ƿ animato animal facit, eidem detracta
facit animatum atque insensibile, quod virgulta sunt. Igitur homo atque arbor
genere differunt -- utraque enim sub animalis genere poni non possunt -- differentia
sensibili secundum genus discrepant, quae unius ex propositis tantum genus, id
est hominis informat, ut dictum est. Illa vero quae specie distant manifestum
est quod ipsa quoque differentiis substantialibus discrepant, ut homo atque
equus differentiis substantialibus discrepant, rationabilitate atque
irrationabilitate. Ea vero quae individua sunt et solo numero discrepant, solis
accidentibus distant. Haec autem sunt vel separabilia vel inseparabilia,
separabilia quidem, ut moveri, dormire; distat enim alius ab alio, quod ille
somno prematur, hic vigilet. Distat item inseparabilibus accidentibus, quod hic
staturae sit longioris, hic minimae. Quae cum ita sint, in ternarium numerum
has differentiarum diversitates Porphyrius colligit hisque ipse nomina quibus
post utatur, apponit dicens: OMNIS DIFFERENTIA VEL COMMUNITER VEL PROPRIE VEL
MAGIS PROPRIE NUNCUPATUR, communiter quidem eam differentiam sumens quae
quodlibet accidens monstret, quae in quadam alteritate consistit, ut si Plato a
Socrate differat, quod ille sedeat, hic ambulet, vel quod ille sit senex, hic ƿ
ivvenis. A se ipso etiam saepe aliquis differre potest, ut si nunc quidem
faciat aliquid, cum ante quieuerit, vel si nunc adulescens iam factus sit, cum
prius tenera vixisset infantia. Communes autem differentiae nuncupatae sunt,
quoniam nullius propriae esse possunt differentiae sed separabilia accidentia
sola significant. Nam et stare et sedere et facere aliquid ac non facere
multorum atque adeo omnium et separabilia esse accidentia manifestum est.
Quibus si qui differunt, communibus differentiis distare dicuntur. Praeterea
puerum esse atque adulescentem vel senem, ea quoque separabilia sunt
accidentia. Nam ex pueritia ad adulescentiam atque hinc ad senectutem, ab hac
denique ad decrepitam usque aetatem naturae ipsius necessitate progredimur.
Illud forsitan sit dubitabile de uniuscuiusque forma corporis, an ullo modo
separari queat. Sed ea quoque est separabilis, nullius enim diuturna ac
stabilis forma perdurat. Idcirco nec peregrinus pater relictum domi puerum, si
adulescentem redux viderit, possit agnoscere; forma enim semper quae ante
fuerat, permutatur atque ipsa alteritas qua distamus ab altero, semper diversa
est. Constat igitur hanc communem differentiam separabilibus maxime
accidentibus applicari, propria vero est quae inseparabilia significat
accidentia. Ea huiusmodi sunt, ut si quis caecis nascatur oculis, si quis
incuruo naso; dum enim adest nasus atque oculi, ille caecus, ille erit semper
incuruus. Atque haec per naturam. Sunt vero alia quae per accidens corporibus
fiunt, ut si cui uulnus ƿ inflictum cicatrice fuerit obductum, haec si
obcalluerit. Propriam differentiam facit; distabit enim alter ab altero, quod
hic cicatricem habeat, ille vero minime. Postremoque in his omnibus vel
separabilibus accidentibus vel inseparabilibus alia sunt naturaliter accidentia,
alia extrinsecus, naturaliter quidem ut pueritia vel ivuentus et totius
conformatio corporis, sic caeci oculi et curuitas nasi. Et superiora quidem
exempla separabilis accidentis per naturam sunt, posteriora vero inseparabilis.
Item extrinsecus vel ambulare vel currere; id enim nou natura sed sola affert
voluntas, natura vero posse tantum dedit, non etiam facere. Atque haec sunt
separabilis accidentis extrinsecus venientis exempla, illa vero inseparabilis,
ut si qua cicatrix obducta uulneri obcalluerit. Magis propriae autem
differentiae praedicantur, quae non accidens sed substantiam formant, ut
hominis rationabilitas; differt enim homo a caeteris, quod rationalis est vel
quod mortalis. Hae sunt igitur magis propriae, quae monstrant uniuscuiusque
substantiam. Nam si illae quidem idcirco communes dicuntur, quia separabiles
atque omnium sunt, aliae autem propriae. Quoniam separari non possunt, quamvis
sint in accidentium numero, illae iure magis propriae praedicantur, quae non
modo a subiecto separari non possunt, verum subiecti ipsius speciem
substantiamque perficiunt. Ex his igitur tribus differentiarum diversitatibus,
id est communibus, propriis ac magis propriis, fiunt secundum genus vel speciem
vel numerum discrepantiae. Nam ex communibus et propriis secundum numerum
distantiae nascuntur, ex magis propriis vero secundum genus ac speciem. UNIVERSALITER
ERGO OMNIS DIFFERENTIA ALTERATUM FACIT CUILIBET ADVENIENS SED EA QUAE EST
COMMUNITER ET PROPRIE, ALTERATUM FACIT, ILLA AUTEM QUAE EST MAGIS PROPRIE,
ALIUD. DIFFERENTIARUM ENIM ALIAE QUIDEM ALTERATUM FACIUNT, ALIAE VERO ALIUD.
ILLAE QUIDEM QUAE FACIUNT ALIUD, SPECIFICAE VOCANTUR, ILLAE VERO QUAE
ALTERATUM, SIMPLICITER DIFFERENTIAE. ANIMALI ENIM DIFFERENTIA ADVENIENS
RATIONALIS ALIUD FECIT ET SPECIEM ANIMALIS FECIT, ILLA VERO QUAE EST MOVENDI,
ALTERATUM SOLUM A QUIESCENTE FECIT; QUARE HAEC QUIDEM ALIUD, ILLA VERO
ALTERATUM SOLUM FECIT. Omnis differentia alterius ab altero distantiam facit.
Sed haec vel est communis et continens vel cum quodam proprio et magis proprio
differentiarum modo. Quare quicquid qualibet ratione ab alio diversum est,
alteratum esse dicitur. Si vero accesserit illi diversitati ut etiam specifica
quadam differentia sit diversum, non alteratum solum, verum etiam aliud esse
praedicatur. Alteratio igitur continens est, aliud vero intra alterationis
spatium continetur; nam et quod aliud est, alteratum est sed nou omne quod
alteratum est, aliud dici potest. Itaque si accidentibus aliquibus fuerit facta
diversitas, alteratum ƿ quidem effectum est, quoniam quidem quolibet modo vel
ex quibuslibet differentiis considerata diversitas alterationem facit
intellegi, aliud vero non fit, nisi substantiali differentia alterum ab altero
fuerit dissociatum. Itaque communes et propriae differentiae, quoniam accidentium,
ut dictum est, sunt, solum efficiunt alteratum. Aliud vero minime, magis
propriae autem, quoniam substantiam tenent et in subiecti forma prnedicantur,
non modo alteratum, quod est commune vel substantiali vel accidenti
differentiae sed etiam aliud faciunt, quod ea sola retinet differentia quae
substantiam continet formamque suhiecti. Atque ilae quidem differentiao quae
faciunt aliud, specificab nuncupantur idcirco, quod ipsae efficiunt speciem;
quam cum substantialibus differentiis informaverint, faciunt ab aliis ita esse
diversam, ut non aiterata solum sit, verum etiam tota alia praedicetur. Itaque
fit huiusmodi divisio, differentiarum ut aliae alteratum faciant, aliae vero
aliud. Et illae quidem quae faciunt alteratum, simpliciter pro nomine differentiae
nuncupantur, illae vero quae aliud, specificae differentiae praedicantur. Atque,
ut planius liqueat quid sit alteratum, quid aliud, tali describuntur termino
vel declarantur exemplo: aliud est quod tota speciei ratione diversum est, ut
equus ab homine, quoniatll rationalis differentia animali advenieus hominem
fecit aliudque eum quam equum esse constituit. Item si unus homo sedeat, alter
assistat, non efficietur homo diversus ab homine sed eos alteratio sola
disiungit, ut eum qui assistit ab eo qui ƿ sedet faciat alteratum. Item si ille
sit nigris oculis, ille caesiis, nihil, quantum ad formam humanitatis attinet,
permutatum est. Ita secundum has differentias alteratio sola consistit. At si
equus quidem iaceat, homo vero ambulet, et aliud est equus ab homine et
alteratum, dupliciter quidem alteratum, semel vero aliud. Alteratum est enim,
vel quod omnino specie diversum est -- et est aliud; omne enim aliud, ut dictum
est, etiam alteratum est -- vel quod accidentibus distat, quod ille iaceat, hic
ambulet, semel vero est aliud, quod rationabili atque irrationabili
differentiis disgregatur, quae specificae sunt et substantiales dicuntur. Est
igitur alteratum quod ab alio qualibet ratione diversum est. SECUNDUM IGITUR
ALIUD FACIENTES DIVISIONES FIUNT A GENERIBUS IN SPECIES ET DEFINITIONES
ASSIGNANTUR, QUAE SUNT EX GENERE ET HUIUSMODI DIFFERENTIIS, SECUNDUM AUTEM EAS
QUAE SOLUM ALTERATUM FACIUNT, ALTERATIO SOLA CONSISTIT ET ALIQUO MODO SE
HABENDI PERMUTATIONES. Quoniam in principio operis huius generis, speciei,
differentiae, ƿ proprii accidentisque notitiam ad divisionem atque ad
definitionem utilem esse praedixit, idcirco nunc differentiarum ipsarum facta
divisione easdem partitur et segregat, quaenam differentiae divisionibus ac
definitionibus accommodentur, quae vero minime. Quoniam igitur divisio generis
ita in species facienda est, ut illae a se species omni substantiae ratione
diversae sint, idcirco non probat assumendas esse eas ad divisionem
differentias quae vel separabilis vel inseparabilis accidentis significationem
tenent, idcirco quoniam, ut dictum est, solum faciunt alteratum, aliud vero
perficere et informare non possunt. Inutiles igitur sunt ad divisionem hae
differentiae quae faciunt alteratum. Segregandae igitur sunt communes et
propriae a generis divisione, illae assumendae tantum quae sunt magis propriae.
Illae enim faciunt aliud, quod generis divisio videtur exposcere. Ad
definitionem quoque eaedem magis propriae plurimum valent, communes et propriae
velut inutiles segregantur; communes enim et propriae, quoniam accidens diversi
generis ferunt, nihil substantiae ratione conformant, definitio vero omnis
substantiam conatur ostendere. Specificae vero differentiae illae sunt quae, ut
superius dictum est, speciem informant substantiamque perficiunt; hae sunt
magis propriae. Eaedem igitur sicut in divisionem, ita etiam in definitionem
assumuntur. ut enim dictum est, eaedem differentiae ƿ nunc quidem constitutivae
ad definitionem specierum sunluntur, nunc divisivae ad partitionem generis
accommodantur. Ita igitur cum divisivae sunt generis, aliud constituunt. In
substantiae vero definitione speciei informationem faciunt, cumque magis
propriae et aliud faciant et specificae sint, eo quidem quo aliud faciunt.
Divisionibus aptae sunt. Eo vero quo speciem informant. Definitionibus
accommodatae sunt. Communes autem et propriae quoniam neque aliud faciunt sed
alteratum, neque omnino substantiam monstrant, aeque a divisione ut a
definitione disiunctae sunt. A SUPERIORIBUS ERGO RURSUS INCHOANTI DICENDUM EST DIFFERENTIARUM
ALIAS QUIDEM ESSE SEPARABILES, ALIAS VERO INSEPARABILES. MOVERI ENIM ET
QUIESCERE ET SANUM ESSE ET AEGRUM ET QUAECUMQUE HIS PROXIMA SUNT, SEPARABILIA
SUNT, AT VERO AQUILUM ESSE VEL SIMUM VEL RATIONALE VEL IRRATIONALE
INSEPARABILIA. IN SEPARABILIUM AUTEM ALIAE QUIDEM SUNT PER SE, ALIAE ƿ VERO PER
ACCIDENS; NAM RATIONALE PER SE INEST HOMINI ET MORTALE ET DISCIPLINAE ESSE
PERCEPTIBILE, AT VERO AQUILUM ESSE VEL SIMUM SECUNDUM ACCIDENS ET NON PER SE. Superius
differentias triplici divisione partitus est dicens aut communes esse aut
proprias aut magis proprias, dehinc easdem alia divisione in duas secuit partes
dicens has quidem aliud facere, illas vero alteratum. Nunc tertiam earum quidem
facit divisionem dicens alias esse separabiles, alias inseparabiles, posse
autem de unoquoque cuius multae sunt differentiae, plurimas fieri divisiones ex
ipsa differentiarum natura manifestum est. Nam si omnis divisio differentiis
distribuitur quorum multae sunt differentiae, multas etiam divisiones esse
necesse est. Fit autem ut animal dividatur quidem hoc modo: animalis alia
quidem sunt rationabilia, alia irrationabilia, item alia mortalia, alia
immortalia; item alia pedes habentia, alia minime; rursus alia herbis
uescentia, alia carnibus, alia seminibus. Ita nihil mirum videri debet, si
multiplex differentiae est facta partitio. Ac primum quidem cum in ternarium
numerum differentiae membra secuisset, communes et proprias et magis proprias
nuncupavit. Secunda vero divisio communes et proprias intra nomen alteratum
facientis inclusit, magis proprias vero intra aliud facientis. Haec vero tertia
divisio, quae ait DIFFERENTIARUM ALIAS ESSE SEPARABILES, ALIAS INSEPARABILES, unam
quidem ex alteratum facientibus separabilibus differentiis adiungit, caeteras
vero intra inseparabilis differentiae vocabulum claudit. Una quidem ex
alteratum facientibus, id est propria differentia, et reliqua quae aliud facere
demonstrata est, id est magis propria, inseparabiles differentiae esse
dicuntur. F quarum subdivisio fit. Inseparabilium differentiarum aliae sunt per
se, aliae secundum accidens, per se quidem magis propriae, secundum accidens
vero propriae. Per se autem aliquid inesse dicitur quod alicuius substantiam
informat. Si enim idcirco quaelibet species est, quoniam substantiali differentia
constituitur, illa differentia per se subiecto adest neque per accidens aut per
quodlibet aliud medium sed sui praesentia speciem quam tuetur informat, ut
hominem rationabilitas, homini enim huiusmodi differentia per se inest, idcirco
enim homo est, quia ei rationabilitas adest; quae si discesserit, species
hominis non manebit. Et has quidem quae substantiales sunt, inseparabiles esse
nullus ignorat; separari enim a subiecto non poterunt, nisi interempta sit
natura subiecti. Secundum accidens vero inseparabiles differentiae sunt hae
quae propriae nuncupantur, ut aquilum esse vel simum; quae idcirco per accidens
nuncupantur, quoniam iam constitutae speciei extrinsecus accidunt nihil subiecti
substantiae commodantes. ILLAE IGITUR QUAE PER SE SUNT, IN SUBSTANTIAE ƿ
RATIONE ACCIPIUNTUR ET FACIUNT ALIUD, ILLAE VERO QUAE SECUNDUM ACCIDENS, NEC IN
SUBSTANTIAE RATIONE DICUNTUR NEC FACIUNT ALIUD SED ALTERATUM. ET ILLAE QUIDEM
QUAE PER SE SUNT, NON SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS, ILLAE vero QUAE PER ACCIDENS, VEL
SI INSEPARABILES SINT, INTENTIONEM RECIPIUNT ET REMISSIONEM; NAM NEQUE GENUS
MAGIS AUT MINUS PRAEDICATUR DE EO CUIUS FUERIT GENUS, NEQUE GENERIS
DIFFERENTIAE, SECUNDUM QUAS DIVIDITUR; IPSAE ENIM SUNT QUAE UNIUSCUIUSQUE
RATIONEM COMPLENT, ESSE AUTEM UNI CUIQUE UNUM ET IDEM NEQUE INTENTIONEM NEQUE
REMISSIONEM SUSCIPIENS EST, AQUILUM AUTEM ESSE VEL SIMUM VEL COLORATUM ALIQUO
MODO ET INTENDITUR ET REMITTITUR. Differentiis rite partitis earum inter se
distantiam monstrat atque unam quidem repetit quam superius dixit. Cum enim
tres esse dixisset differentias, communes, proprias, magis proprias, alteratum
facere dixit proprias, sicut etiam communes, aliud mimme sed hoc solis magis
propriis reservavit. Nunc igitur idem repetit dicens quoniam inseparabiles
differentiae quae substantiam monstrant, id est quae per se subiectis speciebus
insunt easque perficiunt, aliud faciunt, illae vero ƿ quae sunt propriae, id
est secundum accidens inseparabiles differentiae, neque in substantia insunt
nec aliud faciunt sed tantum, ut superius dictum est, alteratum. Item alia
distantia est earum differentiarum quae secundum substantiam sunt, ab his quae
secundum accidens, quoniam quae substantiam monstrant, intendi aut remitti non
possunt, quae vero sunt secundum accidens, et intentione crescunt et remissione
decrescunt. Id autem probatur hoc modo. Unicuique rei esse suum neque crescere
neque deminui potest; nam qui homo est, humanitatis suae nec crementa potest
nec detrimenta suscipere. Nam neque ipse a se plus aut minus hodie vel quolibet
alio tempore homo esse potest nec homo rursus ab alio homine plus homo potest
esse vel animal. Utrique enim aequaliter animalia, aequaliter homines esse
dicuntur. Quodsi uni cuique esse suum nec cremento ampliari potest nec
inminutione decrescere, quod per id facile monstrari potest, quoniam quae
genera sunt vel species. Nulla intentione vel remissione variantur, non est
dubium quin differentiae quoque, quae uniuscuiusque speciei substantiam
formant, nec remissionis detrimenta suscipiant nec intentionis augmenta. Itaque
substantiales differentiae neque intentionem neque remissionem suscipiunt.
Huius causa haec est. Quoniam esse unicuique unum et idem est, et intentionem
remissionemue non suscipit huius exemplum. Genus ƿ enim dici non potest plus
minusue cuilibet genus; omnibus enim genus aequaliter superponitur.
Differentiae quoque quae dividunt genus et informant speciem, quoniam speciei
essentiam complent, nec intentionem recipiunt nec remissionem. Quae vero
secundum accidens differentiae sunt inseparabiles, ut aquilum esse vel simum
vel coloratum aliquo modo, et intentionem suscipiunt et remissionem. Fieri enim
potest ut hic paulo sit nigrior, hic vero amplius simus, ille minus aquilus, at
vero quod non omnes homines aequaliter rationales mortalesque sint nec
specierum nec differentiarum natura videtur admittere. CUM IGITUR TRES SPECIES
DIFFERENTIAE CONSIDERENTUR ET CUM HAE QUIDEM SINT SEPARABILES, ILLAE VERO
INSEPARABILES, ET RURSUS INSEPARABILIUM CUM HAE QUIDEM SINT PER SE, ILLAE VERO
PER ACCIDENS, RURSLLS EARUM QUAE SUNT PER SE DIFFERENTIARUM ALIAC QUIDEM SUNT
SECUNDUM QUAS DIVIDIMUS GENERA IN SPECIES, ALIAE VERO SECUNDUM QUAS EA QUAE
DIVISA SUNT SPECIFICANTUR, UT CUM PER SE DIFFERENTIAE OMNES HUINSMODI SINT,
ANIMATI ET INANIMATI, ƿ SENSIBILIS ET INSENSIBILIS, RATIONALIS ET IRRATIONALIS,
MORTALIS ET IMMORTALIS, EA QUIDEM QUAE EST ANIMATI ET SENSIBILIS DIFFERENTIA.
CONSTITUTIVA EST SUBSTANTIAE ANIMALIS -- EST ENIM ANIMAL SUBSTANTIA ANIMATA
SENSIBILIS -- EA VERO QUAE EST MORTALIS ET IMMORTALIS DIFFERENTIA ET RATIONALIS
ET IRRATIONALIS, DIVISIVAE SUNT ANIMALIS DIFFERENTIAE; PER EAS ENIM GENERA IN
SPECIES DIVIDIMUS. Fit nunc differentiarum plena et suprema divisio, quae est
huiusmodi. Differentiarum aliae sunt separabiles, aliae inseparabiles,
inseparabilium aliae sunt secundum accidens, aliae substantiales.
Substantialium aliae sunt divisibiles generis, aliae constitutivae specierum.
Quod vero ait: CUM IGITUR TRES SPECIES DIFFERENTIAE CONSIDERENTUR, ad hoc
retulit, quod in prima differentiarum divisione partim eas communes esse,
partim proprias, partim magis proprias disit, quas rursus tres differentias
alias separabiles esse monstravit, alias inseparabiles, separabiles quidem
commlmes, inseparabiles vero proprias ac magis proprias. Inseparabilium vero fecit
divisionem dicens alias esse secundum accidens, quae propriae nuncupantur,
magis proprias vero secundum substantiam considerari. Earum vero quae secundum
substantiam sunt, subdivisionem facit, quod ƿ aliae earum genus dividant, aliae
speciem informent. Ad cuius rei facilem cognitionem illa tertii libri specierum
generumque dispositio transcribatur. Sitque primum substantia, sub hac
corporeum atque incorporeum, sub corporeo animatum atque inanimatum, sub
animato sensibile atque insensibile, sub quo animal, sub animali rationale
atque irrationale, sub rationali mortale atque immortale et sub mortali species
hominis, quae solis deinceps individuis praeponatur. In hac igitur divisione
omnes hae differentiae specificae nuncupantur, generum enim specierumque differentiae
sunt sed generum quidem divisivae, specierum autem constitutivae. Id autem
probatur hoc modo. Substantiam quippe corporei atque incorporei differentiae
partiuntur, corporeum vero animati atque inanimati, animatum sensibilis atque
insensibilis. Ita igitur genera substantiales differentiae partiuntur et
dicuntur generum divisivae. At velo si eaedem differentiae quae a genere
descendentes genus dividunt, colligantur et in unum quae possunt iungi
copulentur, species informatur. Nam cum animal species sit substantiae -- omnia
enim superiora de inferioribus praedicantur et quicquid inferius fuerit,
species erit etiam superioris -- animatum tamen atque ƿ sensibile quae sunt
differentiae, si referantur ad genera, divisivae sunt, constitutivae vero fiunt
animalis eiusque substantiam formant atque constituunt definitionemque
conformant, ut sit animal substantia animata sensibilis. Substantia quidem
genus, animatum vero atque sensibile eiusdem differentiae constitutivae. Item
animal rationabilitas atque irrationabilitas dividit, mortali etiam atque
immortali dividitur sed iuncta rationabilitas atque mortalitas, quae animalis
divisivae fuerant, fiunt hominis constitutivae eiusque perficiunt speciem atque
omnem eius rationem definitionis informant atque perficiunt. At si
irrationabilitas cum mortalitate iungatur, fiet equus aut quodlibet animal,
quod ratione non utitur, rationabilitas vero atque immortalitas copulatae dei
substantiam informant. Ita eaedem differentiae cum referuntur ad genera,
divisivae generum fiunt, si vero ad inferiores species considerentur, informant
species earumque substantiam convenienti copulatione constituunt. In hoc
quaesitum est, quemadmodum dicerentur esse hae differentiae ƿ specierum
constitutivae, cum irrationabilis differentia atque immortalis nullam speciem
videantur efficere. Respondemus primum quidem placere Aristoteli caelestia
corpora animata non esse: quod velo animatum non sit, animal esse non posse;
quod vero non sit animal, nec rationale esse concedi. Sed eadem corpora propter
simplicitatem et perpetuitatem motus aeterna esse confirmat. Est igitur aliquid
quod ex duabus his differentiis conficiatur, irrationabili scilicet atque
immortali. Quodsi magis cedendum Platoni est et caelestia corpora animata esse
credendum, nullum quidem his differentiis potest esse subiectum -- quicquid
enim irrationabile est corruptioni subiacens et generationi, immortale esse non
poterit -- sed tamen hae differentiae, quoniam substantialium differentiarum in
numero sunt, si iungi ullo modo potuissent, earum naturam et speciem quoque
possent efficere. Atque ut intellegatur, quae sit haec potentia effieiendae
substantiae specieique formandae respiciamus ad proprias atque communes, quae
tametsi iungantur, speciem substantiamque nulla ratione constituunt. Si quis
enim loquatur ambulans, quae sunt duae communes differentiae, vel si albus ac
longus, num idcirco isdem eius substantia constituitur? Minime. Cur? Quia non
eiusdem sunt generis, quae alicuius possint constituere et conformare
substantiam. ƿ Ita igitur hae, id est irrationale atque immortale, etiamsi
subiectum aliquod habere non possunt, possent tamen substantiam efficere, si
ullo modo iungi copularique potuissent. Praeterea irrationale iunctum cum
mortali substantiam pecudis facit: est igitur constitutiva irrationalis
differentia. Item immortale ac rationale coniuncta efficiunt deum: est igitur
immorlale quod speciem formet. Quodsi inter se iungi nequeunt, non idcirco quod
in natura earum est, abrogatur. SED HAE QUIDEM QUAE DIVISIVAE SUNT DIFFERENTIAE
GENERUM, COMPLETIVAE FIUNT ET CONSTITUTIVAE SPECIERUM; DIVIDITUR ENIM ANIMAL
RATIONALI ET IRRATIONALI DIFFERENTIA ET RURSUS MORTALI ET IMMORTALI
DIFFERENTIA. SED EA QUAE EST RATIONALIS DIFFERENTIA ET MORTALIS, CONSTITUTIVAE
FIUNT HOMINIS, RATIONALIS VERO ET IMMORTALIS. DEI, ILLAE vero QUAE SUNT
IRRATIONALIS ET MORTALIS, IRRATIONABILIUM ANIMALIUM. SIC ETIAM ET SUPREMAE
SUBSTANTIAE CUM DIVISIVA SIT ANIMATI ET INANIMATI DIFFERENTIA ET SENSIBILIS ET
INSENSIBILIS, ANIMATA ET SENSIBILIS CONGREGATAE AD SUBSTANTIAM ANIMAL
PERFECERUNT. Geminum differentiarum usum esse demonstrat, unum quidem quo
genera dividuntur, alium vero quo species informantur; neque enim hoc solum
differentiae faciunt, ut genera partiantur, verum etiam dum genera dividunt,
species in quas genera deducuntur efficiunt. Itaque quae divisivae sunt
generum, fiunt constitutivae specierum, huiusque rei illud exemplum est quod
ipse subiecit: animalis quippe differentiae sunt divisivae rationale atque
irrationale, mortale atque immortale, his enim praedicatio diniditur animalis.
Omne enim quod animal est, aut rationale aut irrationale aut mortale aut
immortale est. Sed istae differentiae quae dividunt genus quod est animal
speciei substantiam formam quae constituunt. Nam cum sit homo animal, efficitur
rationali mortalique differentiis, quae dudum animal partiebantur. Item cum sit
equus animal, irrationali mortalique differentiis constituitur, quae dudum
animal dividebant. Deus autem cum sit animal, ut de sole dicamus. Rationali
immortalique efficitur differentiis, quas dividere genus habita partitio paulo
ante monstravit. Sed hic, ut diximus deum corpoleum intellegi oportet, ut solem
et caelum caeteraque huiusmodi, quae cum animata et rationabilia Plato esse
confirmat, tum in deorum vocabulum antiquitatis veneratione probantur assumpta,
de primo quoque genere, id est substantia demonstrantur venire. Nam cum eius
divisivae sint differentiae ƿ animatum atque inanimatum, sensibile atque
insensibile, iunctae differentiae sensibilis atque animati efficiunt substantiam
animatam atque sensibilem, quod est animal. Iure igitur dictum est, quae
divisivae sunt differentiae generum, easdem esse constitutivas specierum. QUONIAM
ERGO EAEDEM ALIQUO MODO QUIDEM ACCEPTAE FIUNT CONSTITUTIVAE, ALIQUO MODO AUTEM
DIVISIVAE, SPECIFICAE OMNES VOCANTUR. ET HIS MAXIME OPUS EST AD DIVISIONES
GENERUM ET DEFINITIONES SED NON HIS QUAE SECUNDUM ACCIDENS INSEPARABILES SUNT,
NEC MAGIS HIS QUAE SUNT SEPARABILES. Omnes a genere differentias procedentes
genus ipsum a quo procedunt, dividere nullus ignorat. Ipsae autem quae dividunt
genus, si ad posteriores species applicentur, informant substantias easque
perficiunt. Eaedem igitur sunt constitutivae specierum, eaedem divisibiles
generum, alio tamen modo atque alio consideratae, ut si ad genus relatae quidem
in contrariam divisionem spectentur, divisibiles generis inveniuntur, si vero
iunctae aliquid efficere possint, specierum constitutivae sunt. Quae cum ita
sint, hae differentiae quae genus dividunt, rectissime divisivae
nominanturÑquae enim constitumlt speciem, specificae sunt sed constituunt
speciem hae differentiae quae ƿ sunt generis divisivae Ñ eaedemque sunt
specierum constitutivae. Quare iure quae generum divisivae sunt et quae
specierum constitutivae, specificae nuncupantur. Has igitur in divisione
generis et in definitione specierum accipi oportere manifestum est. Quoniam
enim divisivae sunt, per eas dividi oportet genus, quoniam autem constitutivae,
per eas species definiri; quibus enim unumquodque constituitur, isdem etiam
definitur. Constituitur autem species per differentias generis divisivas, quae
sunt specificae. Iure igitur specificae solae et in generis divisione et in
specierum definitione ponuntur. Et de specificis quidem haec ratio est, de his
autem quae vel separabilia vel inseparabilia continent accidentia, nihil in
generum divisione vel definitione specierum poterit assumi, idcirco quoniam
quae divisibiles sunt, substantiam generis dividunt, et quae constitutivae
sunt. Substantiam speciei constituunt. Quae vero sunt inseparabilia accidentia,
nullius substantiam informant. Unde fit ut multo minus separabilia accidentia
ad divisiones generum vel specierum definitiones accommodentur; omnino enim
dissimiles sunt substantialibus differentiis. Nam inseparabilia accidentia hoc fortasse
habent commune cum specificis, hoc est substantialibus differentiis, quod aeque
subiectum non relinquunt, sicut nec specificae differentiae. Separabilia autem
accidentia ne hoc quidem; separari ƿ enim possunt, nec tantum potestate et
mentis ratiocinatione sed actus etiam praesentia, et omnino veniendi vel
discedendi varietatibus permutantur. QUAS ETIAM DETERMINANTES DICUNT:
DIFFERENTIA EST QUA ABUNDAT SPECIES A GENERE. HOMO ENIM AB ANIMALI PLUS HABET
RATIONALE ET MORTALE: ANIMAL ENIM NEQUE IPSUM NIHIL HORUM EST -- NAM UNDE
HABEBUNT SPECIES DIFFERENTIAS? -- NEQUE ENIM OMNES OPPOSITAS HABET -- NAM IN
EODEM SIMUL HABEBUNT OPPOSITA -- SED, QUEMADMODUM PROBANT, POTESTATE QUIDEM
OMNES HABET SUB SE DIFFERENTIAS, ACTU VERO NULLAM. AC SIC NEQUE EX HIS QUAE NON
SUNT, ALIQUID FIT NEQUE OPPOSITA CIRCA IDEM SUNT. Specificas differentias
definitione concludit dicens substantiales differentias a quibusdam tali
descriptionis ratione finiri: DIFFERENTIA SPECIFICA EST QUA ABUNDAT SPECIES A
GENERE. Sit enim genus animal, species homo: habet igitur homo differentias in
se, quae eum constituunt, rationale atque mortale; omnis enim species
constitutivas formae suae differentias in se retinet nec praeter illas esse
potest, quarum congregatione perfecta est. Si igitur animal quidem solum genus
est, homo vero est animal rationale mortale, plus habet homo ab animali id quod
rationale est atque mortale. Quo igitur abundat species ƿ a genere, id est quo
superat genus et quo plus habet a genere, hoc est specifica differentia. Sed huic
definitioni quaedam quaestio videtur occurrere habens principium ex duabus per
se propositionibus votis, una quidem, quoniam duo contraria in eodem esse non
possunt, alia vero, quoniam ex nihilo nihil fit. Nam neque contraria pati sese
possunt, ut in eodem simul sint, nec aliquid ex nihilo fieri potest; omne enim
quod fit, habet aliquid unde effici possit atque formari. Quae
propositiones talem faciunt quaestionem. Dictum est differentiam esse id qua
plus haberet species a genere. Quid igitur? Dicendum est genus eas differentias
quas habent species, non habere? Et unde habebit species differentias quas
genus non habet? Nisi enim sit unde veniant, differentiae in speciem venire non
possunt. Quodsi genus quidem has differentias non habet, species autem habet,
videntur ex nihilo differentiae in speciem comlenisse et factum esse aliquid ex
nihilo, quod fieri non posse superius dicta propositio monstravit. Quod si
differentias omnes genus continet, differentiae autem in contraria
dissoluuntur, fiet ut rationabilitatem atque irrationabilitatem, mortalitatem
atque immortalitatem simul habeat animal, quod est genus, et erunt in eodem
bina contraria, quod fieri non potest. Neque enim sicut in corpore solet esse
alia pars alba, alia nigra, ita fieri in genere potest; genus enim per se
consideratum partes non habet, nisi ad species referatur. Quicquid igitur
habet, non partibus sed tota sui magnitudine retinebit. Nec illud dubium est,
quin in partibus suis genus habeat ƿ contrarietates, ut animal in homine
rationabilitatem, in bove contrarium. Sed
nunc non de speciebus quaerimus, de quibus constat sed an ipsum per se genus
eas differentias quas habent species, habere possit atque intra suae
substantiae ambitum continere. Hanc igitur quaestionem tali ratione dissolvimus.
Potest quaelibet illa res id quod est non esse sed alio modo esse, alio vero
non esse, ut Socrates cum stat, et sedet et non sedet sedet quidem potestate,
actu vero non sedet. Cum enim stat, manifestum est eum pon agere sessionem sed
potius standi immobilitatem. Sed rursus cum stat sedet, non quia iam sedet sed
quia sedere potest; ita actu quidem non sedet, potestate vero sedet. Et ouum
animal est et non est animal. Non est quidem animal actu, adhuc namque ouum est
nec ad animalis processit vivificationem sed idem tamen est animal potestate,
quia potest effici animal, cum formam ac spiritum vivificationis acceperit. Ita
igitur genus et habet has differentias et non habet, non habet quidem actu sed
habet potestate. Si enim ipsum per se animal consideretur, differentias non
habebit; si autem ad species reducatur, habere potest sed distributim atque ut
eius speciebus separatim nihil possit evenire contrarium. Ita ipsum genus si
per se consideretur, ƿ differentiis caret; quod si ad species referatur, per distributas
species vel in partibus suis contraria retinebit, atque ita nec ex nihilo
venerunt differentiae quas genus retinet potestate nec utraque contraria in
eodem sunt, cum contrarias differentias in eo quod dicitur genus, actu non
habet: impossibilitas enim eius propositionis quae dicit contraria in eodem
esse non posse, in eo consistit quod contraria actu in eodem esse non possunt.
Nam potestate et non actu duo contraria in eodem esse nihil impedit. Quae vero
nos contraria diximus, Porphyrius opposita nuncupavit. Est enim genus contrarii
oppositum; omnia enim contralia, si sibimet ipsis considerantur, opposita sunt.
DEFINIUNT AUTEM EAM ET HOC MODO: DIFFERENTIA EST QUOD DE PLURIBUS ET
DIFFERENTIBUS SPECIE IN EO QUOD QUALE SIT PRAEDICATUR; RATIONALE ENIM ET
MORTALE DE HOMINE PRAEDICATUM IN EO QUOD QUALE QUIDDAM EST HOMO DICITUR SED
NOLL IN EO QUOD QUID EST. QUID EST ENIM HOMO INTERROGATIS NOBIS CONVENIENS EST
DICERE ANIMAL, QUALE AUTEM ANIMAL INQUISITI, QUONIAM RATIONALE ET MORTALE EST,
CONVENIENTER ASSIGNABIMUS. Tres sunt interrogationes ad quas genus, species,
differentia, proprium atque accidens respondetur, haec autem sunt: quid sit,
quale sit, quomodo se habeat. Nam si quis interroget: quid est Socrates?
Responderi per genus ac speciem convenit aut animal aut homo. Si quis quomodo
se habeat Socrates interroget, iure accidens respondebitur, id est aut sedet
aut legit aut caetera. Si quis vero qualis sit Socrates interroget, aut
differentia aut proprium aut accidens respondebitur, id est vel rationalis vel
risibilis vel caluus. Sed in proprio quidem illa est observatio, quod illud
proprium dici potest quod de una specie praedicatur, accidens vero tale est
quod qualitatem designet quae non substantiam significet, differentia vero
talis est quae substantiam demonstret. Interrogati igitur qualis unaquaeque res
sit, si volumus reddere substantiae qualitatem, differentiam praedicamus. Quae
differentia numquam de una tantum specie praedicatur, ut mortale vel rationale
sed de pluribus. Quod igitur de pluribus speciebus inter se differentibus
praedicatur ad eam interrogationem, quae quale sit id de quo quaeritur
interrogat, ea est differentia cuius talem posuit definitionem: DIFFERENTIA EST
QUOD DE PLURIBUS ƿ SPECIE DIFFERENTIBUS IN EO QUOD QUALE SIT PRAEDICATUR. Cuius
definitionis causam rationemque pertractans ait: REBUS ENIM EX MATERIA ET FORMA
CONSTANTIBUS VEL AD SIMILITUDINEM MATERIAE ET FORMAE CONSTITUTIONEM HABENTIBUS,
QUEMADMODUM STATUA EX MATERIA EST AERIS, FORMA AUTEM FIGURA. SIC ET HOMO
COMMUNIS ET SPECIALIS EX MATERIA QUIDEM SIMILITER CONSISTIT GENERE, EX FORMA
AUTEM DIFFERENTIA, TOTUM AUTEM HOC ANLMAL RATIONALE MORTALE HOMO EST,
QUEMADMODUM ILLIC STATUA. Dixit superius differentias esse quae in qualitate
speciei praedicarentur, nunc autem causas exequitur, cur speciei qualitas
differentia sit. Omnes, inquit, res vel ex materia formaque consistunt vel ad
similitudinem materiae atque formae substantiam sortiuntur. Ex materia quidem
formaque subsistunt ƿ omnia quaecumque sunt corporalia; nisi enim sit subiectum
corpus quod suscipiat formam, nihil omnino esse potest. Si enim lapides non
fuissent. Muri parietesque non essent, si lignum non fuisset, omnino nec mensa
quidem, quae ex ligni materia est, esse potuisset. Igitur supposita materia ac
praeiacente cum in ipsam figura superuenerit, fit quaelibet illa res corporea
ex materia formaque subsistens, ut Achillis statua ex aeris materia et ipsius
Achillis figura perficitur. Atque ea quidem quae corporea sunt, manifestum est
ex materia formaque subsistere, ea vero quae sunt incorporalia, ad
similitudinem materiae atque formae habent suppositas priores antiquioresque
naturas, super quas differentiae venientes efficiunt aliquid quod eodem modo
sicut corpus tamquam ex materia ac figura consistere videatur, ut in genere ac
specie additis generi differentiis species effecta est. Ut igitur est in
Achillis statua aes quidem materia, forma vero Achillis qualitas et quaedarn
figura, ex quibus efficitur Achillis statua, quae subiecta sensibus capitur,
ita etiam in specie, quod est homo, materia quidem eius genus est, quod est
animal, cui superveniens qualitas rationalis animal rationale, id est speciem
fecit. Igitur speciei materia quaedam est genus, forma vero et quasi qualitas
differentia. Quod est igitur in statua aes, hoc est in specie genus, quod in
statua figura conformans, id in specie differentia, quod in statua ipsa statua,
quae ex aere ƿ figuraque conformatur, id in specie ipsa species, quae ex genere
differentiaque coniungitur. Quodsi materia quidem speciei genus est, forma
autem differentia, omnis vero forma qualitas est, iure omnis differentia
qualitas appellatur. Quae cum ita sint, iure in eo quod quale sit
interrogantibus respondetur. DESCRIBUNT AUTEM HUIUSMODI DIFFERENTIAS ET HOC
MODO: DIFFERENTIA EST QUOD APTUM NATURA EST DIVIDERE QUAE SUB EODEM SUNT
GENERE; RATIONALE ENIM ET IRRATIONALE HOMINEM ET EQUUM, QUAE SUB EODEM SUNT
GENERE, QUOD EST ANIMAL, DIVIDUNT. Haec quidem definitio cum sit usitata atque
ante oculos exposita, eam tamen plenius dilucideque declaravit. Omnes enim
differentiae idcirco differentiae nuncupantur, quia species a se differre
faciunt, quas unum genus includit, ut homo atque equus propriis discrepant
differentiis; nam sicut homo animal est, ita etiam equus, ergo secundum genus
nullo modo distant. Quae igitur secundum genus minime discrepant, ea
differentiis distribuuntur. Additum enim rationale quidem homini, irrationale
vero equo equus atque homo, quae sub eodem fuerant genere; distribuuntur et
discrepant, additis scilicet differentiis. ASSIGNANT AUTEM ETIAM HOC MODO:
DIFFERENTIA EST QUA DIFFERUNT A SE SINGULA; NAM SECUNDUM GENUS NON DIFFERUNT.
SUMUS ENIM MORTALIA ANIMALIA ET NOS ET IRRATIONABILIA SED ADDITUM RATIONABILE
SEPARAVIT NOS AB ILLIS, ET RATIONABILES SUMUS ET NOS ET DII SED MORTALE APPOSITUM
DISIUNXIT NOS AB ILLIS. Vitiosa ratione et non sana quod uult explicat
definitio quorundam. Id enim esse dicunt differentiam qua unaquaeque res ab
alia distet. In qua definitione nihil interest quod ita dixit an ita
concluserit: differentia est id quod est differentia. Etenim differentiae
nomine in eiusdem differentiae usus est ƿ definitione dicens: DIFFERENTIA EST
QUA DIFFERUNT A SE SINGULA. Quodsi adhuc differentia nescitur, nisi definitione
clarescat, differre quoque quid sit qui poterimus agnoscere? Ita nihil amplius
attulit ad agnitionem qui differentiae nomine id eiusdem usus est definitione.
Est autem communis et uaga nec includens substantiales differentias sed
quaslibet etiam accidentes hoc modo: DIFFERENTIA EST QUA A SE DIFFERUNT
SINGULA; quae enim genere eadem sunt, differentia discrepant, ut cum homo atque
equus idem sint in animalis genere, quoninm utraque sunt animalia, differunt
tamen differentia rationali, et cum dii atque homines sub rationalitate sint
positi, differunt mortalitate. Rationale igitur hominis ad equum differentia
est, mortale hominis ad deum, atque hoc quidem modo substantiales differentiae
colliguntur. Quodsi Socrates sedeat, Plato vero ambulet, erit differentia
ambulatio vel sessio, quae substantialis non est. Namque istam quoque
differentiam definitio videtur incllldere, cum dicit: DIFFERENTIA EST QUA
DIFFERUNT SINGULA; quocumque enim Socrates a Platone distiterit -- nullo autem
alio distare nisi accidentibus potest -- id erit differentia secundum
superioris terminum definitionis. Quam rem scilicet viderunt etiam hi qui
definitionis huius uagum communemque finem reprehendentes certae conclusionis
terminum subiecerunt. INTERIUS AUTEM PERSCRUTANTES DE DIFFERENTIA DICUNT, NON
QUODLIBET EORUM QUAE SUB EODEM SUNT GENERE DIVIDENTIUM ESSE DIFFERENTIAM SED
QUOD AD ESSE CONDUCIT ET QUOD EIUS QUOD EST ESSE REI PARS EST; NEQUE ENIM QUOD
APTUM NATUM EST NAVIGARE ERIT HOMINIS DIFFERENTIA, ETSI PROPRIUM SIT HOMINIS.
DICIMUS ENIM 'ANIMALIUM HAEC QUIDEM APTA NATA SUNT AD NAVIGANDUM, ILLA VERO
MINIME', DINIDENTES AB ALIIS SED APTUM NATUM ESSE AD NAVIGANDUM NON ERAT
COMPLETIVUM SUBSTANTIAE NEC EIUS PARS SED APTITUDO QUAEDAM EIUS EST, IDCIRCO,
QUONIAM NON EST TALIS QUALES SUNT QUAE SPECIFICAE DICUNTUR DIFFERENTIAE. ERUNT
IGITUR SPECIFICAE DIFFERENTIAE QUAECUMQUE ALTERAM FACIUNT SPECIEM ET QUAECUMQUE
IN EO QUOD QUALE EST ACCIPIUNTUR. -- ET DE DIFFERENTIIS QUIDEM ISTA SUFFICIUNT.
Sensus propositionis huiusmodi est. Quoniam superius disit determinasse quosdam
differentiam esse qua a se singllla discreparent, ait alios diligentius de
differential perscrutantes non ƿ fuisse arbitratos recte esse superius
propositam definitionem. Neque enim omnia quaecumque sub eodem posita genere
differre faciunt, differentiae hae de quibus nunc tractatur, id est specificae,
numerari queunt. Plura enim sunt quae ita dividunt species sub uno genere
positas, ut tamen eorum substantiam minime conforment, quia non videntur esse
differentiae specificae nisi illae tantum quae ad id quod est esse proficiunt
et quae in definitionis alicuius parte ponuntur. Hae autem sunt nt rationale
hominis. Nam et substantiam hominis conformat et ad esse hominis proficit et
definitionis eius pars est. Ergo nisi ad id quod est esse conducit et eius quod
est esse rei pars sit, specifica differentia nullo modo poterit nuncupari quid
est autem esse rei? Nihil est aliud nisi definitio. Unicuique enim rei
interrogatae 'quid est?' si quis quod est esse monstrare voluerit, definitionem
dicit. Ergo si qua definitionis pars fuerit, eius erit pars quae uniuscuiusque
rei quid esse sit designet. Definitio est quidem quae quid unaquaeque res ƿ
sit, ostendit ac profert, demonstraturque quid uni cuique rei sit esse per
definitionis assignationem. Illae vero differentiae quae non ad substantiam
conducunt sed quoddam quasi extrinsecus accidens afferunt, specificae non
dicuntur, licet sub eodem genere positas species faciant discrepare, ut si quis
hominis atque equi hanc differentiam dicat, aptum esse ad navigandum. Homo enim
aptus est ad navigandum, equus vero minime, et cum sit equus atque homo sub
eodem genere animalis, addita differentia 'aptum esse ad navigandum' equum
distinxit ab homine. Sed aptum esse ad navigandum non est huiusmodi, quale quod
possit hominis formare substantiam sed tantum quandam quodammodo aptitudinem
monstrat et ad faciendum aliquid vel non faciendum oportunitatem. Idcirco ergo
specifica differentia esse non dicitur. Quo fit ut non omnis differentia quae
sub eodem genere positas species distribuit, specifica esse possit sed ea
tantum quae ad substantiam speciei proficit et quae in parte definitionis
accipitur. Concludit igitur esse specificas differentias quae alteras a se
species faciunt per differentias substantiales. Nam si uni cuique id est esse
quodoumque substantialiter fuerit, quaecumque differentiae substantialiter
diversae sunt, illas species quibus assunt, omni substantia faciunt alteras ac
discrepantes, atque hae in definitionis parte sumuntur. Nam si definitio
substantiam monstrat ƿ et substantiales differentiae species efficiunt,
substantiales differentiae erunt partes definitionum. PROPRIUM VERO
QUADRIFARIAM DIVIDUNT. NAM ET ID QUOD SOLI ALICUI SPECIEI ACCIDIT, ETSI NON
OMNI, UT HOMINI MEDICUM ESSE VEL GEOMETREM, ET QUOD OMNI ACCIDIT, ETSI NON
SOLI, QUEMADMODUM HOMINI ESSE BIPEDEM ET QUOD SOLI ET OMNI ET ALIQUANDO, UT
HOMINI IN SENECTUTE CANESCERE, QUARTUM VERO, IN QUO CONCURRIT ET SOLI ET OMNI
ET SEMPER, QUEMADMODUM HOMINI ESSE RISIBILE. NAM ETSI NON SEMPER RIDEAT, TAMEN
RISIBILE DICITUR, NON QUOD IAM RIDEAT SED QUOD APTUS NATUS SIT; HOC AUTEM EI
SEMPER EST NATURALE ET EQUO HINNIBILE. HAEC AUTEM PROPRIE PROPRIA PERHIBENT
ESSE, QUONIAM ETIAM CONVERTUNTUR. QUICQUID ENIM EQUUS, HINNIBILE, ET QUICQUID
HINNIBILE, EQUUS. Superius dictum est omnia propria ex accidentium genere descendere.
Quicquid enim de aliquo praedicatur, aut substftntiam informat aut secundum
accidens inest. Nihil vero est quod cuiuslibet rei substantiam monstret nisi
genus, species et differentia, genus quidem et differentia speciei, species
vero individuorum. Quicquid ergo reliquum est, in accidentium numero ponitur.
Sed quoniam ipsa accidentia habent inter se aliquam differentiam, idcirco alia
quidem propria, alia priore atque antiquiore nomine accidentia nunlcupantur. Et
de accidentibus paulo post, nunc de propriis. Quae quadrifariam dividuntur, non
tamquam genus aliquod proprium in quattuor species dividi secarique possit sed
hoc quod ait dividunt, ita intellegendum est, tamquam si diceret 'nuncupant',
id est propria quadrifariam dicunt. Cuius quadrifariae appellationis
significationes enumerat, ut quae sit conveniens et congrua nuncupatio
proprietatis ostendat. Dicit ergo proprium accidens quod ita uni speciei adest,
ut tamen nullo modo coaequetur ei sed infra subsistat ac maneat, ut hominis
dicitur proprium medicum esse, idcirco quoniam nulli alii inesse animalium ƿ
potest. Nec illud attendimus, an hoc de omni homine praedicari possit sed illud
tantum, quod de nullo alio nigi de homine dici potest medicum esse. Et haec
quidem significatio proprii dicitur inesse SOLI, ETSI NON OMNI; soli enim
speciei, etsi non omni coaequatur, ut medicina soli quidem inest homini sed non
omnibus hominibus ad scientiam adest. Aliud proprium est quod huic e contrario
dicitur omni, etsi non soli; quod huiusmodi est, ut omnem quidem speciem
contineat eamque transcendat. Et quoniam quidem nihil est subiectae speciei
quod illo proprio non utatur, dicimus omni, quoniam vero transcendit in alias,
dicimus non soli: hoc huiusmodi est quale homini esse bipedem, proprium est
enim bomini esse bipedem. Omnis enim homo bipes est etiamsi non solus, aves
enim bipedes sunt. Geminae igitur significationes proprii quae superius dictae
sunt, habent aliquid minus, prima quidem quia non omni, secunda vero quia non
soli. Quas si iungimus, facimus omni et soli. Sed demimus aliquid secundum
tempus, si ei adiciatur aliquando, ut sit haec tertia proprii nuncupatio 'omni
et soli sed aliquando', ut est in senectute canescere vel in ivuentute
pubescere; omni enim homini adest in ivuentute pubescere, in senectute
canescere, et soli. Pubescere enim solius hominis est sed aliquando, ƿ neque
enim omni tempore sed in sola tantum ivuentute. Haec igitur determinatio
proprii in eo quidem modo quod omni et soli inest, absoluta est sed ex eo
minuit aliquid vel contrahit, cum dicimus ALIQUANDO. Quod si auferamus, fit
proprii integra simplexque significatio hoc modo: proprium est quod omni et
soli et semper adest. Omni autem et soli speciei et semper intellegendum est ut
hornini risibile, equo hinnibile; omnis enim et solus homo risibilis est et
semper. Neque illud nos ulla dubitatione perturbet, quod semper homo non
rideat; non enim ridere est proprium hominis sed esse risibile, quod non in
actu sed in potestate consistit. Ergo etiamsi non rideat, quia ridere tamen posse
soli et omni homini semper adesse dicitur, convenienter proprium nuncupatur.
Nam si actus separatur ab specie, potestas nulla ratione disiungitur. Quattuor
igitur significationes proprii dixit. Nam prima quidem, quando accidens ita
subiectae speciei adest, ut soli ei adsit, etiamsi non omni, ut homini
medicina; secunda vero, ƿ cum soli quidem non adest, omni vero semper
adiungitur, ut homini esse bipedem; tertia vero, cum omni et soli sed
aliquando, ut omni homini in ivuentute pubescere; quarta, cum omni et soli et
semper adest, ut esse risibile. Atque ideo caetera quidem converti non possunt:
neque enim coaequatur quod soli sed non omni speciei adest. Species quidem de
ipso dici potest, ipsum vero de specie minime. Qui enim medicus est, potest
dici homo, homo vero qui est, medicus esse non dicitur. Rursus quod ita est
alii proprium, ut omni adsit etiamsi non soli, ipsum quidem de specie
praedicari potest, species vero de eo minime. Nam bipes praedicari de homine
potest, homo vero de bipede nullo modo. Rursus quod ita adest, ut omni et soli
sed aliquando assit, quoniam de tempore, habet aliquid deminutum nec
simpliciter semper adest, reciprocari non poterit. Possumus enim dicere 'omnis
qui pubescit homo est', non 'omnis homo pubescit': potest enim minime ad inllentutem
nenire atque ideo nec pubescere; nisi forte non sit pubescere hominis proprium
sed in ivuentute pubescere, aut, etiam cum nondum est in ivuentute aut etiam
praeteriit, tamen sit ei proprium non tale quale tunc fieri possit, cum praeter
ivuentutem est sed quale cum in ivuentnte consistit. Atque ideo hoc ƿ quod non
in omne tempus tenditur, etiamsi tale est, ut omni speciei assit, quod tamen in
tempus aliquod differatur, integrum atque absolutum proprium esse von dicitur.
Quartum est quod ita alicui adest, ut et solam teneat speciem et omni assit et
absolutum sit a temporis conditione, ut risibile quod a superiore plurimum
distat; nam qui risibilis est, semper ridere potest. Rursus qui potest in
ivuentute pubescere, cum ipsa ivuentus non sit semper, non ei adest semper ut
in ivuentute pubescat. Haec autem quarta proprii significatio quoniam nulla
temporis definitione constringitur, absoluta est atque ideo etiam convertitur
et de se invicem proprium atque species praedicantur; homo enim risibilis est et
risibile homo. ACCIDENS VERO EST QUOD ADEST ET ABEST PRAETER SUBIECTI
CORRUPTIONEM. DIVIDITUR AUTEM IN DUO, IN SEPARABILE ET IN INSEPARABILE. NAMQUE
DORMIRE EST SEPARABILE ACCIDENS, NIGRUM VERO ESSE INSEPARABILITER CORUO ET
AETHIOPI ACCIDIT, POTEST AUTEM SUBINTELLEGI ET CORUUS ALBUS ET AETHIOPS
AMITTENS COLOREM PRAETER SUBIECTI CORRUPTIONEM. DEFINITUR AUTEM SIC QUOQUE:
ACCIDENS EST ƿ QUOD CONTINGIT EIDEM ESSE ET NON ESSE, VEL QUOD NEQUE GENUS
NEQUE DIFFERENTIA NEQUE SPECIES NEQUE PROPRIUM, SEMPER AUTEM EST IN SUBIECTO
SUBSISTENS. OMNIBUS IGITUR DETERMINATIS QUAE PROPOSITA SUNT, DICO AUTEM GENERE,
SPECIE, DIFFERENTIA, PROPRIO, ACCIDENTI, DICENDUM EST QUAE EIS COMMUNIA ADSINT
ET QUAE PROPRIA. Quoniam, ut superius dictum est, quae de aliquo praedicantur,
vel substantialiter vel accidentaliter dicuntur cumque ea quae substantialiter
praedicantur, eius de quo dicuntur substantiam definitionemque contineant et
sint eo antiquiora atque maiora, quod ex substantialibus praedicatis
efficiuntur, cum ea quae substantialiter dicuntur pereunt, necesse est ut simul
etiam ea interimantur quorum naturam substantiamque formabant. Quae cum ita
sint, necesse est ut quae accidenter dicuntur, quoniam substantiam minime
informant, et adesse et abesse possint praeter subiecti corruptionem. Ea enim
tantum cum absunt subiectum corrumpere poterunt, quae efficiunt atque
conformant quae sunt substantialia, quae vero ƿ non efficiunt substantiam, ut
accidentia, ea cum adsunt vel absunt, nec informant substantiam nec corrumpunt.
Est igitur accidens quod adest et abest praeter subiecti corruptionem. Id autem
dividitur in duas partes. Accidentis enim aliud est separabile, aliud
inseparabile, separabile quidem dormire sedere. Inseparabile vero ut Aethiopi
atque coruo color niger. In qua re talis oritur dubitatio. Ita enim est
definitum: accidens est quod adesse et abesse possit praeter subiecti
corruptionem. Idem tamen accidens aliquando inseparabile dicitur; quod si
inseparabile est, abesse non poterit. Frustra igitur positum est accidens esse quod
adesse et abesse possit, cum sint quaedam accidentia quae a subiecto non
valeant separari. Sed fit saepe ut quae actu disiungi non valeant, mente et
cogitatione separentur. Sed si animi ratione disiunctae qualitates a subiectis
non ea perimunt sed in sua substantia permanent atque perdurant, accidentes
esse intelleguntur. Age igitur, quoniam Aethiopi color niger auferri non
potest. Animo emn atque cogitatione separemus. Erit igitur color albus
Aethiopi. uum idcirco species consumpta sit? minime. Item etiam coruus, si ab
eo colorem nigrum imaginatione separemus, permanet tamen avis nec interit
species. Ergo quod dictum est et adesse et abesse, non re sed animo
intellegendum est. Alioquin et substantialia, quae omnino separari non possunt,
si animo et cogitatione disiungimus, ut si ab homine rationabilitatem auferamus
-- ƿ quam licet actu separare non possumus, tamen animi imaginatione
disiungimus -- statim perit hominis species quod idem in accidentibus non fit:
sublato enim accidenti cogitatione species manet. Est alia quoque accidentis
definitio caeterorum omnium privatione, ut id dicatur esse accidens quod neque
genus sit neque species nec differentia nec proprium; quae definitio plurimum
uaga est valdeque communis sic enim etiam genus definiri potest, quod neque
species neque differentia nec proprium sit nec accidens, eodemque modo species
ac differentia et proprium. Cum autem eadem similitudine definitionis plura
definiri queant, non est terminans et circumclusa descriptio, praesertim cum
longe sit a definitionis integritate seiunctum quod cuiuslibet rei formam aliarum
rerum negatione demonstrat. Quibus omnibus expeditis, id est genere, specie,
differentia, proprio atque accidenti, descriptisque eorum terminis quantum
postulabat institutionis brevitas, ea ipsa communiter pertractanda persequitur,
ut quas inter se habeant differentias haec quinque, de quibus superius
disputatum est, quas vero communiones, mediocri consideratione demonstret, ut
non solum ƿ quid ipsa sint, verum etiam quemadmodum inter se comparentur,
appareat. Expeditis per se omnibus quae proposuit et quantum in uniuscuiusque
consideratione poterat, ad scientiae terminum breviter adductis nunc iam non de
singulorum natura, id est vel generis vel differentiae vel speciei vel proprii
vel accidentis sed de ad se invicem relatione pertractat. Nam qui communiones
ac differentias rerum colligit, non ut sunt per se res illae considerat sed ut
ad alias comparentur. Id autem duplici modo, vel similitudine, dum communitates
sectatur, vel dissimilitudine, dum differentias. Quae cum ita sint, nos quoque,
ut adhuc fecimus, propter planiorem intellectum philosophi uestigia
persequentes ordiemur de his communionibus quae assunt generi et speciei et
differentiae vel proprio et accidenti. COMMUNE QUIDEM OMNIBUS EST DE PLURIBUS
PRAEDICARI, ƿ SED GENUS QUIDEM DE SPECIEBUS ET DE INDIVIDUIS, ET DIFFERENTIA
SIMILITER, SPECIES AUTEM DE HIS QUAE SUB IPSA SUNT INDIVIDUIS, AT VERO PROPRIUM
ET DE SPECIE CUIUS EST PROPRIUM ET DE HIS QUAE SUB SPECIE SUNT INDIVIDUIS, ACCIDENS
AUTEM ET DE SPECIEBUS ET DE INDIVIDUIS. NAMQUE ANIMAL DE EQUIS ET BOBUS [ET
CANIBUS] PRAEDICATUR, QUAE SUNT SPECIES, ET DE HOC EQUO ET DE HOC BOVE, QUAE
SUNT INDIVIDUA, IRRATIONALE VERO ET DE EQUIS ET DE BOBUS PRAEDICATUR ET DE HIS
QUI SUNT PARTICULARES, SPECIES AUTEM, UT HOMO, SOLUM DE HIS QUI SUNT
PARTICULARES PRAEDICATUR, PROPRIUM AUTEM, QUOD EST RISIBILE, ET DE HOMINE ET DE
HIS QUI SUNT PARTICULARES, NIGRUM AUTEM ET DE SPECIE CORUORUM ET DE HIS QUI
SUNT PARTICULARES, QUOD EST ACCIDENS INSEPARABILE, ET MOVERI DE HOMINE ET DE
EQUO, QUOD EST ACCIDENS SEPARABILE SED PRINCIPALITER QUIDEM DE INDIVIDUIS,
SECUNDUM POSTERIOREM VERO RATIONEM DE HIS QUAE CONTINENT INDIVIDUA. Antequam
singulorum ad unumquodque habitudinem tractet, illam prius respicit quam omnes
ad se invicem habere videantur. ƿ Haec est autem una communio quae propositarum
quinque rerum numerum pluralitate praedicationis includit omnia enim de
pluribus praedicantur. In hoc ergo sibi cuncta communicant. Nam et genus de
pluribus praedicatur, itemque species ac differentia et proprium et accidens.
Quae cum ita sint, est eorum una atque indiscreta communio de pluribus
plaedicari. Disgregat autem ipsam de pluribus praedicationem, quemadmodum in
singulis fiat, quod unumquodque propositorum de quibus pluribus praedicetur
ostendit. Ait enim genus quidem de pluribus praedicari, id est speciebus ac
specierum individuis, ut animal praedicatur de homine atque equo ac de his
individuis quae sub homine sunt atque sub equo. Item genus praedicatur de
differentiis specierum atque id iure. Quoniam enim species differentiae
informant, cum genus de speciebus praedicetur, consequens est ut etiam de his
dicatur quae specierum substantiam formamque efficiunt. Quo fit ut genus etiam
de differentiis praedicetur ac non de una sed de pluribus; dicitur enim quod
rationabile est, esse animal et rursus quod irrationabile est, esse animal. Ita
genus de speciebus ac differentiis praedicatur ac de his quae sub ipsis sunt
individuis. Differentia vero de speciebus dicitur pluribus ac de earum
individuis, ut irrationabile et de equo praedicatur ac bove, quae sunt plures
species, et de his quae sub ipsis sunt individuis eodem modo dicitur; nam quod
de universali praedicatur, praedicatur et de individuo. Quodsi differentia de
speciebus dicitur, praedicabitur etiam de eiusdem speciei subiectis. Species
vero de suis tantum individuis praedicatur; neque enim fieri potest, ut quae
species est ultima quaeque vere species ac magis species nuncupatur, haec alias
deducatur in species. Quod si ita est, sola post speciem individua restant.
Iure igitur species de suis tantum individuis praedicantur, ut homo de Socrate,
Platone, Cicerone et caeteris. Proprium item de specie praedicatur cuius est
proprium, neque enim esset proprium alicuius, si de alio diceretur; de quo enim
unaquaeque res 'et soli et omni et semper' dicitur, eiusdem proprium esse
monstratur. Quae cum ita sint proprium de specie dicitur, ut risibile de
homine; omnis enim homo risibilis est. Dicitur etiam de individuis speciei de
qua praedicatur; est enim Socrates, Plato et Cicero risibilis. Accidens vero et
de speciebus pluribus dicitur et de diversarum specierum individuis. Dicuntur
enim coruus atque Aethiops nigri et hic coruus et hic Aethiops, qui sunt
individui, nigri secundum nigredinis qualitatem vocantur. Atque hoc quidem est
accidens inseparabile. Sed multo magis separabilia accidentia pluribus
inhaerescunt, ut moveri homini et bovi -- uterque enim movetur -- et rursus ea
quae sub homine sunt atque bove individua, moveri saepe praedicantur. Sed
advertendum est auctore Porphyrio quod ea quae accidentia sunt, principaliter
quidem de his dicuntur in quibus sunt individuis, secundo vero loco ad
universalia individuorum referuntur. Atque ita praedicatio ƿ superiorum
redditur, ut quoniam nigredo singulis coruis adest accidentis nigredinis
inficit, idcirco eam de specie quoque praedicamus dicentes coruum, ipsam
speciem, nigrum esse. In quibus omnibus mirum videri potest, cur genus de
proprio praedicari non dixerit nec vero speciem de eodem proprio nec
differentiam de proprio sed tantum genus quidem de speciebus ac differentiis,
differentiam vero de speciebus atque individuis, speciem de individuis,
proprium de specie atque individuis, accidens de speciebus atque individuis.
Fieri enim potest ut quae maioris praedicationis sint, ea de cunctis minoribus
praedicentur, et quae aequalia sunt, sibimet convertuntur, eoque fit ut genus
de differentiis, de speciebus, de propriis, de accidentibus praedicetur, ut cum
dicimus 'quod rationale est, animal est', genus de differentia, 'quod homo est,
animal est', genus de specie, 'quod risibile est, animal est,' genus de
proprio, 'quod nigrum est', si forte coruum vel Aethiopem demonstremus, 'animal
est,' genus de accidenti praedicamus. Rursus 'quod homo est, rationale est',
differentia de specie, ƿ 'quod risibile est, rationale est,' differentia de
proprio, 'quod nigrum est, rationale est', si Aethiopem demonstremus,
differentia de accidenti; item 'quod risibile est, homo est', species de
proprio, 'quod nigrum est, homo est,' si Aethiopem designemus, species de
accidenti. Qua in re etiam 'quod nigrum est, risibile est' in Aethiopis
demonstratione ut proprium de accidenti praedicatur. Converti autem ad totum
accidens potest, ut quoniam in individuis singulorum esse proponitur, idcirco
de superioribus etiam praedicetur, ut quoniam Socrates animal est, rationalis
est, risibilis est et homo est, cumque in Socrate sit caluitium, quod est
accidens, praedicetur idem accidens de animali, de rationali, de risibili, de
homine, ut accidens de quattuor reliquis praedicetur. Sed horum profundior
quaestio est nec ad soluendum satis est temporis, hoc tantum ingredientium
intellegeutia expectet, quod alia quidem recto ordine praedicantur, alia vero
obliquo, quoniam moveri hominem rectum est, id quod movetur hominem esse
conversa locutione proponitur. Quocirca rectam Porphyrius in omnibus
propositionem sumpsit. Quodsi quis vim praedicationis et solutionis attenderit
in singulis praedicationibus comparans, eas quidem ƿ prolationes quae rectae
sunt, inveniet a Porphyrio esse enumeratas, eas vero quae converso ordine
praedicantur, fuisse sepositas. COMMUNE EST AUTEM GENERI ET DIFFERENTIAE
CONTINENTIA SPECIERUM. CONTINET ENIM ET DIFFERENTIA SPECIES, ETSI NON OMNES
QUOT GENERA. RATIONALE ENIM ETIAMSI NON CONTINET EA QUAE SUNT IRRATIONABILIA
QUEMADMODUM ANIMAL SED CONTINET HOMINEM ET DEUM, QUAE SUNT SPECIES. ET
QUAECUMQUE PRAEDICANTUR DE GENERE UT GENERA, ET DE HIS QUAE SUB IPSO SUNT
SPECIEBUS PRAEDICANTUR, ET QUAECUMQUE DE DIFFERENTIA PRAEDICANTUR UT
DIFFERENTIAE, ET DE EA QUAE EX IPSA EST SPECIE PRAEDICABUNTUR. NAM CUM SIT
GENUS ANIMAL, NON SOLUM DE EO PRAEDICANTUR UT GENERA SUBSTANTIA ET ANIMATUM SED
ETIAM DE HIS QUAE SUNT SUB ANIMALI SPECIEBUS ƿ OMNIBUS PRAEDICANTUR HAEC USQUE
AD INDIVIDUA. CUMQUE SIT DIFFERENTIA RATIONALIS, PRAEDICATUR DE EA UT
DIFFERENTIA ID QUOD EST RATIONE UTI. NON SOLUM AUTEM DE EO QUOD EST RATIONALE
SED ETIAM DE HIS QUAE SUNT SUB RATIONALI SPECIEBUS PRAEDICABITUR RATIONE UTI.
COMMUNE AUTEM EST ET PEREMPTO GENERE VEL DIFFERENTIA SIMUL PERIMI QUAE SUB
IPSIS SUNT; QUEMADMODUM ELLIM SI NON SIT ANIMAL, NON EST EQUUS NEQUE HOMO, ITA
SI NON SIT RATIONALE. NULLUM ERIT ANIMAL QUOD UTATUR RATIONE. Post eam quae
cunctis adesse visa est communitatem, singulorum ad se similitudines ac
dissimilitudines quaerit. Et quoniam inter quinque proposita genus ac
differentia universalioris praedicationis sunt, siquidem genus species continet
ac differentias, differentiae vero species continent neque ab his ullo modo
continentur, primum generis ac differentiarum similitudines colligit. Ac primam
quidem ponit hanc. Dicit enim commune esse generi ac differentiae, ut species
claudant; ƿ nam sicut genus sub se habet species, ita etiam differentia tametsi
non tantas quot habet genus. Etenim genus quoniam differentiam etiam claudit et
non unam tantum sub se differentialn cohercet ac retinet, plures necesse est
habeat sub se species, quam quaelibet una earum differentiarum quas claudit. ut
animal praedicatur de rationabili et irrationabili. Quodsi ita est,
praedicabitur et de his quae sub rationali sunt positae speciebus et de his
quae sub irrationali. Est ergo commune animali et rationali, id est generi et
differentiae, quod sicut genus de homine et de deo praedicatur, ita etiam
rationale. Quod est differentia, de deo ac de homine dicitur. Sed non in tantum
haec praedicatio funditur quantum animalis, id est generis. Animal enim non de
deo solum atque homine sed de equo et bove praedicatur, ad quae rationalis
differentia non pervenit. Sed quandocumque deum supponimus animali, secundum
eam opinionem facimus quae solem stellasque atque hunc totum millium animatum
esse confirmat, quos etiam deorum nomine, ut saepe dictum est, appellaverunt.
Secunda item communio est generis ac differentiae, quoniam quaecumque
praedicantur de genere ut genera, eadem de his quae sub ipso sunt speciebus
praedicantur; ad hanc similitudinem ƿ quaecumque de differentia praedicantur ut
differentiae, et de his quae sub differentia sunt ut differentiae praedicantur.
Cuius sententiae talis est expositio. Sunt plura quae de generibus praedicantur
ut genera, ut de animali dicitur animatum, dicitur substantia, atque haec ut
genera. Haec igitur praedicantur et de his quae sub animali sunt, ut genera
rursus; nam hominis et animatum et substantia genus est, sicut ante fuerat
animalis. Item in ipsis differentiis quaedam differentiae inveniuntur quae de
ipsis differentiis praedicantur, ut de rationali duae differentiae dicuntur.
Quod enim rationale est, utitur ratione vel habet rationem. Aliud est autem uti
ratione, aliud habere rationem, ut aliud est habere sensum, aliud uti sensu.
Habet quippe sensum et dormiens sed minime utitur, ita quoque dormiens habet
rationem sed minime utitur. Ergo ipsius rationabilitatis quaedam differentia
est ratione uti sed sub ratioaabilitate homo positus est: praedicatur igitur de
homine ratione uti ut quaedam differentia. Differt enim a caeteris animalibus
homo, quia ratione utitur. Demonstratum igitur est quia sicut ea quae de genere
praedicantur, dicuntur de generi subiectis, ita etiam ea quae de differentia
praedicantur, dicuntur de his quae differentiae supponuntur. Tertium commune
est quod ƿ sicut absumptis generibus species interimuntur, ita absumptis
differentiis species de quibus differentiae praedicantur, intereunt. Commune
enim est hoc, universalium in substantia pereuntium perire subiecta. Sed prima
communio demonstravit genera de speciebus praedicari, sicut etiam differentias.
Propter hanc igitur similitudinem si auferantur genera, species pereunt, sicut
etiam species perire necesse est quae sub differentiis sunt, si universales
earum differentiae consumantur. Cuius exemplum est: si enim auferas animal,
hominem atque equum sustuleris, quae sunt species positae sub animali, si
auferas rationale, hominem deumque sustuleris, qui sunt sub rationali
differentia collecti. Et de communitatibus quidem hactenus, nunc de generis et
differentiae dissimilitudine perpendit. PROPRIUM AUTEM GENERIS EST DE PLURIBUS
PRAEDICARI QUAM DIFFERENTIA ET SPECIES ET PROPRIUM ET ACCIDENS; ANIMAL ENIM DE
HOMINE ET EQUO ET AVE ET SERPENTE, QUADRUPES VERO DE SOLIS QUATTUORPEDES
HABENTIBUS, HOMO vero DE SOLIS INDIVIDUIS ET HINNIBILE DE EQUO ET DE HIS QUI
SUNT PARTICULARES, ET ACCIDENS SIMILITER DE PAUCIORIBUS. OPORTET AUTEM DIFFERENTIAS
ACCIPERE QUIBUS DIVIDITUR GENUS, NON EAS QUAE COMPLENT SUBSTANTIAM GENERIS.
AMPLIUS GENUS CONTINET DIFFERENTIAM POTESTATE; ANIMALIS ENIM HOC QUIDEM
RATIONALE EST, ILLUD VERO IRRATIONALE. AMPLIUS GENERA QUIDEM PRIORA SUNT HIS
QUAE SUNT SUB SE POSITAE DIFFERENTIIS, PROPTER QUOD SIMUL QUIDEM EAS AUFERUNT,
NON AUTEM SIMUL AUFERUNTUR; SUBLATO ENIM ANIMALI AUFERTUR RATIONALE ET
IRRATIONALE. DIFFERENTIAE VERO NON AUFERUNT GENUS; NAM SI OMNES INTERIMANTUR,
TAMEN SUBSTANTIA ANIMATA SENSIBILIS SUBINTELLEGITUR, QUAE EST ANIMAL. AMPLIUS
GENUS QUIDEM IN EO QUOD QUID EST, DIFFERENTIA vero IN EO QUOD QUALE QUIDDAM
EST, QUEMADMODUM DICTUM EST, PRAEDICATUR. AMPLIUS GENUS QUIDEM UNUM EST
SECUNDUM UNAMQUAMQUE SPECIEM, UT HOMINIS ID QUOD EST ANIMAL, DIFFERENTIAE VERO
PLURIMAE, UT RATIONALE, MORTALE. MENTIS ET DISCIPLINAE PERCEPTIBILE, QUIBUS AB
ALIIS DIFFERT. ET GENUS QUIDEM CONSIMILE EST MATERIAE, FORMAE VERO DIFFERENTIA.
CUM AUTEM SINT ET ALIA COMMUNIA ƿ ET PROPRIA GENERIS ET DIFFERENTIAE, NUNC ISTA
SUFFICIANT. Proprium quidem quid sit, convenienti atque integro vocabulo
definitum est. Sed per abusionem illa etiam propria quorumlibet dicuntur quae
in unaquaque re ab aliis continent differentiam, licet cum aliis sint ea ipsa
communia. Per se quippe proprium est homini quod ei omni et soli et semper
adest, ut risibilitas, per usurpatam vero locutionem etiam proprium hominis
rationabilitas dicitur non per se proprium quippe quod ei cum deorum est natura
commune sed homini rationabilitas proprium dicitur ad discretionem pecudis,
quod rationale non est; id vero propter hanc causam, quoniam id proprium
uniuscuiusque dicitur quod habet suum. Quo igitur quis ab alio differt,
proprium eius non absurda usurpatione praedicatur. Sed nunc quod dicit proprium
generis esse de pluribus praedicari quam caetera quattuor, id ipsum generis
tale proprium est, quale per se proprium dici solet, id est quod semper
<et> omni et soli adsit generi. Generi enim soli adest, ut differentia,
specie, proprio, accidenti uberius atque affluentius praedicetur. Sed de his
differentiis, speciebus, propriis, atque accidentibus id dici potest quae sub
quolibet ƿ genere sunt, id est differentiae quidem quae quodlibet dividunt
genus, species vero quae divisibilibus generis differentiis informatur,
proprium autem illius speciei quae sub illo genere est quod differentiis est
divisum, accidentiaque quae his haereant individuis quae sub ea specie sunt
quam designatum genus includit. Hoc facilius exempla declarant. Sit enim genus
animal, quadrupes ac bipes differentiae sub animalis positae continentia, homo
atque equus species sub eodem genere constitutae, risibile atque hinnibile
propria earundem specierum, velox vero vel bellator accidentia quae his
individuis accidunt quae sub speciebus equi atque hominis continentur: animal
igitur, quod est genus, praedicatur et de quadrupede et bipede, quae sunt
differentiae, quadrupes vero de bipede non dicitur sed tantum de his animalibus
quae quattuor pedes habent; plus igitur praedicatur genus quam differentia. Rursus
homo de Platone ac Socrate praedicatur, animal vero non modo de hominibus
individuis, verum etiam de caeteris irrationabilibus individuis dicitur; plus
igitur genus quam species praedicatur. Sed cum sit proprium hinnibile equi
speciei cumque ƿ genus quam species uberius praedicetur, praedicatio quoque
generis proprii supergreditur praedicationem. Accidens quoquo etsi pluribus
inesse potest, tamen saepe genere contractius invenitur, ut bellator non
proprie nisi homo dicitur, ut velocitas in paucis animalibus invenitur. Quo
fit, ut genus differentia, specie, proprio et accidentibus amplius praedicetur.
Atque haec est una proprietas generis quae genus ab aliis omnibus disiungat ac
separet. Oportet autem, inquit, nunc eas differentias intellegere quibus
dividitur genus, non quibus informatur. Illae enim quibus informatur genus plus
quam ipsum genus sine dubio praedicantur, ut animatum et corporeum ultra animal
tenditur, cum sint differentiae animalis sed non divisivae sed potius
constitutivae; omnia enim superiora de inferioribus praedicantur. Quae vero de
inferioribus praedicantur neque converti possunt, haec ab eis quae inferiora
sunt amplius praedicantur. Post hoc aliud proprium generis ostendit quo ab his
differentiis quae sub eodem sunt positae, segregatur. Omne enim genus continet
differentias potestate, differentia vero genus non potest continere. Animal
enim rationale atque irrationale continet potestate; neque enim
irrationabilitas neque rationabilitas animal poterit continere. Potestate autem
ait continere animal differentias quia, ut superius dictum est, ƿ genus quidem
omnes sub se habet differentias potestate, actu vero minime. Ex quo fit ut alia
proprietas oriatur. Sublato enim genere perit differentia, veluti sublato
animali interimitur rationabilitas, quod est differentia. At si rationale
interimas, irrationale animal manet. Sed obici potest: quid? Si utrasque
differentias simul abstulero, num poterit remanere genus? Dicimus: potest.
Unumquodque enim non ex his de quibus praedicatur sed ex his ex quibus
efficitur, substantiam sumit. Itaque fit ut genus sublatis divisivis
differentiis permanere possit, dum tamen maneant illae quae ipsius generis
formam substantiamque constituunt. Quoniam enim animal animata atque sensibilis
differentiae constituunt, hae si maneant atque iungantur, perire animal non
potest, licet ea pereant de quibus animal praedicatur, rationale scilicet atque
irrationale. unumquodque enim, ut dictum est, ex his substantiae proprietatem
sumit ex quibus efficitur non ab his de quibus praedicatur. Amplius si utrasque
differentias genus potestate continet, ipsum per se neutram earum intra se
positam collocatamque concludit. Quodsi actu quidem eas non continet sed
potestate, actu etiam ab his poterit separari; hoc ipsum enim, potestate eas
continere, id erat actu non continere. Genus vero, quod quaslibet differentias
actu non continet, actu ab eisdem etiam separatur. Rursus aliud est proprium
generis, quod ex proprietate ƿ praedicationis agnoscitur. Omne enim genus ad
interrogationem 'quid est unumquodque?' responderi convenit, ut animal in eo
quod quid est de homine praedicatur, differentia vero minime sed in eo quod
quale sit; omnis enim differentia in qualitate consistit. Sed hoc proprium tale
est quale superius diximus, non per se sed secundum alicuius differentiam
dictum. Alioquin commune est hoc generi cum specie, ut in eo quod quid sit
praedicetur. Sed quia hoc genus a differentia discrepat, quoniam differentia
quidem in eo quod quale est, genus vero in eo quod quid est praedicatur,
generis proprium dicltur non per se sed ad differentiae comparationem. Et in
omnibus reliquis eandem rationem conveniet speculari; quodcumque enim ita
generi proprium dicitur, ut nulli sit alii commune sed tantum hoc habeat genus
ut omne genus et semper, id secundum se proprium nuncupatur, quicquid vero cum
quolibet alio commune est, id non per se sed ad alterius differentiam proprium
dicitur. Alia rursus generis et differentiae separatio est, quod genus quidem
speciei unum semper adest, scilicet proximum -- plura enim possunt esse
superiora, velut hominis animal atque substantia sed proximum eiusdem hominis
animal tantum -- differentiae vero plures uni speciei ƿ adesse poterunt, ut
rationale atque mortale homini. Itaque fit definitio ex uno quidem genere sed
pluribus differentiis, ut hominis animal rationale mortale. Rursus alia
discretio est, quod genus quidem quasi subiecti locum tenet, differentia vero
formae, ita ut illud sit materia quaedam quae figuram suscipiat, haec vero sit
forma quao superveniens speciei substantiam rationemque perficiat. Idcirco vero
pluribus differentiis a genere differentiam segregavit, quia haec maxime
generis quandam similitudinem contineat, quia est universalis et praeter genus
inter caeteras maxima. Sed cum alia plura: communia pluraque propria generis
inter se ac differentiae valeant inveniri, nunc, inquit, ista sufficiant. Satis
est enim ad discretionem quaslibet differentias assumere, etiamsi non quae dici
possunt omnia colligantur.DE COMMUNIBUS GENERIS ET SPECIEI GENUS AUTEM ET
SPECIES COMMUNE QUIDEM HABENT DE PLURIBUS, QUEMADMODUM DICTUM EST, PRAEDICARI.
SUMATUR AUTEM SPECIES UT SPECIES ET NON ETIAM UT GENUS, SI FUERIT IDEM ET
SPECIES ET GENUS. ƿ COMMUNE AUTEM HIS EST ET PRIORA ESSE EORUM DE QUIBUS
PRAEDICANTUR, ET TOTUM QUIDDAM ESSE UTRUMQUE. Generis et speciei enumerat tria
communia, unum quidem, de pluribus praedicari; genus enim et species de
pluribus praedicantur sed genus de speciebus, ut dictum est, species vero de
individuis. Sed nunc de illa specie loquitur quae tantum species est, id est
quae non etiam genus est sed ultima species. Quodsi talem speciem ponamus quae
etiam genus esse potest, ac de ea dicamus quoniam commune habet cum genere de
pluribus praedicari, nihil interest an ita dicamus, ipsum genus id secum habere
commune de pluribus plaedicari. Talis enim species quae non est solum species,
ea etiam genus est. Est autem commune his quoque quod utraque priora sunt his
de quibus praedicantul. Omne enim quod de aliquibus praedicatur, si recto, ut
dictum est superius, ordine dicatur, prius est his de quibus praedicatur.
Praeterea est illis hoc etiam commune, quod genus ac species totum sunt eorum
quae intra suum ambitum continent et cohercent; omnium enim specierum totum est
genus et omnium in dividuorum totum species. Aeque enim genus et species
adunativa sunt plurimorum, quod vero multorum adunativum est, id eorum quae ad
unitatis formam reducit, recte dicitur totum. Ƿ DIFFERT AUTEM EO QUOD GENUS
QUIDEM CONTINET SPECIES SUB SE, SPECIES vero CONTINENTUR ET NON CONTINENT
GENERA; IN PLURIBUS ENIM GENUS QUAM SPECIES EST. GENERA ENIM PRAEIACERE OPORTET
ET FORMATA SPECIFICIS DIFFERENTIIS PERFICERE SPECIES; UNDE ET PRIORA SUNT
NATURALITER GENERA ET SIMUL INTERIMENTIA SED QUAE NON SIMUL INTERIMANTUR. ET
SPECIES QUIDEM CUM SIT, EST ET GENUS, GENUS VERO CUM SIT, NON OMNINO ERIT ET
SPECIES. ET GENERA QUIDEM UNIVOCE DE SPECIEBUS PRAEDICANTUR, SPECIES vero DE
GENERIBUS MINIME. AMPLIUS GENERA QUIDEM ABUNDANT EARUM QUAE SUB IPSIS SUNT
SPECIERUM CONTINENTIA, SPECIES VERO A GENERIBUS ABUNDANT PROPRIIS DIFFERENTIIS.
AMPLIUS NEQUE SPECIES FIET UMQUAM GENERALISSIMUM NEQUE GENUS SPECIALISSIMUM. Expeditis
communibus generis ac speciei nunc de eorum discretione pertractat. Differre
enim dicit genus ab specio, quoniam genus continet species, ut animal hominem,
species ƿ vero non continet genera; neque enim homo de animali praedicatur.
Itaque fit ut species quidem contineantur a generibus numquam vero contineant
genera. Omne enim quod amplius praedicatur, illius est continens quod minus
dicitur. Quodsi genus amplius praedicatur quam species, necesse est ut species
quidem contineatur a genere, genus vero speciei nullo ambitu praedicationis
includatur. Huius autem ratio est quoniam genus semper suscipiens differentiam
speciem facit, hoc est. Genus quod habebat latissimam praedicationem, coartatum
differentia et contractum speciem facit; omnino enim generi iuncta differentia
speciem reddit et ex universalitate atque latissima praedicatione in angustum
speciei terminum contrahit. Animal enim, cuins praedicatio per se longe lateque
diffusa est, si arripiat rationalis differentiam, si etiam mortalis deminuit
atque contrahit in unum hominis speciem. Unde fit ut minor sit semper species
quam genus atque ideo contineatur sed non contineat, sublatoque genere
auferatur et species; si enim totum auferas, pars non erit. Quodsi species
auferatur, genus manet, veluti cum animal sustuleris, interimitur etiam homo,
si hominem auferas, animal restat. Haec etiam causa est, ut genus de specie
univoce praedicetur, id est ut species suscipiat definitionem generis et nomen
sed ƿ non e converso. Definitionem quippe speciei genus suscipere non videtur;
substantiam enim priorum inferiora suscipiunt. Si enim definias animal et dicas
sub stanti am esse animatam atque sensibilem aut si praedices de homine
'animal', verum dixeris. Si etiam animalis definitionem de homine praedicaveris
dicasque hominem esse substantiam animatam atque sensibilem, nihil fuerit in
propositione falsi. Sed si hominis definitionem reddas 'animal rationale
mortale', ea animali non conveniunt; neque enim quod animal est, id dici
poterit animal rationale mortale. Fit igitur, ut sicut species generis nomen
suscipit, ita etiam capiat definitionem, et sicut genus nomen speciei non
suscipit, ita nec eiusdem definitione monstretur sed cuius nomen et definitio
de aliquo praedicatur, id univoce dicitur. Cum igitur generis et nomen et
definitio de specie praedicetur; genus de specie univoce dicitur. Quoniam vero
speciei de genere neque nomen neque definitio praedicatur, non comlertitur
univoca praedicatio. Differunt genera <ab> speciebus hoc quoque modo,
quod genera superuadunt species suas aliarum continentia specierum, species
vero genera differentiarum pluralitate. Animal enim, quod est genus, superuadit
hominem, quod est species, quia non hominem solum continet, verum etiam bovem,
equum aliasque species, quas suae spatio praedicationis includit. Species vero,
ut homo, superuadit genus, ut animal, multitudine differentiarum. Nam quod actu
genus ƿ non habet rationale vel mortale -- nullas quippe actu genus retinet
differentias -- easdem species suae substantiae inhaerentes atque insitas
tenet. Homo enim rationalis est atque mortalis, quod genus minime est; animal
enim neque mortale est per se neque rationale. Quodsi genus quidem plus unam
continet speciem, at vero species multis differentiis infor mantur, superat
quidem genus speciem continentia specierum species vero vincit genus
differentiarum pluralitate. Illa quoque est differentia, quod genus quoniam
omnium primum est, numquam in tantum descendere poterit, ut fiat ultimum,
species vero, quae cunctis est inferior, in tantum ascendere non poterit, ut
suprerna omnium fiat; numquam igitur nec species generalissimum fiet nec genus
specialissimum. Sed ex his quae dictae sunt differentiae aliae sunt quae genus
ab specie propriae coniunctaeque disterminant, aliae vero quae non solum genus
ab specie, verum etiam a caeteris diducunt ac disterminant. Neque in his tantum
differentiae quae sunt dictae, verum etiam in caeteris considerentur oportet,
si proprie normam quaerimus discretionis agnoscere. GENERIS AUTEM ET PROPRII
COMMUNE QUIDEM EST SEQUI SPECIES -- NAM SI HOMO EST, ANIMAL EST, ET SI HOMO
EST, RISIBILE EST -- ET AEQUALITER PRAEDICARI GENUS DE SPECIEBUS ET PROPRIUM DE
HIS QUAE ILLO PARTICIPANT; AEQUALITER ENIM ET HOMO ET BOS ANIMAL ET CATO ET
CICERO RISIBILE. COMMUNE AUTEM ET UNIVOCE PRAEDICARI GENUS DE PROPRIIS
SPECIEBUS ET PROPRIUM QUORUM EST PROPRIUM. Tria intelim generis ac proprii
dicit esse communia. Quorum primum illud est, quoniam ita genus sequitur
species ut proprium. Posita enim specie necesse est intellegi genus ac
proprium; neutrum enim species proprias derelinquit. Nam si homo est, animal
est, si homo est, risibile est; ita quemadmodum genus, sic proprium ab ea
specie cuius est proprium, non recedit. Illud quoque, quod aequalis est generis
participatio, sicut etiam proprii. Omne enim genus aequaliter speciebus
participatur, proprium vero individuis omnibus aequaliter adhaerescit.
Manifestum vero est participationem esse generis aequalem; neque enim plus homo
animal est quam equus ƿ atque bos sed in eo quod sunt animalia, aequaliter
animalis, id est generis ad se vocabulum trahunt. Cato etiam et Cicero
aequaliter risibiles sunt, etiamsi aequaliter non rideant; in eo enim quod apti
ad ridendum sunt, dici risibiles possunt, non quod iam rideant. Aequaliter ergo
ea quae sub genere sunt, suscipiunt genus, sicut ea quae sub propriis, propria.
Tertium illud, quod sicut genus de speciebus propriis univoce praedicatur, itn
etiam proprium de sua specie univoce dicitur. Genus enim quoniam substantiam
speciei continet, non modo eius nomen de specie, verum etiam definitio
praedicatur. Proprium vero quia speciem non relinquit eamque semper sequitur
nec in aliam speciem transgreditur nec infra subsistit, definitionem quoque
propriam speciebus tradit; cuius enim nomen uni tantum convenit speciei cui
coaequatur, dubitari non potest quin eius quoque definitio speciei conveniat.
Quo fit ut sicut genus de speciebus, ita proprium de sua specie univoce
praedicetur. DIFFERT AUTEM, QUONIAM GENUS QUIDEM PRIUS EST, POSTERIUS VERO
PROPRIUM; OPORTET ENIM ESSE ANIMAL, DEHINC DIVIDI DIFFERENTIIS ET PROPRIIS. ET
GENUS QUIDEM ƿ DE PLURIBUS SPECIEBUS PRAEDICATUR, PROPRIUM VERO DE UNA SOLA
SPECIE CUIUS EST PROPRIUM. ET PROPRIUM QUIDEM CONVERSIM PRAEDICATUR DE EO CUIUS
EST PROPRIUM, GENUS VERO DE NULLO CONVERSIM PRAEDICATUR. NAM NEQUE SI ANIMAL
EST, HOMO EST, NEQUE SI ANIMAL EST, RISIBILE EST; SIN VERO HOMO EST, RISIBILE
EST, ET E CONVERSO. AMPLIUS PROPRIUM OMNI SPECIEI INEST CUIUS EST PROPRIUM, ET
SOLI ET SEMPER, GENUS VERO OMNI QUIDEM SPECIEI CUIUS FUERIT GENUS, ET SEMPER,
NON AUTEM SOLI. AMPLIUS SPECIES QUIDEM INTEREMPTAE NON SIMUL INTERLIMUNT
GENERA, PROPRIA VERO INTEREMPTA SIMUL INTERIMUNT EA QUORUM SUNT PROPRIA. ET HIS
QUORUM SUNT PROPRIA INTEREMPTIS ET IPSA SIMUL INTERIMUNTUR. Rursus tale
proprium sumit, quod ad alterius comparationem proprium nuncupetur. Dicit enim
proprium esse generis prius esse quam propria. Oportet enim prius esse genus,
quod veluti materia differentiis supponatur, venientibusque differentiis fieri
speciem, cum quibus propria nascuntur. Si igitur prius est ƿ genus quam
differentiae, prius etiam differentiae quam species et speciebus propria
coaequantur, non est dubium quin propria generibus posteriora sint, ac per hoc
quod dictum est, proprium esse generis prius esse quam propria, commune est hoc
generi cum differentia. Differentiae enim species conformantes priores
considerantur esse quam propria, siquidem speciebus ipsis priores sunt, quas
propria ratione determinant. Sed ut dictum est, hoc proprium ad differentiam
proprii intellegendum est, non quale superius per se proprium constitutum est.
Rursus differt genus a proprio, quod genus quidem de pluribus praedicatur
speciebus, proprium vero minime; nam neque genus est, nisi plures ex se species
proferat, nec proprium, si alteri cuilibet speciei possit esse commune. Fit
igitur ut genus quidem plurimas sub se species habeat, ut animal hominem atque
equum, proprium vero unam tantum, sieut risibile hominem. Quo fit ut illa
quoque differentia nascatur: genus enim praedicatur quidem de speciebus, ipsum
vero in nulla praedicatione supponitur, proprium vero et species alterna
praedicatione mutantur. Fit enim praedicatio aut a maioribus ad minora aut ab
aequalibus ad aqqualia. Genus igitur, quod maius est, de speciebus omnibus
praedicahlr, species vero, quoniam minores sunt, de generibus non dicuntur, ut
animal de homine dicitur, homo vero de animali nullo modo praedicatur. At vero
proprium, quoniam speciei aequale est, aeque ƿ praedicatur atque supponitur, ut
risibile de homine dicitur -- omnis enim homo risibilis est -- eodemque
convertitur modo; omne enim risibile homo est. Differt etiam proprium a genere,
quod proprium uni et omni et semper speciei adest, genus vero ex his duo quidem
retinet, in uno vero diversum est. Nam speciebus suis et semper adest et
omnibus, non vero solis; hoc enim haeret propriis, quod singulas tantum species
continent, hoc generibus, quod plures. Igitur propria quidem singulas optinent
species, genera vero non singulas. Adest igitur proprium uni soli speciei et
semper et omni, genus vero omni quidem et semper sed non soli, ut risibile
homini soli, animal vero eidem homini sed non soli; praeest enim caeteriss quae
irrationabilia nuncupamus. Praeterea si auferatul genus, species interimuntur
-- nam si non sit animal, non erit homo -- si auferas species, non interimitur
genus; nam si non sit homo, animal non peribit. Species vero et propria quoniam
sunt aequalia, alterna sese vice consumunt; nam si non sit risibile, homo non
erit, si homo non sit, risibile non manebit. Consumunt igitur genera sub se
positas species, non vero ab his invicem consumuntur, species vero et proprium
invicem perimuutur et perimunt. GENERIS VERO ET ACCIDENTIS COMMUNE EST DE
PLURIBUS, QUEMADMODUM DICTUM EST, PRAEDICARI, SIVE SEPARABILIUM SIT SIVE
INSEPARABILIUM; ETENIM MOVERI DE PLURIBUS ET NIGRUM DE CORUIS ET DE HOMINIBUS
AETHIOPIBUS ET ALIQUIBUS INANIMATIS. Nihil est quod inter caetera ita sit a
generis ratione disiunctum. Sicut est accidens. Nam cum genus cuiuslibet
substantiam monstret, accidens vero a substantia longe disiunctum sit et
extrinsecus veniens, nihil fere notius commune potest habere cum genere quam de
pluribus praedicari. Genus enim de plaribus praedicatur speciebus, accidens
vero de pluribus non modo speciebus, verum etiam generibus animatis atque
inanimatis, ut nigrum dicitur de rationabili homine, de irrationabili coruo et
de inanimato hebeno, album etiam de cygno et marmore, moveri de homine, de equo
et de stellis ac de sagitta, quae sunt separabilis accidentis exempla. DIFFERT
AUTEM GENUS AB ACCIDENTI, QUONIAM GENUS ANTE SPECIES EST, ACCIDENTIA VERO
SPECIEBUS POSTERIORA SUNT; NAM SI ETIAM INSEPARABILE SUMATUR ACCIDENS SED TAMEN
PRIUS EST ILLUD CUI ACCIDIT QUAM ACCIDENS. ET GENERE QUIDEM QUAE PARTICIPANT,
AEQUALITER PARTICIPANT, ACCIDENTI VERO NON AEQUALITER; INTENTIONEM ENIM ET
REMISSIONEM SUSCIPIT ACCIDENTIUM PARTICIPATIO, GENERUM VERO MINIME. ET
ACCIDENTIA QUIDEM IN INDIVIDUIS PRINCIPALITER SUBSISTUNT, GENERA NERO ET
SPECIES NATURALITER PRIORA SUNT INDIVIDUIS SUBSTANTIIS. ET GENERA QUIDEM IN EO
QUOD QUID SIT PRAEDICANTUR DE HIS QUAE SUB IPSIS SUNT, ACCIDENTIA VERO IN EO
QUOD QUALE ALIQUID SIT VEL QUOMODO SE HABEAT UNUMQUODQUE; QUALIS EST ENIM
AETHIOPS INTERROGATUS DICES 'NIGER', ET QUEMADMODUM SE SOCRATES HABEAT, DICES
QUONIAM SEDET VEL AMBULAT. Differentiam generis et accidentis hanc primam
proponit, quod genus quidem ante species sit, quippe quod mateliae loco est et
differentiis informatum species gignit, at vero accidens post species
invenitur. Oportet enim prius esse cui aliquid accidat, post vero ipsum
accidens supervenire; nam si subiectum non sit quod suscipiat, accidens esse
non poterit. Quodsi genus quidem speciebus subiectum est nec possunt esse
species, nisi eis genus veluti materia supponatur, accidentia vero esse non
possunt, nisi eis species supponantur, manifestum est genus quidem esse ante
species, accidentia vero post species. Rursus alia differentia, quoniam genus
neque intentionem neque remissionem suscipere potest. Quo fit ut quae
participant genere, aequaliter eius nomen definitionemque suscipiant; omnes
enim homines aequaliter animalia sunt eodernque modo equi, necnon inter se homo
atque equus et caetera animalia comparata aeque animalia praedicantur.
Accidentis vero participatio et intenditur et remittitur. Invenies enim
quemlibet paulo diutius ambulantem, paulo amplius nigrum et in ipsis
Aethiopibus considerabis omnes non aeque nigro colore obductos. Alia quoque differentia
est, quoniam omne accidens in individuis principaliter subsistit, genera vero
et species individuis priora sunt; nisi enim singuli corui ƿ nigredine infecti
essent, corui species nigra esse minime diceretur. Ita fit ut accidentia post
individua esse videantur. Nam si prius est id cui aliquid accidit quam illud
quod accidit, non est dubium prius esse individua, posterius vero accidens.
Genera vero et species supra individua considerantur; hoc idcirco, quoniam de
his omnibus praedicantur eorumque substantiam propria praedicatione
constituunt. Sed dici potest genera quoque ipsa et species posteriora
individuis inveniri; nam nisi sint singuli homines singulique equi, hominis
atque equi species esse non possunt, et nisi singulae species sint, eorum genus
animal esse non poterit. Sed meminisse debemus superius dictum esse genus
non ex his sumere substantiam de quibus praedicatur sed de eo potius, quod
differentiis constitutivis eorum substantia formaque perficitur. Itaque si
genus quidem divisivis differentiis interemptis non perimitur sed manet in his
quae eius constitutivae sunt eiusque formam definitionemque perficiunt, cumque
differentiae divisivae generis speciebus sint priores -- ipsas enim species
conformant atque constituunt -- non est dubium quin genus etiam pereuntibus
speciebus possit in propria manere substantia. Idem de speciebus dictum sit;
species enim superioribus differentiis, non posterioribus individuis
informantur. Quae cum ita sint, species quoque ante individua subsistunt.
Accidentia vero nisi sint ƿ quibus accidant, esse non possunt, nullis vero
prius accidunt quam individuis; haec enim generationi et corruptioni supposita
variis semper accidentibus permutantur. Illam quoque adnumerat differentiam
quae est superius dicta, quod genus quidem, quia rem demonstrat et de
substantia praedicatur, in eo quod quid est dicitur, accidens vero in eo quod
quale est aut in eo quod quomodo sese habet res. Nam si qualitatem interroges,
accidens respondebitur, ut si qualis est coruus, 'niger', si quomodo sese
habeat, aliud rursus accidens, aut 'sedet' aut 'uolat' aut 'crocitat'. Nam cum
accidens in novem praedicamenta dividatur, qualitatem, quantitatem, ad aiiquid,
ubi, quando, situm, habitum, facere, pati, caetera quidem omnia in {quomo do se
habeat' in terrogatione pomlntur, qualitas vero in qualitatis sciscitatione
responderi solet. Nam si interrogemur qualis est Aethiops, respondebimus
accidens, id est 'niger', si quomodo se habeat Socrates, tunc dicemus aut
'sedet' aut 'ambulat' aut superiorum aliquid accidentium.GENUS VERO QUO AB ALIIS
QUATTUOR DIFFERAT, DICTUM EST. CONTINGIT AUTEM ETIAM UNUMQUODQUE ALIORUM
DIFFERRE AB ALIIS QUATTUOR, UT CUM QUINQUE QUIDEM SINT, UNUMQUODQUE AUTEM AB
ALIIS QUATTUOR DIFFERAT. QUATER QUINQUE, viGINTI FIANT OMNES DIFFERENTIAE SED
SEMPER POSTERIORIBUS ENUMERATIS ET SECUNDIS QUIDEM UNA DIFFERENTIA SUPERATIS,
PROPTEREA QUIA IAM SUMPTA EST, TERTIIS VERO DUABUS, QUARTIS VERO TRIBUS,
QUINTIS VERO QUATTUOR, DECEM OMNES FIUNT, QUATTUOR, TRES, DUAE, UNA. GENUS ENIM
DIFFERT A DIFFERENTIA ET SPECIE ET PROPRIO ET ACCIDENTI; QUATTUOR IGITUR SUNT
OMNES DIFFERENTIAE. DIFFERENTIA VERO QUO DIFFERAT A GENERE DICTUM EST, QUANDO
QUO DIFFERRET GENUS AB EA DICEBATUR; RELINQUITUR IGITUR QUO DIFFERAT AB SPECIE
ET PROPRIO ET ACCIDENTI DICERE, ET FIUNT TRES. RURSUS SPECIES QUO ƿ QUIDEM
DIFFERAT A DIFFERENTIA DICTUM EST, QUANDO QUO DIFFERRET DIFFERENTIA AB SPECIE,
DICEBATUR; QUO AUTEM DIFFERAT SPECIES A GENERE, DICTUM EST, QUANDO QUO
DIFFERRET GENUS AB SPECIE DICEBATUR; RELIQUUM EST IGITUR, UT QUO DIFFERAT A
PROPRIO ET ACCIDENTI DICATUR DUAE IGITUR ETIAM ISTAE SUNT DIFFERENTIAE.
PROPRIUM AUTEM QUO DIFFERAT AB ACCIDENTI RELINQUITUR; NAM QUO AB SPECIE ET
DIFFERENTIA ET GENERE DIFFERAT, PRAEDICTUM EST IN ILLORUM AD IPSUM DIFFERENTIA.
QUATTUOR IGITUR SUMPTIS GENERIS AD ALIA DIFFERENTIIS, TRIBUS VERO DIFFERENTIAE,
DUABUS AUTEM SPECIEI, UNA AUTEM PROPRII AD ACCIDENS, DECEM ELUNT OMNES, QUARUM
QUATTUOR, QUAE ERANT GENERIS AD RELIQUA, SUPERIUS DEMONSTRAVIMUS.Quoniam
differentias atque communitates generis ad differentiam, ad speciem, ad
proprium atque accidens persecutus est, idem quoque ad caeteras facere
contendens praedicit, quot omnes differentiae possint esse quae inter se
comparatis commixtisque ƿ rebus his quae supra propositae sunt efficiantur. Sunt
autem viginti. Nam cum quinque sint res, unaquaeque res earum si a quattuor
aliis differat, quinquies quater, viginti differentiae fiunt, quod appositarum
litterarum manifestatur exemplo. Sint quinque res veluti quinque litterae A B C
D E. Differat igitur A quidem ab aliis quattuor, id est B C D E, fient quattuor
differentiae. Rursus B differat ab aliis quattuor, id est A C D E, erunt rursus
quattuor; quae superioribus iunctae octo coniungunt. C vero tertia ab reliquis
differt quattuor, scilicet A B D E; quae quattuor differentiae superioribus
octo copulatae duodecim reddunt. Quarta D reliquis quattuor comparetur
differatque ab eisdem, id est A B C E, fient igitur rursus quattuor; quae
superioribus duodecim appositae sedecim copulant. Quodsi ultima B ab aliis
quattuor differat, scilicet A B C D, fient aliae quattuor differentiae; quae
compositae prioribus viginti perficiunt. Et sit quidem huiusmodi descriptio: A
--> B C D E B --> A C D E C --> A B D E D --> A B C E E --> A B
C D. Quae cum ita sint, in generibus quoque et speciebus et caeteris idem
considerabitur. Erunt ergo quattuor differentiae, quibus genus a differentia,
specie, proprio accidentique disiungitur; aliae rursus quattuor, quibus
differentia a genere, specie, proprio atque accidenti discrepat; rursus
quattuor speciei ad genus ac differentiam, proprium atque accidens; quattuor
etiam proprii ad genus, differentiam, speciem atque accidens; quattuor in super
accidentis ad genus, differentiam, speciem atque proprium. Quae coniunctae
omnes viginti explicant differentias. Sed hoc, si ad numeri refelatur naturam
comparationisque alternationem; nam si ad ipsas differentiarum naturas vigilans
lector aspiciat, easdem saepe differentias inveniet sumptas. Quo enim genus
differt a differentia, eodem differentia distat a genere, et quo differentia
distat ab specie, eodem species a differentia disgregatur, et in caeteris eodem
modo. In hac igitur dispositione differentianlm, quam supla disposui, easdem
saepius adnumeravi. Atque si differentiarum similitudines detrahamus, decem
fiunt omnino differentiae, quas ad praesentem tractatum velut diversas atque
dissimiles oportet assumere. Age enim differat genus a differentia, specie,
proprio ƿ atque accidenti, quattuor differentiis, quas supra iam diximus. Item
sumamus differentiam, distabit haec a genere primum, dehinc ab specie, proprio
atque accidenti. Sed quo discrepet a genere, iam superius explicatum est, cum
diceremus quo genus a differentia discreparet. Detracta igitur hac
comparatione, quoniam supra commemorata est, relinquuntur tres distantiae
quibus differentia ab specie, proprio accidentique disiungitur; quae iunctae
cum superioribus quattuor septem differentias reddunt. Post hanc species si
sumatur, quattuor quidem eius essent differentiae secundum numeri diversitatem,
cum ad genus, a differentiam, proprium atque accidens comparatur sed priores
duae comparationes iam dictae sunt. Nam quo species differat a genere tunc
dictum est, cum quid genus differret ab specie dicebamus, quid vero species a
differentia distet commemoratum est, cum differentiae ab specie
dissimilitudines redderemus. Quibus detractis duae supersunt integrae atque
intactae speciei ad proprium atque accidens discrepantiae; quae iunctae cum
septem novem differentias copulant. Proprii vero si ad numerum differentiae
considerentur, quattuor erunt, scilicet ad genus, differentiam, speciem atque
accidens comparati, quarum quidem tres superiores differentiae iam dictae sunt.
Nam quid proprium distet a genere, tunc dictum est, cum quid genus a proprio
distaret ostendimus, rursus quid proprium a differentia discrepet, in
colligenda distantia differentiae propriique superius ƿ demonstratum est, quid
vero proprium distet ab specie, tunc expositum est, cum quid species distaret a
proprio dicebatur. Restat igitur una differentia proprii ad accidens, quae
superioribus iuncta decem differentias claudit. Accidentis vero ad caetera
possent quidem esse quattuor, nisi iam omnes probarentur esse consumptae. Nam
quid differat vel genus vel differentia vel species vel proprium ab accidenti,
supra monstratum est, nec sunt diversae differentiae accidentis ad caetera quam
caeterorum ad accidens. Itaque fit, ut cum sit quinque rerum numerus, si prima
assumatur, quattuor fiant differentiae, si secunda, tres, vincanturque secundae
rei ad caeteras differentiae a prima ad caeteras una tantum distantia; nam cum
prima habuerit quattuor, secunda retinet tres. Tertia vero si sumatur, duas
habebit differentias, quae vincantur a primis quattuor differentiis duabus;
quarta si sumatur, unam habebit differentiam, quae vincitur a primis quattuor
differentiis tribus, quinta vero quoniam nullam omnino habebit differentiam
nouam, totis quattuor a prima differentiis superatur. Atque hoc numerorum gradu
quidem usque ad denarium numerum tenditur: quattuor, tres, duae, una, ut
generis quidem quattuor, differentiae vero tres, speciei duae, proprii una,
accidentis nulla sit. Et primae quidem generis comparationes quattuor nouas
tenent differentias, secundae vero differentiae comparationes ƿ tres nouas
tenent; una enim superius adnumerata est, vincitur autem a primis quattuor
novis differentiis una tantum. Speciei vero tertia comparatio dnas tantum habet
differentias nouas, duas quippe superius adnumeratas agnoscimus, et vincitur a
quattuor primis duabus tantum differentiis novis. Proprium vero unam retineat
nouam, quoniam tres habet superius adnumeratas, vincaturque a prima novis
tribus differentiis, quinti vero accidentis comparationes quoniam nullam
retinent nouam differentiam, totis quattuor a primis generis transcendantur.
Atque ad hunc modum ex viginti differentiis secundum numerum decem secundum
dissimilitudinem contrahuntur. ut tamen has secundum dissimilitudinem
differentias non in quinario tantum numero, verum in caeteris notas habere possimus,
talis dabitur regula quae plenam differentiarum dissimilitudinem in qualibet
numeri pluralitate repeliat. Propositarum enim rerum numero si unum dempseris
atque id quod dempto uno relinquitur, in totam summam numeri multiplicaveris,
eius quod ex multiplicatione factum est dimidium coaequabitur ei pluralitati
quam propositarum rerum differentiae continebunt. Sint igitur res quattuor A B
C D; his aufero unum, fiunt tres; has igitur quater multiplico, fient duodecim;
horum dimidium ƿ teneo, sex erunt. Tot igitur erunt differentiae inter se rebus
quattuor comparatis: A quippe ad B et C et D tres retinet differentias, rursus
B ad C et D duas, C vero ad D unam; quae iulletae senarium numerum complent.
Atque hanc quidem regulam simpliciter ac sine demonstratione nunc dedisse
sufficiat, in Praedicamcntorum vero expositione ratio quoque cur ita sit
explicabitur. COMMUNE ERGO DIFFERENTIAE ET SPECIEI EST AEQUALITER PARTICIPARI;
HOMINE ENIM AEQUALITER PARTICIPRNT PARTICULARES HOMINES ET RATIONALI
DIFFERENTIA. COMMUNE VERO EST ET SEMPER ADESSE HIS QUAE PARTICIPANT; SEMPER
ENIM SOCRATES RATIONALIS ET SEMPER SOCRATES HOMO. Dictum est saepius ea quae
substantiam formant, nec remissione contrahi nec intentione produci; uni cuique
enim id quod est, unum atque idem est. Quodsi differentia specierum substantiam
monstret, species vero individuorum, aequaliter utraque ab intentione et remissione
seiuncta sunt; quo fit ut aequaliter participentur. Omnes enim individui
mortales aeque sunt atque rationales sicut homines. Nam si idem est 'esse'
homini quod est 'esse rationale', cum omnes homines aeque sint homines, necesse
est ut sint aequaliter rationales. Aliud quoque commune habent quoniam ita
differentiae sui participantia non relinquut ut species. Semper enim Socrates
rationalis est -- Socrates enim rationabilitate participat -- semper homo est,
quia scilicet humanitate participat. Ut igitur differentiae sui participantia
non relinqbunt, ita species his quae ea participant, semper adiuncta est. PROPRIUM
AUTEM DIFFERENTIAE QUIDEM EST IN EO QUOD QUALE SIT PRAEDICARI, SPECIEI VERO IN
EO QUOD QUID EST; NAM ET SI HOMO VELUT QUALITAS ACCIPIATUR, NON SIMPLICITER ƿ
ERIT QUALITAS SED SECUNDUM ID QUOD GENERI ADVENIENTES DIFFERENTIAE EAM
CONSTITUERUNT. AMPLIUS DIFFERENTIA QUIDEM IN PLURIBUS SAEPE SPECIEBUS
CONSIDERATUR, QUEMADMODUM QUADRUPES IN PLURIBUS ANIMALIBUS SPECIE
DIFFERENTIBUS, SPECIES VERO IN SOLIS HIS QUAE SUB SPECIE SUNT INDIVIDUIS EST.
AMPLIUS DIFFERENTIA PRIMA EST AB EA SPECIE QUAE EST SECUNDUM IPSAM; SIMUL ENIM
ABLATUM RATIONALE INTERIMIT HOMINEM, HOMO VERO INTEREMPTUS NON AUFERT
RATIONALE, CUM SIT DEUS. AMPLIUS DIFFERENTIA QUIDEM COMPONITUR CUM ALIA
DIFFERENTIA -- RATIONALE ENIM ET MORTALE COMPOSITUM EST IN SUBSTANTIA HOMINIS
-- SPECIES VERO SPECIEI NON COMPONITUR, UT GIGNAT ALIAM ALIQUAM SPECIEM; QUIDAM
ENIM EQUUS CUIDAM ASINO PERMISCETUR AD MULI GENERATIONEM, EQUUS AUTEM
SIMPLICITER ASINO NUMQUAM CONVENIENS PERFICIET MULUM. Expositis communitatibus
quantum ad institutionem pertinebat differentiae et speciei, eorundem nunc dissimilitudines
colligit dicens quoniam differunt, quod species in eo quod quid sit
praedicatur, differentia vero in eo quod quale sit. Huic differentiae poterat
occurri. Nam si humanitas ipsa, quae species est, qualitas quaedam est, cur
dicatur species in eo quod quid sit praedicari, cum propter quandam suae
naturae ƿ proprietatem quaedam qualitas esse videatur? Huic respondemus, quia
differentia solum qualitas est, humanitas vero non est solum qualitas sed
tantum qualitate perficitur. Differentia enim superveniens generi speciem
fecit; ergo genus quadam differentiae qualitate formatum est, ut procederet in
speciem, species vero ipsa, qualis quidem est, secundum differentiam illius
quae est pura ac simplex qualitas, qua scilicet perficitur et conformatur, qualitas
vero ipsa pura simplexque nullo modo est sed ex qualitatibus effecta
substantia. Itaque iure differentia, quae pure ac simpliciter qualitas est, in
eo quod quale est sciscitantibus respondetur, species vero in eo quod quid sit,
licet ipsa quoque quaedam qualitas sit non simplex sed aliis qualitatibus
informata. Rursus illa quoque differentia est, quia plures sub se species
differentia continet, species vero tantum individuis praesunt. Rationabilitas
enim et hominem claudit et deum, quadrupes equum, bovem, canem et caetera, homo
vero solos individuos. Atque in aliis speciebus eadem ratio est. Idcirco enim
definitiones quoque secutae sunt, ut differentia vocaretur quod in pluribus
specie differentibus in eo quod quale sit praedicatur, species vero quod de
pluribus numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur. Ideo etiam
superioris naturae sunt differentiae, quoniam continentes sunt specierum. Nam
si quis auferat differentiam, speciem ƿ quoque sustulerit, ut si quis auferat
rationabilitatem, hominem deumque consumpserit, si vero hominem tollat,
rationabiiitas nuanet in speciebus reliquis constituta. Est igitur differentiae
specieique distantia quod una differentia plures species contmerc potest,
species vero nullo modo. Alia rursus est dlfferentia, quoniam ex pluribus
differentiis una saepe species iungitut, ex pluribus speciebus nulla speciei
substantia copulatur. Iunctis enim differentiis mortali ac rationali factus est
homo, iunctis vero speciebus nulla umquam species informatur. Quodsi quis occurrat
dicens quoniam permixtus asino equus efficit mulum, non recte dixerit.
Individua enim individuis iuncta individua rursus alia fortasse perficiunt,
ipseuero equus simpliciter, id est universaliter, et asinus universaliter neque
permisceri possunt neque aliquid, si cogitatione misceantur, efficiunt. Constat
igitur differentias quidem plurimas ad unius speciei substantiam convenire,
species vero in alterius speciei naturam nililo modo posse congruere. DIFFERENTIA
VERO ET PROPRIUM COMMUNE QUIDEM HABENT AEQUALITER PARTICIPARI AB HIS QUAE EORUM
PARTICIPANT; AEQUALITER ENIM RATIONALIA RATIONALIA SUNT ET RISIBILIA RISIBILIA.
ET SEMPER ET OMNI ADESSE COMMUNE ƿ UTRIUSQUE EST. SI ENIM CURTETUR QUI EST
BIPES SED AD ID QUOD NATUM EST SEMPER DICITUR; NAM ET RISIBILE IN EO QUOD NATUM
EST HABET ID QUOD EST SEMPER SED NON IN EO QUOD SEMPER RIDEAT. Nunc
differentiae propriique communia continua ratione persequitur. Commune enim
dicit esse proprio ac differentiae quod aequaliter participantur -- aeque enim
omnes homines rationabiles sunt, aeque risibiles -- illud, quia substantiam
monstrat, istud, quia est aequum proprium speciei et subiectam speciem non
relinquit. Aliud etiam his commune subiungit: aequaliter enim semper
differentia subiectis adest ut proprium; semper enim homines rationabiles sunt,
ut semper quoque risibiles. Sed obici poterat non semper esse bipedem hominem,
cum sit bipes differentia, si unius pedis perfectione curtetur. Quam tali modo
solvimus quaestionem. Propria et differentiae non in eo quod semper habeantur
sed in eo quod semper natutaliter haberi possunt, semper dicuntur adesse
subiectis. ƿ Si enim quis curtetur pede, nihil attinet ad naturam, sicut nihil
ad detrahendum proprium valet, si homo non rideat. Haec enim non in eo quod
assint sed in eo quod per naturam adesse possint, semper adesse dicuntur. Ipsum
enim semper non actu esse dicimus sed natura. Numquam enim fieri potest, ut per
naturae ipsius proprietatem non semper homo bipes sit, etiamsi potest fieri, ut
pede curtetur, etiam si deminuto pede sit natus; in his enim non speciei atque
substantiae sed nascenti individuo derogatur. PROPRIUM AUTEM DIFFERENTIAE EST
QUONIAM HAEC QUIDEM DE PLURIBUS SPECIEBUS DICITUT SAEPE, UT RATIONALE DE HOMINE
ET DE DEO, PROPRIUM vero DE UNA SOLA SPECIE, CUIUS EST PROPRIUM. ET DIFFERENTIA
QUIDEM ILLIS EST CONSEQUENS QUORUM EST DIFFERENTIA SED NON CONVERTITUR, PROPRIA
VERO CONVERSIM PRAEDICANTUR QUORUN SUNT PROPRIA, IDCIRCO QUONIAM CONVERTUNTUR. Distat
a proprio differentia, quia differentia plurimas species ƿ claudit ac de his
omnibus praedicatur, proprium vero uni tantum speciei cui iungitur adaequatur.
Rationale enim de homine atque de deo, quadrupes de equo et caeteris
animalibus, risibile vero unam tantum tenet speciem, id est hominem. Unde fit
ut differentia semper speciem consequatur, species vero differentiam minime.
Proprium vero ac species alterius sese vicibus aequa praedicatione comitantur.
Sequi vero dicitur, quotiens quolibet prius nominato posterius reliquum
convenit nuncupari, ut si dicam 'omnis homo rationabilis est', prius hominem,
posterius apposui differentiam; sequitur ergo differentia speciem. At si
convertam nomina dicamque 'omnis rationabile homo est', propositio non tenet
veritatem; igitur species differentiam nulla ratione comitatur. Proprium vero
et species quia converti possunt, mutuo se secuntur: omnis homo risibilis est
et omne risibile homo est. DIFFERENTIAE AUTEM ET ACCIDENTI COMMUNE QUIDEM EST
DE PLURIBUS DICI, COMMUNE VERO AD EA QUAE SUNT ƿ INSEPARABILIA ACCIDENTIA,
SEMPER ET OMNIBUS ADESSE; BIPES ENIM SEMPER ADEST OMNIBUS CORUIS ET NIGRUM ESSE
SIMILITER. Duo quidem differentiae et aecidentis communia proponit, quorum unum
separabilibus et inseparabilibus accidentibus cum differentia commune est, ab
altero vero separabile accidens segregatur. Tantum vero inseparabile secundo
communi concluditur. Est enim commune differentiae cum omnibus accidentibus de
pluribus praedicari; nam et separabilia et inseparabilia accidentia sicut
differentia de pluribus speciebus et individuis praedicantur, ut bipes de coruo
atque cygno et de his individuis quae sub coruo et cygno sunt, nuncupatur. Item
de eodem coruo atque cygno album et nigrum, quae sunt inseparabilia accidentia,
praedicantur. Ambulare enim vel stare, dormire ac vigilare de eisdem dicimus,
quae sunt accidentia separabilia, reliqua vero communitas ea tantum accidentia
videtur includere quae sunt inseparabilia. Nam sicut differentia semper
subiectis speciebus adhaerescit, ita etiam inseparabilia accidentia numquam
videntur deserere subiectum. ut enim bipes, quod est differentiat numquam
coruorum speciem derelinquit, ita nec nigrum, quod accidens inseparabile est.
Differentia enim idcirco non relinquit subiectum, quoniam cius substantiam
complet ac perficit, accidens vero huiusmodi, quia noo potest separari; neque
enim possit esse accidens inseparabile, si subiectum aliquando relinquit. DIFFERUNT
AUTEM QUONIAM DIFFERENTIA QUIDEM CONTINET ET NON CONTINETUR -- CONTINET ENIM
RATIONABILITAS HOMINEM -- ACCIDENTIA VERO QUODAM QUIDEM MODO CONTINENT EO QUOD
IN PLURIBUS SUNT, QUODAM VERO MODO CONTINENTUR EO QUOD NON UNIUS ACCIDENTIS
SUSCEPTIBILIA SUNT SUBIECTA SED PLURIMORUM. ET DIFFERENTIA QUIDEM
ININTENTIBILIS EST ET IRREMISSIBILIS, ACCIDENTIA VERO MAGIS ET MINUS RECIPIUNT.
ET IMPERMIXTAE QUIDEM SUNT CONTRARIAE DIFFERENTIAE, MIXTA VERO CONTRARIA
ACCIDENTIA. HUIUSMODI QUIDEM COMMUNIONES ET PROPRIETATES DIFFERENTIAE ET
CAETERORUM SUNT, SPECIES VERO QUO QUIDEM DIFFERAT A GENERE ET DIFFERENTIA,
DICTUM EST IN EO QUOD DICEBAMUS, QUO GENUS DIFFERRET A CAETERIS ET QUO DIFFERENTIA
DIFFERRET A CAETERIS. Post differentiae et accidentis redditas communitates
nunc de eorum differentiis tractat. Ac primum quidem talem proponit. Differentia,
inquit, omnis speciem continet rationabilitas enim continet hominem, quoniam
plus rationabilitas quam species, id est homo, praedicatur: supergressa enim
substantiam hominis in deum usque diffunditur. Accidentia vero aliquando quidem
continent, aliquando continentur. Continent quidem, quia quodlibet unum
accidens speciebus adesse pluribus consuevit, ut album cygno et lapidi? Nigrum
coruo, Aethiopi atque hebeno, continentur vero, quoniam plura accidentia uni
accidunt speciei, ut videatur illa species plurima accidentia continere. Cum
enim Aethiopi accidit ut sit niger, accidit ut sit simus, ut crispus, quae
cuncta sunt accidentia Aethiopis, species, quod est homo, omnia quae habet
intra se plurima accidentia videtur includere. Huic occurri potest: quoniam
differentiae quoque aliquo modo continentur, aliquo modo continent, ut
rationabilitas continet hominem -- plus enim quam de homine praedicatur --
continetur quoque ab homine, quia non solum hanc differentiam homo continet,
verum etiam mortalem. Respondebimus: omnia quaecumque substantialiter de
pluribus praedicantur, ab his de quibus dicuntur non poterunt contineri; quo
fit ut differentiae quidem non contineantur ab specie, etsi sint differentiae
plures quae speciem forment. Accidentia vero continentur, quoniam accidentia
speciei substantiam nulla praedicatione constituunt; nam nec pioprie universalia
dicuntur ƿ accidentia, cum de speciebus pluribus dicuntur, differentiae vero
maxime. Quae enim quorumlibet universalia sunt, ea necesse est eorum quorum
sunt universalia, etiam substantiam continere. Quo fit ut quia differentiae
substantiam monstrant, intentione ac remissione careant -- una enim quaeque
substantia neque contrahi neque remitti potest -- at vero accidentia quoniam
nullam constitutionem substantiae profitentur, intentione crescunt et
remissione decrescunt. Illa quoque eorum est differentia, quod differentiae
contrariae permisceri, ut ex his fiat aliquid, non queunt, accidentia vero
contraria miscentur et quaedam medietas ex alterutra contrarietate coniungitur.
Ex rationabili enim et irrationabili nihil in unum iungi potest, ex albo vero
et nigro coniunctis fit aliquis medius color. Expositis igitur distantiis
differentiae ad caetera restat de specie dicere, cuius quidem differentias ad
genus ante collegimus, cum generis ad speciem differentias dicetamus, eiuselem
etiam speciei distantias ad differentiam diximus, cum differentiae ad species
dissimilitudines monstrabamus. Restat igitur speciem proprii et accidentium
communioni coniungere, tum differentia segregare. SPECIEI AUTEM ET PROPRII
COMMUNE EST DE SE INVICEM PRAEDICARI; NAM SI HOMO, RISIBILE EST, ET SI
RISIBILE, HOMO EST -- RISIBILE VERO QUONIAM SECUNDUM ID QUOD NATUM EST SUMI
OPORTET, SAEPE IAM DICTUM EST -- AEQUALITER ENIM SUNT SPECIES HIS QUAE EORUM
PARTICIPANT ET PROPRIA QUORUM SUNT PROPRIA. Commune, inquit, habent propria
atque species ad se ipsa praedicationes habere conversas. Nam sicut species de
proprio, ita proprium de specie praedicatur; namque ut est homo risihilis, ita
risibile homo est; idque iam saepius dictum esse commemorat. Cuius communitatis
rationem subdidit, eam scilicet, quia aequaliter species individuis
participantur, sicut eadem propria his quorum sunt propria. Quae ratio non
videtur ad conversionem praedicationis accommoda sed potius ad illam aliam
similitudinem, quia sicut species aequaliter individuis participantur, ita
etiam propria; aeque enim Socrates et Plato homines sunt, sicut etiam
risibiles. Itaque tamquam aliam communionem debemus accipere quod est additum:
AEQUALITER ENIM SUNT SPECIES HIS QUAE EORUM PARTICIPANT ET PROPRIA QUORUM SUNT
PROPRIA. An magis intellegendum est hoc modo dictum, tamquam si diceret
'aequalia enim sunt species et propria'? Nam quia species eorum sunt species
quae speciebus ipsis participant. Et propria eorum propria quael propriis
participant, proprium atque species aequaliter utrisque sunt, id est neque
species superuadit ea quae specie participant, ƿ neque propria superuadunt ea
quae propriis participant. Cumque haec propria specierum sint propria, species
ac propria aequalia esse necesse est atque invicem praedicari. DIFFERT AUTEM
SPECIES A PROPRIO, QUONIAM SPECIES QUIDEM POTEST ET ALIIS GENUS ESSE, PROPRIUM
VERO ET ALIARUM SPECIERUM ESSE IMPOSSIBILE EST. ET SPECIES QUIDEM ANTE
SUBSISTIT QUAM PROPRIUM, PROPRIUM VERO POSTEA FIT IN SPECIE; OPORTET ENIM
HOMINEM ESSE, UT SIT RISIBILE. AMPLIUS SPECIES QUIDEM SEMPER ACTU ADEST
SUBIECTO, PROPRIUM vero ALIQUANDO POTESTATE; HOMO ENIM SEMPER ACTU EST
SOCRATES, NON VERO SEMPER RIDET, QUAMVIS SIT NATUS SEMPER RISIBILIS. AMPLIUS
QUORUM TERMINI DIFFERENTES, ET IPSA SUNT DIFFERENTIA; EST AUTEM SPECIEI QUIDEM
SUB GENERE ESSE ET DE PLURIBUS ƿ ET DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID EST
PRAEDICARI ET CAETERA HUIUSMODI, PROPRII VERO QUOD EST SOLI ET SEMPER ET OMNI
ADESSE. Primam proprii et speciei differentiam dicit quoniam species potest
aliquando in alias species derivari, id est potest esse genus, ut animal, cum
sit species animati, potest esse hominis genus. Sed nunc non de his speciebus
loquitur quae sunt specialissimae, atque hunc confundele videtur errorem, quod
cum de his speciebus dicere proposuerit quae essent ultimae, nunc de his quae
sunt subalternae et saepe locum generis optineant disserit. Propria vero nullo
modo esse genera possunt, quoniam specialissimis adaequantur; quae quoniam
genera esse non queunt, nec propria quae sibi sunt aequalia, genera es se
permittuntur. Rursus species semper ante subsistit quam proprium -- nisi enim
sit homo, risibile esse non poterit -- et cum ista simul sint, tamen
substantiae cogitatio praecedit proprii rationem. Omne enim proprium in
accidentis genere collocatur, eo vero differt ab accidenti, quia circa omnem
solam quamlibet unam speciem vim propriae praedicationis continet. Quodsi
priores sunt substantiae quam accidentia, species vero substantia est, proprium
vero accidens, non est dubium quin prior sit species. Proprium vero posterius.
Discernuntur ƿ etiam species a propriis actus potestatisque natura; species
enim actu semper individuis adest, propria vero aliquotiens actu, potestate
autem semper. Socrates enim et Plato actu sunt homines, non vero semper actu
rident sed risibiles esse dicuntur, quia tametsi non rideant, ridere tamen
potenlnt. Natura itaque species et proprium semper subiectis adest sed actu
species. Proprium vero non semper actu, velut dictum est. At rursus quoniam
definitio substantiam monstrat, quorum diversae sunt definitiones, diversas
necesse est esse substantias; speciei vero et proprii diversae sunt
definitiones, diversae sunt igitur substantiae. Est autem speciei definitio
esse sub genere et de pluribus numero differentibus in eo quod quid sit
praedicari; quam superius frequenter expositam nunc iterare non opus est.
Proprium vero non ita: definitur: proprium est quod uni et omni et semper
speciei adest. Quodsi definitiones diversae sunt, non est dubium speciem ac
proprium secundum naturae suae terminos discrepare. SPECIEI VERO ET ACCIDENTIS
COMMUNE QUIDEM EST DE PLURIBUS PRAEDICARI; RARAE VERO ALIAE SUNT COMMUNITATES ƿ
PROPTEREA, QUONIAM QUAM PLURIMUM A SE DISTANT ACCIDENS ET ID CUI ACCIDIT. Speciei
atque accidentis similitudinem communem dicit de pluribus praedicari; de
pluribus enim dicitur species, sicut et accidens. Raras vero dicit esse alias
eorum communiones idcirco, quoniam longe diversum est id quod accidit et cui
accidit. Cui enim accidit, subiectum est atque suppositum, quod vero accidit,
superpositum est atque advenientis naturae. Item quod supponitur substantia
est, quod vero velut accidens praedicatur, extrinsecus venit. Quae omnia multam
eius quod est subiectum et eius quad est accidens differentiam faciunt. Tamen inveniri
etiam aliae possunt speciei et accidentis inseparabilis communitates, ut semper
adesse subiectis -- aeque enim homo singulis hominibus semper adest et
inseparabilia accidentia singulis individuis praesto sunt -- et quod sicut
species de his quae individua continet, aeque de pluribus accidentia individuis
praedicantur; nam homo de Socrate et Platone, nigrum vero atque album de
pluribus coruis et cygnis quibus accidit nuncupatur. PROPRIA VERO UTRIUSQUE
SUNT, SPECIEI QUIDEM IN EO QUOD QUID EST PRAEDICARI DE HIS QUORUM EST SPECIES,
ƿ ACCIDENTIS AUTEM IN EO QUOD QUALE QUIDDAM EST VEL ALIQUO MODO SE HABENS; ET
UNAMQUAMQUE SUBSTANTIAM UNA QUIDEM SPECIE PARTICIPARE, PLURIBUS AUTEM
ACCIDENTIBUS ET SEPARABILIBUS ET INSEPARABILIBUS; ET SPECIES QUIDEM ANTE SUBINTELLEGI
QUAM ACCIDENTIA, VEL SI SINT INSEPARABILIA -- OPORTET ENIM ESSE SUBIECTUM, UT
ILLI ALIQUID ACCIDAT -- ACCIDENTIA VERO POSTERIORIS GENERIS SUNT ET ADVENTICIAE
NATURAE. ET SPECIEI QUIDEM PARTICIPATIO AEQUALITER EST, ACCIDENTIS VERO, VEL SI
INSEPARABILE SIT, NON AEQUALITER; AETHIOPS ENIM ALIO AETHIOPE HABEBIT COLOREM
VEL INTENTUM AMPLIUS VEL REMISSUM SECUNDUM NIGREDINEM. RESTAT IGITUR DE PROPRIO
ET ACCIDENTI DICERE; QUO ENIM PROPRIUM AB SPECIE ET DIFFERENTIA ET GENERE
DIFFERT, DICTUM EST. Quod nunc proprium speciei et accidentis se exequi
pollicetur, tale proprium intellegendum est quod, ut superius dictum est, ad
comparationem dicitur differentium rerum. Species enim in eo quod quid est
praedicatur, accidens vero in eo quod quale est. Qua differentia non ab
accidentibus solis species ƿ discernitur, verum etiam a differentiis ac
propriis, nec solum species ab eisdem, verum etiam genus. Praeterea quod
species in eo quod quid est praedicatur, accidens vero in eo quod quomodo sese
habeat, id quoque commune est cum genere; genus quippe ab accidenti in eo quod
quid est et quomodo se habeat praedicatione dividitur. Item ullam quamque
substantiam una videtur species continere, ut Socrntem homo, atque ideo Socrati
una tantum propinquitas est species hominis. Rursus individuo equo una species
equi est proxima, itemque in caeteris; uni cuique enim substantiae una species
praeest. At vero uni cuique substantiae non unum accidens iungitur; uni cuique
enim substantiae plura semper accidentia superveniunt, ut Socrati quod caluus,
quod simus, quod glaucus, quod propenso ventre, et in aliis quidem substantiis
de numero accidentium idem convenit. Dehinc semper ante accidentia species
intelleguntur. Nisi enim sit homo cui accidat aliquid, accidens esse non
poterit, et nisi sit quaelibet substantia cui accidens possit adiungi, accidens
non erit. Omnis autem substantia propria specie continetur. Recte igitur prins
species, accidentia vero posterius intelleguntur; posterioris enim sunt, ut
ait, generis et adventiciae naturae. Nam quae substantiam non informant, recte
adventiciae naturae esse dicuntur et posterioris generis; his enim substantiis
assunt quae ante differentiis informatae sunt. Rursus quoniam species
substantiam ƿ monstrat, substantia vero, ut dictum est, intentione ac
remissione caret, speciei participatio intentionem remissionemque non suscipit.
Accidens vero vel si inseparabile sit, potest intentionis remissionisque
cremento et detrimento variari, ut ipsum inseparabile accidens quod Aethiopibus
inest, nigredo. Potest enim quibusdam talis adesse, ut sit fuscis proxima,
aliis vero talis, ut sit nigerrima. Restat nunc proprii communiones ac
differentias persequi. Sed quo proprium differat a genere vel specie vel
differentia superius demon stratum est, cum quid genus vel species vel
differentia a proprio distaret ostendimus. Nunc reliqua ad communitatem vel
differentiam consideratio est, quid proprium accidentibus aut iungat aut
segreget. COMMUNE AUTEM PROPRII ET INSEPARABILIS ACCIDENTIS EST QUOD PRAETER EA
NUMQUAM CONSTANT ILLA IN QUIBUS CONSIDERANTUR; QUEMADMODUM ENIM PRAETER
RISIBILE NON SUBSISTIT HOMO, ITA NEC PRAETER NIGREDINEM SUBSISTIT ƿ AETHIOPS,
ET QUEMADMODUM SEMPER ET OMNI ADEST PROPRIUM, SIC ET INSEPARABILE ACCIDENS. Quoniam
proprium semper adest speciebus nec eas ullo modo relinquit quoniamque
inseparabile accidens a subiecto non potest segregari, hoc illis inter se
videtur esse commune. Quod ea in quibus insunt, praeter propria vel
inseparabilia accidentia esse non possint. Inseparabilia vero accidentia comparat,
quoniam, ut in specie dictum est, rarissimae sunt speciei atque accidentis
similitudines. Quocirca multo magis proprii atque accidentis communitates
difficile reperiuntur. Accidens enim in contrarium dividi solet, in separabile
accidens atque in inseparabile, quae vero sub genere in contrarium dividuntur,
ea nullo alio nisi tantum generis praedicatione participant. Quodsi proprium
inseparabile quoddam accidens est, a separabili accidenti plurimum differt,
atque ideo nullas proprii et separabilis accidentis similitudines quaerit. Sed
quia ipsum proprium certis quibusdam causis ab inseparabilibus accidentibus
differt, horum et communitates inveniri possunt et inter se differentiae.
Quarum una quidem ea est quam superius exposuimus, secunda nero quoniam sicut
proprium semper et omni speciei adest. Ita etiam inseparabile accidens; nam
sicut risibile omni homini et semper adest, ita etiam nigredo omni coruo et
semper adiuncta est. DIFFERT AUTEM QUONIAM PROPRIUM UNI SOLI SPECIEI ADEST,
QUEMADMODUM RISIBILE HOMINI, IN SEPARABILE VERO ACCIDENS, UT NIGRUM, NON SOLUM
AETHIOPI SED ET IAM CORNO ADEST ET CARBONI ET HEBENO ET QUIBUSDAM ALIIS. QUARE
PROPRIUM CONVERSIM PRAEDICATUR DE EO CUIUS EST PROPRIUM ET EST AEQUALITER,
INSEPARABILE AUTEM ACCIDENS CONVERSIM NON PRAEDICATUR. ET PROPRIORUM QUIDEM
AEQUALITER EST PARTICIPATIO, ACCIDENTIUM VERO HAEC QUIDEM MAGIS, ILLA VERO
MINUS. SUNT QUIDEM ETIAM ALIAE COMMUNITATES VEL PROPRIETATES EORUM QUAE DICTA
SUNT SED SUFFICIUNT ETIAM HAEC AD DISCRETIOLLEM EORUM COMMUNITATISQUE TRADITIONEM.
Proprii atque accidentis prima quidem differentia est quia proprium semper de
una tantum specie dicitur, accidens vero minime sed eius praedicatio in
plurimas diversi generis substantias speciesque diffunditur. Risibile enim de
nullo alio nisi de homine praedicatur, nigrum vero, quod est inseparabile
quibusdam accidens, tam coruo quam Aethiopi, quae diversa sunt specie, tam
coruo atque hebeno, quae differunt generibus, non tantum specie, praesto est.
Quo fit ut propriis quidem ƿ conversio aequa seruetur, in accidentibus vero
minime. Quoniam enim propria in singulis esse possunt atque omnes continent,
species converso ordine praedicantur; nam quod risibile est homo est, et quod
homo, risibile. Nigrum vero non ita sed ipsum quidem de his praedicari potest
quibus inest, illa vero ad huius praedicationem converti retrahique non
possunt; nigrum enim de carbone, hebeno, homine atque coruo praedicatur, haec
vero de nigro minime. Nam quae plurima continent, de his quae continent
praedicari possunt, ea vero quae continentur, de sese continentibus nullo modo
nuncupantur. Rursus proprium quidem aequaliter participatur, accidens
remissionibus atque intentionibus permutatur. Omnis enim homo aeque risibilis
est, Aethiops vero non aequaliter niger est sed, ut dictum est. Alius quidem
panlo minus niger, alius vero tacterrimus invenitur. Et de proprii quidem atque
accidentis differentiis satis dictum est. Restabat vero accidentis ad caetera
communiones proprietatesque explicare sed iam superius adnumeratae sunt, cum
generis, differentiae, speciei et proprii ad accidens similitudines ac
differentias assignavimus. Fortasse autem his institutus animus et sollertior
factus alias praeter eas quas nunc diximus communitates vel differentias
quinque rerum quae superius sunt positae reperiet sed ad discretionem atque
eorum similitudines comparandas ea fere quae sunt dicta sufficiunt. Nos etiam,
quoniam promissi operis portum tenemus atque huius libri seriem primo quidem ab
rhetore Victorino, post vero a nobis ƿ Latina oratione conversam gemina
expositione patefecimus, hic terminum longo statuimus operi continenti quinque
rerum disputationem et ad Praedicamenta servanti. Expeditis his quae ad
praedicamenta Aristotelis Porphyrii institutione digesta sunt, hos quoque
commentarios in praedicamenta perscribens mediocris styli seriem persecutus,
nihil de aliorum quaestionum tractatione permiscui sed dilucidandi moderatione
servata, nec angere lectorem brevitate volui nec dilatatione confundere. Quare
prius breviter huius operis aperienda videtur intentio, quae est huiusmodi:
Rebus praeiacentibus, et in propria principaliter naturae constitutione
manentibus, humanum solum genus exstitit, quod rebus nomina posset imponere.
Unde factum est ut sigillatim omnia prosecutus hominis animis singulis vocabula
rebus aptaret. Et hoc quidem (verbi gratia) corpus hominem vocavit, illud vero
lapidem, aliud lignum, aliud vero 159B colorem. Et rursus quicumque ex se alium
genuisset, patris vocabulo nuncupavit. Mensuram quoque magnitudinis proprii
forma nominis terminavit, ut diceret bipedale esse, aut tripedale, et in aliis
eodem modo. Omnibus ergo nominibus ordinatis, ad ipsorum rursus vocabulorum
proprietates figurasque reuersus est, et huiusmodi vocabuli formam, quae
inflecti casibus possit, 'nomen' vocavit; quae vero temporibus distribui,
'uerbum'. Prima igitur illa fuit nominum positio, per quam vel intellectui
subiecta vel sensibus designaret. Secunda consideratio, qua singulas
proprietates nominum figurasque perspicerent, ita ut primum nomen sit ipsum rei
vocabulum: ut, verbi gratia, cum quaelibet res homo dicatur. Quod autem ipsum
vocabulum, id est homo, nomen vocatur, non ad significationem nominis ipsius
refertur sed ad figuram, idcirco quod possit casibus inflecti. Ergo prima
positio nominis secundum significationem vocabuli facta est, secunda vero
secundum figuram: et est prima positio, ut nomina rebus imponerentur, secunda
vero ut aliis nominibus ipsa nomina designarentur. Nam cum homo vocabulum sit
subiectae substantiae, id quod dicitur homo, nomen est hominis, quod ipsius
nominis appellatio est. Dicimus enim, Quale vocabulum est homo? et proprie
respondetur: nomen. In hoc igitur opere haec intentio est de primis rerum
nominibus et de vocibus res significantibus disputare, non in eo quod secundum
aliquam proprietatem figuramque formantur sed in eo quod significantes sunt.
Nam quodcumque de substantia 159D vel facere vel pati dicitur, non ita
tractatur quasi unum eorum casibus inflecti possit, aliud vero temporibus
permutari sed quasi aut hominem, aut equum, aut individuum aliquod, aut speciem
genusue 160A significet. Est igitur huius operis intentione vocibus res
significantibus in eo quod significantes sunt pertractare. Haec quidem est
tempori introductionis, et simplicis expositionis apta sententia, quam nos nunc
Porphyrium sequentes, quod videbatur expeditior esse planiorque digessimus. Est
vero in mente de intentione, utilitate et ordine, tribus quaestionibus
disputare, videlicet in alio commentario quem componere proposui de eisdem
categoriis ad doctiores, quarum una est quid praedicamentorum velit intentio,
ibique numeratis diversorum sententiis, docebimus cui vostrum quoque accedat
arbitrium, quod nemo huic in praesentia sententiae repugnare miretur, cum
videat quanto illa sit altior cuius non nimium ingredientium mentes capaces
esse potuissent, ad quos mediocriter 160B imbuendos ista conscripsimus.
Afficiendi ergo, et quodammodo disponendi mediocri expositione sunt in ipsi
quasi disciplinae huius foribus, quos ad hanc paramus scientiam admittere. Hanc
igitur causam mutatae sententiae utriusque operis lector agnoscat, quod illic
ad scientiam Pythagoricam perfectamque doctrinam, hic ad simplices
introducendorum motus expositionis sit accommodata sententia. Sed nunc ad
propositum reuertamur, sitque in praesens praedicamentorum intentio, quae
superius est comprehensa, id est, de primis vocibus significantibus prima rerum
genera in eo quod significantes sunt disputare: et quoniam res infinitae sunt,
infinitas quoque voces quae significant eas esse necesse est: sed infinitorum
nulla cognitio est, infinita namque animo comprehendi 160C nequeunt. Quod autem
ratione mentis circumdari non potest, nullius scientiae fine concluditur, quare
infinitorum scientia nulla est: sed hic Aristoteles non de infinitis rerum
significationibus tractat sed decem praedicamenta constituens, ad quae ipsa
infinita multitudo significantium vocum referri debeat, terminavit: ut, verbi
gratia, cum dico homo, lignum, lapis, equus, animal, plumbum, stannum,
argentum, aurum, et alia huiusmodi quae nimirum infinitum sunt, haec omnia ad
unum substantiae vocabulum deducantur. Haec namque, etsi qua sunt alia quae
certae sunt infinita vocabula unum substantiae nomen includit. Rursus cum dico
bipedale, tripedale, sex, quattuor, decem, lineam superficiem, soliditatem, et
quaecumque alia ex eodem genere qua infinita 160D sunt, uno quantitas nomine
continentur, ut haec omnia sub quantitate ponantur. Rursus cum dico album, vel
scientiam, vel bonum, vel malum, vel alia huiusmodi, quaeque in hoc quoquo
genere infinita sunt, unum tamen nomen concludens omnia qualitatis occurrit, et
de aliis quoque similiter. Rerum ergo diversarum indeterminatam infinitamque
multitudinem, decem praedicamentorum paucissima numerositate concludit, ut ea
quae infinita sub scientiam cadere non poterant, decem propriis generibus
definita scientiae comprehensione claudantur. Ergo decem praedicamenta quae
dicimus, infinitarum in vocibus significationum genera sunt sed quoniam omnis
vocum significatio de rebus est, quae voce significantur in eo quod
significantes sunt, genera rerum necessario significabunt. Ut igitur
concludenda sit intentio, dicendum est in hoc libro de primis vocibus, prima
rerum genera significantibus in eo quod significantes sunt, dispositum esse
tractatum. Sed quoniam de intentione dictum est, breviter huius operis utilitas
explicanda est. Nam cum res infinitae infinitis quoque vocibus significarentur,
et (ut dictum est) sub scientiam venire non possent, hac definitione, qua decem
praedicamentorum divisio facta est, cunctarum rerum et vocum significantium
acquirimus disciplinam. Hinc est quod ad logicum tendentibus primus hic liber
legendus occurrit, idcirco quod cum omnis logica syllogismorum ratione sit
constituta syllogismi vero propositionibus iungantur, propositiones vero
sermonibus constent, prima est utilitas quid quisque sermo significet, propriae
scientiae definitione cognoscere. Haec quoque nobis de decem praedicamentis
inspectio, et in physica Aristotelis doctrina, et in moralis philosophiae 161C
cognitione perutilis est, quod per singula currentibus magis liquebit. Quocirca
de ordine quoque libri huius eadem ratio est. Nam quoniam res simplices
compositis natura priores sunt, quae enim composita sunt, ex simplicibus
componuntur. Hic quoniam de simplicibus vocibus res significentibus disputatur,
secundum ipsius simplicitatis principalem naturam, primus hic Aristotelis liber
inchoantibus addiscitur. Nec illud fere dubium est ad quam partem philosophiae
huius libri ducatur intentio, idcirco quoniam qui de significativis vocibus
tractat, de rebus quoque est aliquatenus tractaturus. Res etenim et rerum
significatio iuncta est sed principalior erit illa disputatio quae de
sermonibus est: secundo vero loco illa quae de rerum ratione formatur. Quare
quoniam omnis ars logica de oratione est, et in hoc opere de vocibus
principaliter tractatur (quamquam enim sit huius libri relatio ad caeteras
quoque philosophiae partes) principaliter tamen refertur ad logicam, de cuius
quodammodo simplicibus elementis, id est, de sermonibus in eo principaliter
disputavi. Aristotelis vero neque ullius alterius liber est, idcirco quod in
omni philosophia sibi ipse de huius operis disputatione consentit, et brevitas
ipsa atque subtilitas ab Aristolele non discrepat, alioqui interruptum
imperfectumque opus edidisse videretur qui de syllogismis scriberet, si aut de
propositionibus praetermisisset, aut de primis vocibus tractatum, quibus ipsae
propositiones continentur, omitteret. Quanquam exstet 162A alter Aristotelis
liber de eisdem disputans, eadem fere continens, cum sit oratione diversus; sed
hic proprietatis liber calculum coepit. Archytes etiam duos composuit libros
quos *Kathulous logous* inscripsit, quorum in primo haec decem praedicamenta
disposuit. Unde posteriores quidam non esse Aristotelem huius divisionis
inventorem suspicati sunt, quod Pythagoricus vir eadem conscripsisset, in qua
sententia Iamblicus philosophus est non ignobilis, cui non consentit
Themistius, neque concedit eum fuisse Archytem, qui Pythagoricus Tarentinusque
esset, quique cum Platone aliquantulum vixisset sed peripateticum aliquem
Architem, qui nouo operi auctoritatem uetustate nominis conderet. Sed de his
alias. Restat inscriptio quae varia fuit. Inscripsere namque 162B alii de
rebus, alii de generibus rerum, quos eadem similisque culpa confudit. Namque
(ut docuimus) non de rerum generibus, neque de rebus sed de sermonibus rerum
genera significantibus in hoc opere tractatus habetur, hoc vero Aristoteles
ipse declarat cum dicit: Eorum quae secundum nullam complexionem dicuntur,
singulum aut substantiam significat, aut quantitatem. Quod si de rebus
divisionem faceret, non dixisset "significat"; res enim significatur,
non ipsa significat. Illud quoque maximo argumento est Aristotelem non de rebus
sed de sermonibus res significantibus speculari, quod ait: Singulum igitur
eorum quae dicta sunt, ipsum quidem secundum se in nulla affirmatione dicitur,
horum autem ad se invicem complexione affirmatio fit. Res enim si iungantur,
affirmationem 162C nullo modo perficiunt, affirmatio namque in oratione est.
Quocirca si praedicamenta iuncta faciunt affirmationem (affirmatio vero nonnisi
in oratione est, quae autem iunguntur ut affirmatio fiat, hae sunt rerum
significantes voces) praedicamentorum tractatus non de rebus sed de vocibus
est; male igitur vel de rebus vel rerum generibus inscripserunt. Annotant alii
hunc librum legendum ante Topica, quod nimis absurdum est. Cur enim non magis
ante Physica? Quasi vero minor huius sit libri usus in Physicis, cum primi
Resolutorii ante Topica legantur, et ante primos Resolutorios Perihermenias
liber ad cognitionem veniat inchoantis, cur non magis hunc librum vel ante
Perihermenias, vel ante Resolutorios inscripserunt? Quare repudianda est
inscriptionis istius quoque ipsa sententia, dicendumque est: Quoniam rerum
prima decem genera sunt, necesse fuit decem quoque esse simplices voces, quae
de subiectis rebus dicerentur: omne enim quod significat de illa re dicitur
quam significat, ergo inscribendus liber est de decem Praedicamentis. Sed forte
quis dicat, si de significantibus rerum vocibus ipsa disputatio est, cur de
ipsis disputat rebus? Dicendum est, quoniam res semper cum propria
significatione coniunctae sunt, et quidquid in res venit, hoc quidem in rerum
vocabulis invenitur: quare recte de vocabulis disputans, proprietatem
significantium vocum de his quae significabantur, id est de rebus assumpsit. Erit
alia quoque fortasse quaestio: Cur enim hic orationem in 163A decem
praedicamenta sit partitus, in Perihermenias libro in duas tantum partes
divisionem fecit, in verbum videlicet et nomen? Sed hoc interest quod illic
figuras vocabulorum dividit, in hoc de significationibus tractat, quare non est
sibi ipse contrarius. In Perihermenias enim libro de nomine et verbo considerat
quae secundum figuram quamdam vocabuli sunt, quod illud inflecti casibus
potest, illud variari per tempora: hic vero non secundum has figuras sed in eo
quod voces significantes sunt disputatur: quare diversam in diversis rebus
atque tractatibus faciendo divisionem, nulla contrarietate notabitur, neque
nunc orationem dividit sed ad multitudinem generum nomina ipsa dispertit: nam
quoniam decem rerum genera sunt non secundum orationem sed secundum rerum
significationem in decem praedicamenta voces dividit, deque his tractat. Atque
ideo necesse fuit quodammodo disputationem de rebus quoque misceri, ita (ut
dictum est) ut non aliter nisi ex rebus proprietates in sermonibus apparerent,
atque ita non de rebus proprie sed de praedicamentis, id est de ipsis rerum
significativis vocibus in eo quod significantes sunt, seriem disputationis
orditur. Cur autem, si de praedicamentis disputat, de aequivocis, vel univocis,
vel denominativis primus illi tractatus est? Idcirco nimirum quod quaedam
semper a disputantibus praemittuntur, quibus positis facilior de sequentibus
possit esse doctrina: ut in geometria, prius termini praeponuntur, post
theorematum ordo conteritur. Ita quoque hic quidquid ad praedicamentorum disputationem
possit esse utile, priusquam ad ipsa predicamenta veniret, exposuit: quare
quoniam quae praedicenda erant explicavi, nunc ad ipsius disputationis seriem
textumque veniamus. Quid autem aequivoca vel univoca vel denominativa
utilitatis habeant, secundum ipsas singulorum rationes definitionesque
tractabitur. DE AEQUIVOCIS AEQUIVOCA DICUNTUR QUORUM NOMEN SOLUM COMMUNE EST,
SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO DIVERSA, UT ANIMAL HOMO ET QUOD PINGITUR.
HORUM ENIM SOLUM NOMEN COMMUNE EST, SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO
DIVERSA; SI ENIM QUIS ASSIGNET QUID EST UTRIQUE EORUM QUO SINT ANIMALIA,
PROPRIAM ASSIGNABIT UTRIUSQUE RATIONEM. Omnis res aut nomine aut definitione
monstratur: 163D namque subiectam rem aut proprio nomine vocamus aut
definitione quid sit ostendimus. Ut verbi gratia quamdam substantiam vocamus hominis
nomine, et eiusdem definitionem damus dicentes esse hominem animal rationale
mortale; ergo quoniam res omnis aut definitione aut nomine declaratur, ex his
duobus, nomine scilicet et definitione, diversitates quattuor procreantur.
Omnes namque res aut eodem nomine et eadem definitione iunguntur, ut homo et
animal, utraque enim animalia dici possunt, et utraque una definitione
iunguntur. Est namque animal substantia animata sensibilis, et homo rursus
substantia animata sensibilis, et haec vocantur univoca. Alia vero 164A quae
neque nominibus neque definitionibus coniunguntur: ut ignis, lapis, color, et
quae propriae substantiae natura discreta sunt, haec autem vocantur
diversivoca. Alia vero quae diversis nominibus nuncupantur, et uni definitioni
designationique subduatur, ut gladius, ensis; haec enim multa sunt nomina sed
id quod significant una definitione declaratur, et hoc vocatur multivocum. Alia
vero quae nomine quidem congruunt, definitionibus discrepant: ut est homo
vivens et homo pictus, nam utrumque vel animalia vel homines nuncupantur. Si
vero quis velit picturam hominemque definire, diversas utrisque definitiones
aptabit, et haec vocantur aequivoca. Quare quoniam quid sint aequivoca dictum
est, singulis Aristotelicae definitionis sententias persequamur. AEQUIVOCA,
inquit, dicitur res scilicet, quae per se ipsas aequivocae non sunt, nisi uno
nomine praedicentur: quare quoniam ut aequivoca sint, ex communi vocabulo
trahunt, recte ait, aequivoca dicuntur. Non enim sunt aequivoca sed dicuntur.
Fit autem non solum in nominibus sed etiam in verbis aequivocatio: ut cum dico
complector te, et complector a te. In quibus significationibus cum unum nomen
sit complector, alia tamen faciendi ratio est, alia patiendi: atque ideo hic
quoque aequivocatio est: unum enim nomen quod est complector, diversis faciendi
et patiendi definitionibus terminatur. In praepositionibus quoque et in
coniunctionibus frequenter aequivocatio reperitur, atque ideo quod ait: QUORUM
NOMEN SOLUM COMMUNE EST, 'nomen' accipiendum 164C est omnis rerum per vocem
significatio, id est omne vocabulum non proprium solum, aut appellativum, quod
ab illud tantum nomen pertinet quod casibus inflecti potest sed ad nomen rerum
significationem, qua rebus imposita vocabula praedicamus. SOLUM autem duobus
modis dicitur: semel cum aliquid unum esse dicimus, ut si dicamus solus est
mundus, id est unus; alio vero modo cum dicimus ad quamdam ab altero
divisionem, ut si quis dicat solam me habere tunicam, id est, non etiam togam,
ad divisionem videlicet togae. Hic ergo Aristoteles posuit dicens, SOLUM NOMEN
COMMUNE EST, quasi hoc voluisset intelligi non etiam definitio, aequivoca enim
iunguntur nomine sed definitione dissentiunt. COMMUNE quoque multis dicitur
modis. Dicitur commune quod in partes dividitur, et non iam totum commune 164D
est sed partes eius propriae singularum, ut domus. Dicitur commune quod id
partes non dividitur sed vicissim in usus habentium transit, ut seruus communis
vel equus. Dicitur etiam commune quod utendo cuiusque fit proprium, post usum
vero in commune remittitur, ut est theatrum, nam cum eo utor, meum est, cum
inde discedo, in commune remisi. Dicitur quoque commune quod ipsum quidem
nullis divisum partibus, totum uno tempore in singulos venit, ut vox vel sermo
ad multorum aures uno eodemque tempore totus atque integer pervenit. Secundum
hanc igitur ultimam communis significationem Aristoteles putat aequivocis rebus
commune esse vocabulum. 165A Namque in homine picto et in homine vivo, totum in
utrisque vocabulum dicitur animalis. SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO
DIVERSA, hoc hac significatione praemittit, ut si aliter reddantur definitiones
quam secundum nomen, statim tota definitio labet ac titubet. Ac primum de
definitionis proprietate dicendum est. Illae enim certae definitiones sunt quae
convertuntur, ut si dicas, Quid est homo? animal rationale mortale -- verum
est. Quid est animal rationale mortale? homo -- hoc quoque verum est. At vero
si ita quis dicat, Quid est homo? substantia animata sensibilis -- verum est;
quid substantia animata sensibilis? homo -- hoc non modis omnibus verum est,
idcirco quod equus quoque est substantia animata sensibilis sed homo non est.
Ergo illas constat esse definitiones integras quae converti possunt. Sed hoc
fit in iis quae non de communi sed uno tantum, ut cum de hominis nomine
redduntur, verbi gratia: Animal est commune nomen, si dixerit quis, Homo est
substantia animata sensibilis, procedit: si non convertatur, quia de communi
nomine reddita est definitio; sin vero de uno nomine redditur, tunc de ipso
nomine facienda est definitio; sic tamen est recta facienda, ut hominis
definitio sit animal rationale mortale, non substantia animata sensibilis, illa
enim secundum hominis nomen, ista secundum animalis est reddita. Idem etiam in
his nominibus quae de duabus rebus communiter praedicantur, si secundum nomen
substantiae ratio non reddatur, potest aliquoties fieri, ut ex univocis
aequivoca sint, et ex aequivocis univoca; namque homo 165C atque equus cum
secundum nomen animalis univoca sint, possunt esse aequivoca, si secundum nomen
minime definita sunt. Homo namque et equus communi nomine animalia nuncupatur,
si quis ergo hominis reddat definitionem dicens, animal rationale mortale, et
equi, animal irrationale hinnibile, diversas reddidit definitiones, et erunt
res univocae in aequivocas permutatae. Hoc autem idcirco evenit, quod
definitiones non secundum animalis nomen redditae sunt, quod eorum commune
vocabulum est sed secundum hominis atque equi. Nam si secundum commune nomen
quod est animal definitio redderetur, ita fieret, homo est substantia animata
sensibilis, secundum nomen scilicet animalis; et rursus, equus est substantia
animata sensibilis, secundum nomen rursus animalis, secundum idem namque
animalis vocabulum equus atque homo univoce praedicantur. Rursus ex aequivocis
univoca fiunt hoc modo si quis Pyrrhum Achillis filium et Pyrrhum Epiroten
dicat esse univocos, idcirco quod uno nomine et Pyrrhi dicantur, et sint
animalia rationabilia atque mortalia. Hic secundum nomen hominis reddita definitio,
ex aequivocis fecit univoca. Quod si secundum nomen Pyrrhi definitionis ratio
iungeretur vel a parentibus vel a patria, diversis eos oporteret definitionibus
terminari. Recte igitur additum est, secundum nomen, idcirco quod si aliter
facta sit definitio, stabilis esse nou poterit, et frequenter diversos secum
ducit errores. RATIO quoque multimodo dicitur. Est enim ratio animae, et est
ratio computandi, est ratio natura, ipsa nimirum similitudo nascentium, est
ratio qua in definitionibus vel descriptionibus redditur. Et quoniam
generalissima genera genere carent, individua vero nulla substantiali
differentia discrepant, definitio vero ex genere et differentia trahitur, neque
generalissimorum generum, neque individuorum ulla potest definitio reperiri.
Subalternorum vero generum, quoniam et differentias habent et genera,
definitiones esse possunt. At vero quorum definitiones reddi nequeunt, illa
tantum descriptionibus terminantur. Descriptio autem est quae quamlibet rem
propria quadam proprietate designat. Sive ergo definitio sit sive descriptio,
utraque 166B rationem substantiae designat. Quare cum substantiae rationem
dixit, et definitionis et descriptionis nomen inclusit. Aequivocorum alia sunt
casu, alia consilio. Casu, ut Alexander Priami filius et Alexander Magnus.
Casus enim id egit, ut idem utrique nomen poneretur. Consilio vero, ea
quaecumque hominum voluntate sunt posita. Horum autem alia sunt secundum
similitudinem, ut homo pictus et homo verus quo nunc utitur Aristoteles
exemplo: alia secundum proportionem, ut principium est in numero unitas, in
lineis punctus. Et haec aequivocatio secundum proportionem esse dicitur. Alia
vero sunt quae ab uno descendunt, ut medicinale ferramentum; medicinale
pigmentum, ab una enim medicina aequivocatio ista descendit. Alia quae ad unum
referuntur, ut si quis dicat salutaris uectatio est, salutaris esca est, haec
scilicet idcirco sunt aequivoca, quod ad salutis unum vocabulum referuntur. Cur
autem prius de aequivocis post de univocis tractat? Idcirco quod ipsa decem
praedicamenta cum definitionibus diversa sint, uno praedicationis vocabulo
nuncupantur; cuncta enim praedicamenta dicimus, ipsa vero praedicamenta quoniam
rerum genera sunt, de subiectis rebus univoce praedicantur. Omne enim genus de
speciebus propriis univoce dicitur, quare rectius primo de omnibus
praedicamentorum communi vocabulo tractat, quasi dehinc quemadmodum singula de
speciebus propriis praedicarentur, exprimeret. At si (ut dictum est) non de
rebus sed de nominibus libri huius intentio est, cur de aequivocis et non de
aequivocatione tractavit? Aequivocae namque res sunt, aequivocatio vero
vocabulum. Idcirco, quoniam ipsum nomen nihil in se retinet aequivocationis,
nisi diversae sint res de quibus illud vocabulum praedicetur. Quare inde
substantiam ipsa aequivocatio trahit, de ipsis dignius inchoatum est. Videtur
autem alius esse modus aequivocationis quem Aristoteles omnino non recipit. Nam
sicut dicitur pes hominis, ita quoque dicitur pes navis, et pes montis, quae
huiusmodi omnia secundum translationem dicuntur. Translatio vero nullius
proprietatis est. Quare secundum translationem aequivoca nunquam sunt, nisi
propriis et immutabilibus subiectae res vocabulis appellentur. Est autem talis
eorum universalis inspectio. Neque enim omnis translatio ab aequivocatione
seiungitur sed ea tantum cum ad res habentes positum vocabulum, ab alia iam
nominata re nomen ornatus causa transfertur, ut quia iam dicitur quidam auriga,
dicitur etiam gubernator, si quis ornatus gratia cum qui gubernator est dicat
aurigam, non erit auriga nomen aequivocum, licet diversa, id est, moderatorem
currus navisque significet. Sed quoties res quidem vocabulo eget, ab alia vero
re quae vocabulum sumit, tunc ista translatio aequivocationis retinet
proprietatem, ut ex homine vivo ad picturam nomen hominis dictum est. Et de
aequivocis hactenus; nunc de univocis pertractemus. DE UNIVOCIS UNIVOCA VERO
DICUNTUR QUORUM ET NOMEN COMMUNE EST ET SECUNDUM NOMEN EADEM SUBSTANTIAE RATIO,
UT ANIMAL HOMO ATQUE BOS. COMMUNI ENIM NOMINE UTRIQUE ANIMALIA NUNCUPANTUR, ET
EST RATIO SUBSTANTIAE EADEM; SI QUIS ENIM ASSIGNET UTRIUSQUE RATIONEM, QUID
UTRIQUE SIT QUO SINT ANIMALIA, EANDEM ASSIGNABIT RATIONEM. Post aequivocorum
definitionem ad univocorum terminum transitum fecit, in quibus nihil aliud
discrepat, nisi quod aequivoca definitione disiuncta sunt, univoca ipso quoque
termino coniunguntur sed caetera omnia quaecumque in aequivocorum definitione
dicta sunt, in hac quoque univocorum designatione conveniant. Nam quemadmodum
in aequivocis secundum nomen aequivocarum rerum definitio fiebat, ita quoque in
univocis secundum nomen substantiae ratio assignabitur. Sunt autem univoca aut
genera speciebus, aut species speciebus, genera speciebus, ut animal atque
homo. Nam cum hominis genus sit animal, dicitur homo animal, ergo et animal et
homo animalia nuncupantur. Secundum igitur commune nomen si utrosque definias,
dicis animal esse substantiam animatam atque sensibilem, hominem quoque
secundum id quod animal est, si substantiam animatam sensibilem dixeris, nihil
in eo falsitatis invenies. Species vero speciebus univocae sunt, quae uno atque
eodem genere continentur, ut homo, equus atque bos, his commune genus est
animal, et communi nomine animalia nominantur. Ergo secundum nomen unum quod
illis commune est animalis, una illius ratio definitionis aptabitur, omnia enim
sunt substantiae animatae atque sensibiles. Secundum igitur posteriorem
univocationis designationem Aristoteles qua speciebus species univocae sunt, ut
homo et bos, quae sub eodem sunt genere, sumpsit exemplum. DENOMINATIVA VERO
DICUNTUR QUAECUMQUE AB ALIQUO, SOLO DIFFERENTIA CASU, SECUNDUM NOMEN HABENT
APPELLATIONEM, UT A GRAMMATICA GRAMMATICUS ET A FORTITUDINE FORTIS. Haec quoque
definitio nihil habet obscurum. Casus enim antiqui nominabant aliquas nominum
transfigurationes, ut a iustitia iustus, a fortitudine fortis, etc. Haec igitur
nominis transfiguratio, casus ab antiquioribus vocabatur. Atque ideo
quotiescumque aliqua res alia participat, ipsa participatione sicut rem, ita
quoque nomen adipiscitur, ut quidam homo, quia iustitia participat et rem
quoque inde trahit et nomen, dicitur enim iustus. Ergo denominativa vocantur
quaecumque a principali nomine solo casu, id est sola transfiguratione
discrepant. Nam cum sit nomen principale iustitia, ab hoc transfiguratum nomen
iustus efficitur. Ergo illa sunt denominativa quaecumque a principali nomine
solo casus id est sola nominis discrepantia, secundum principale nomen habent
appellationem. Tria sunt autem necessaria ut denominativa vocabula
constituantur: prius ut re participet, post ut nomine, postremo ut sit quaedam
nominis transfiguratio, ut cum aliquis dicitur a fortitudine fortis, est enim
quaedam fortitudo qua fortis ille participet, habet quoque nominis
participationem, fortis enim dicitur. At vero est quaedam transfiguratio,
fortis enim et fortitudo non eisdem syllabis terminantur. Si quid vero sit quod
re non participet, neque nomine participare potest. Quare quaecumque re non
participant, denominativa esse non possunt. Rursus quoque quae re quidem
participant, nomine vero minime, ipsa quoque a denominativorum natura discreta
sunt, ut si quis, cum sit virtus, virtute ipsa participet, nullo cum alio
nomine nisi sapientem vocamus. Sed virtus et sapientia nomine ipso disiuncta
sunt, hic ergo re quidem participat, nomine vero minime. Quare sapiens a
virtute denominatus esse non dicitur sed a sapientia, qua scilicet et
participat, et nomine iungitur, et transfiguratione diversus est; rursus si
transfiguratio non 168C sit, ut quaedam mulier musica, participat quidem ipsa
musicae disciplina, et dicitur musica. Hae igitur appellatio non est
denominativa sed aequivoca, uno enim nomine et disciplina et ipsa mulier musica
dicitur. Quoniam ergo similis terminus syllabarum est, et nomen simile, et
nulla transfiguratio, denominativa esse non poterunt, quare quidquid
denominativa esse non poterunt, quare quidquid denominativum esse dicitur,
illud et re participabit et nomine, et aliqua transfiguratione vocabuli
discrepabit. Haec igitur quae ad praedicamenta necessaria credidit, praemisit.
Multivoca vero et diversivoca respuit, quod ad praesentem tractatum utilia non
putavit. Breviter tamen utraque definienda sunt. Multivoca sunt quorum plura
nomina una definitio est, ut est scutum, clypeus: his enim plura nomina sed una
definitio est; et Marcus Porcius Cato, his enim tot nominibus res una subiecta
est. Diversifica sunt quorum neque nomen idem est, neque eadem definitio, ut
homo, color, et quid. quid omnino a se et nominis nuncupatione et definitionis
ratione discretum est. EORUM QUAE DICUNTUR ALIA QUIDEM SECUNDUM COMPLEXIONEM
DICUNTUR, ALIA VERO SINE COMPLEXIONE. ET EA QUAE SECUNDUM COMPLEXIONEM DICUNTUR
SUNT UT HOMO CURRIT, HOMO VINCIT; EA VERO QUAE SINE COMPLEXIONE, UT HOMO, BOS,
CURRIT, VINCIT. Postquam de coniunctione definitionum atque nominum quantum ad
praesens attinebat opus, sufficienter exposuit quoniam de primis nominibus
prima rerum genera significantibus divisio facienda est, non nomine sed genere
discrepantibus, nunc ostendit quid sit sine complexione cuiuslibet vocabuli
facta prolatio. Sine complexione enim dicuntur quaecumque secundum simplicem
sonum nominis proferuntur, ut homo, equus: his enim extra nihil adiunctum est.
Secundum complexionem dicuntur quaecumque aliqua coniunctione copulantur, ut
aut Socrates aut Plato, vel quaecumque secundum aliquod accidens coniunguntur.
Nam quia, verbi gratia, in Socratem venit ambulatio, dicimus: Socrates ambulat,
et est prolatio ista secundum complexionem, idcirco quia cum dico: Socrates
ambulat. Socratem sum cum ambulatione complexus. Quod autem ait: EORUM QUAE
DICUNTUR, nihil aliud demonstrare vult nisi de primis rerum vocabulis huius
libelli disposuisse tractatum. Rerum enim vocabula sunt quae dicuntur, ipsa enim
proprie nominamus. EORUM QUAE SUNT ALIA DE SUBIECTO QUODAM DICUNTUR, IN
SUBIECTO VERO NULLO SUNT, UT HOMO DE SUBIECTO QUIDEM DICITUR ALIQUO HOMINE, IN
SUBIECTO VERO NULLO EST. Hic Aristoteles sermonum omnium multitudinem in
paruissimam colligit divisionem. Nam quod rerum vocabulam decem praedicamenta
distribuit, maior hac divisione non potest inveniri, nihil enim esse poterit
quod huic divisioni undecimum adiici queat. Omnis enim res aut substantia est,
aut quantitas, aut qualitas, aut ad aliquid, aut facere, aut pati, aut quando, aut
ubi, aut habere, aut situs; quocirca tot erunt etiam sermones qui ista
significent, et haec est maxima divisio, cui ultra nihil possit adiungi:
paruissima vero est quae fit in quattuor, in substantiam et accidens, et
universale et particulare. Omnis enim res aut substantia est, aut accidens, aut
universalis, aut particularis. Sicut ergo decem superioribus nihil addi
poterat, ita ex his quattuor nihil demi. Nam neque minor ulla divisio his
quattuor fieri potest, nec maior quam si denario limite praedicamenta
claudantur. Cum autem in his quattuor divisio facta est, paucis exponam. Prima
quidem rerum est omnium divisio in substantiam atque accidens. Sed quoniam
substantia proferri non potest nisi aut universaliter aut particulariter
intelligatur: nam cum dico homo, rem dixi universalem, idcirco quod nomen hoc
de multis individuis praedicatur: cum vero dico Socrates vel Plato, rem dixi
particularem; quoniam Socrates de nudo subiecto dicitur: et accidens quoque
eodem modo; nam cum dixero scientiam, rem protuli universalem, idcirco quod
scientia et de grammatica et de rhetorica, et de aliis omnibus sub se positis
praedicatur; si vero dixero Platonis scientiam, quoniam omne accidens quod
individua venit individuum fit, particularem scientiam dico, namque Platonis
scientia, sicut ipse Plato, particularis est: igitur quoniam neque substantia
neque accidens ullo modo proferri potest, nisi in suo nomine aut
universalitatis vim, aut particularitatis induat, recte in quattuor divisio facta
est, ut si omnis res aut substantia aut accidens, et horum aut universali, aut
particularis. Ex his igitur quattuor fiunt complexiones. Nam cum venerit
universalitas in substantiam, fit universalis substantia, ut est homo vel
animal. Universale autem est quod aptum est de pluribus praedicari, particulare
vero quod de nullo subiecto praedicatur. Ergo est una complexio universalitatis
et substantiae, ut sit substantia universalis. Si vero particularis substantiae
copulatur, fit substantia particularis, ut est Socrates vel Plato, et quidquid
in substantia individuum reperitur. At cum miscetur universalitas accidenti,
fit accidens universale, ut scientia, quae cum sit accidens, et praeter animam
cui accidit esse non possit, tamen universalis est, quod de subiecta grammatica
vel aliis speciebus praedicari potest. Cum vero particularitas accidenti
coniungitur, fit accidens particulare, ut Platonis vel Aristotelis scientia.
Fiunt enim quattuor complexiones, substantia universalis, substantia
particularis, accidens universale, accidens particulare. Ut autem accidens in
substantiae naturam transeat, vel substantia in accidens, fieri nullo modo
potest, et accidens quidem venit in substantiam sed non ut substantia fiat:
neque enim quoniam color, quod est accidens venit in substantiam, idcirco color
iam substantia est. Nec quoniam substantia suscipit colorem idcirco color iam
substantia fit. Quare neque substantia in accidentis, neque accidens in
substantiis naturam transit. At vero nec particularitas, nec universalitas in
se transeunt. Namque universalitas potest de particularitate praedicari, ut
animal de Socrate vel Platone, et particularitas suscipiet universalitatis
praedicationem sed non ut universalitas sit particularitas, nec rursus ut quod
particulare est universalitas fiat. Ergo quattuor complexiones, universalem
substantiam, universale accidens, particularem substantiam, particulare
accidens Aristoteles disponere cupiens, non eorum nomina sed descriptiones
apposuit. Et quoniam generalissimorum generum definitiones non poterat
invenire, descriptionibus usus est his, id substantiam esse dicens quod in
subiecto non esset, accidens vero quod in subiecto esset. Omne namque accidens
in subiecto est, ut colore in corpore, scientia in anima, et subiectam habet substantiam
omne accidens. Si quis enim substantiam tollat, accidens non erit. Quare
substantia locus quidam est ubi accidentis valeat natura consistere. Ipsa vero
substantia per se constat, atque ideo dicitur substantia, nec ullo subiecto
alio nititur sed cunctis ipsa substantia est. Alioqui si substantia in ullo
subiecto esse posset, esset accidens. Omne enim accidens in subiecto est, et
quidquid in subiecto est, illud est accidens. Quod si substantia esset in
aliquo subiecto, continuo fieret accidens sed substantia accidens esse non
potest, sicut supra docuimus. Quare quoniam accidens in subiecto est,
substantia vero accidens non est, substantia in subiecto non est. Universalitatis
vero descriptio est: de subiecto praedicari. Omnis namque universalitas de subiectis
particularibus praedicatur, nam quoniam universale est animal, vel homo, de
Socrates praedicatur et Platone. Dicitur enim Socrates animal atque homo. Et
quoniam universale est accidens scientia, dicitur de subiecta grammatica,
grammatica enim scientia est. Particularitas vero quoniam ipsa est rerum ultima
et nihil est illi subiectum, de nullo subiecto praedicatur; nam quoniam
universalitas de subiecto praedicatur, particularitas vero universalitas non
est. Particularitas de subiecto non praedicabitur. Ubi enim res discrepant, et
definitio discrepabit; ita quoque in his, nam quoniam discrepat substantia et
accidens, definitiones quoque eorum discrepabunt. Ut quoniam est accidens in
subiecto, erit substantia non in subiecto. Et quoniam universalitas de subiecto
predicatur, particularitas autem ab universalitate discrepat, de subiecto non
praedicatur. Has igitur huiusmodi descriptiones Aristoteles ita permiscuit
dicens: EORUM QUAE SUNT ALIA DE SUBIECTO QUODAM DICUNTUR, IN SUBIECTO VERO
NULLO SUNT, volens scilicet universalem substantiam demonstrare. Nam quod dixit
DE SUBIECTO DICUNTUR, universale est, quod vero ait IN SUBIECTO NULLO SUNT,
substantia: ergo quod ait quaedam DE SUBIECTO dici, IN SUBIECTO VERO NULLO
esse, universalem substantiam demonstrare contendit: ut enim saepius dictum
est, quod de subiecto dicitur, universale est; quod in nullo subiecto est,
substantia. Haec iuncta, id est de subiecto quodam dici, et in subiecto nullo
esse, universalem substantiam demonstrant. Post universalem substantiam particulare
accidens posuit dicens:ALIA AUTEM IN SUBIECTO QUIDEM SUNT, DE SUBIECTO VERO
NULLO DICUNTUR (IN SUBIECTO AUTEM ESSE DICO QUOD, CUM IN ALIQUO SIT NON SICUT
QUAEDAM PARS, IMPOSSIBILE EST ESSE SINE EO IN QUO EST), UT QUAEDAM GRAMMATICA
IN SUBIECTO QUIDEM EST IN ANIMA, DE SUBIECTO VERO NULLO DICITUR, ET QUODDAM
ALBUM IN SUBIECTO EST IN CORPORE (OMNIS ENIM COLOR IN CORPORE EST). Nam quod
ait IN SUBIECTO SUNT accidens monstrat, quod vero addidit DE SUBIECTO AUTEM
NULLO DICUNTUR particulare. Accidens enim in subiecto est, particularitas de
nullo subiecto praedicatur. Ergo quaecumque res ipsa quidem in subiecto est sed
si de nullo subiecto praedicatur, accidens est particulare, UT est QUAEDAM
GRAMMATICA, id est Aristarchi, vel alicuius hominis individua grammatica: illa
enim quoniam individui hominis, ipsa quoque facta est individua et
particularis; ergo quoniam QUAEDAM GRAMMATICA IN ANIMA EST accidens est, et
quoniam DE NULLO SUBIECTO praedicatur, particularis est; quemadmodum enim ipse
Aristarchus de nullo subiecto dicitur, ita quoque eius grammatica de nullo
subiecto praedicatur. Non autem dicit quod ipsa grammatica particularis est sed
quod quaedam grammatica, id est alicuius hominis individui grammatica, quam
scilicet homo particularis propria retinet cognitione. Et quoniam incorporale
accidens posuit quod animae accideret, id est grammaticam, quae esset in anima;
ponit quoque aliud exemplum corporale; ait enim ET QUODDAM ALBUM IN SUBIECTO
EST <IN> CORPORE (OMNIS ENIM COLOR EST IN CORPORE): hic quoque non omne
album dicit esse particulare sed quod ad individuum corpus album venit.
Probatur quoque particulare album in subiecto esse hoc modo, nam color quod
genus est albi vel cuiusdam albi in corpore est, et est in subiecto. Quare
cuius genus in subiecto est, ipsum quoque in subiecto est. Omnes enim species
vel individua propria genere continentur, et eiusdem habent naturam. Quoniam
vero "esse in aliquo" multis dicitur modis, qui velit Aristoteles
ostendere esse in subiecto, paucis absolvam. Dicitur enim esse aliquid in
aliquo novem modis, dicimus enim esse aliquid in loco, ut in foro vel in
theatro. Dicimus quoque esse in aliquo, ut in aliquo uase, ut triticum in
modio. Dicitur etiam esse in aliquo velut pars in toto, ut manus in corpore.
Dicitur esse in aliquo velut totum in partibus, ut corpus in omnibus suis
partibus. Rursus velut in genere species, ut in animali homo, vel genus in
speciebus suis. Dicimus quoque esse in aliquo, velut aliquid in fine esse, ut
quoniam bonae vitae finis beatitudo est, si 172C quis sit beatus; in fine est,
scilicet bonae vitae. Dicimus quoque esse in aliquo ut in quolibet potente, ut
in imperatore esse regimen civitatis. Dicimus quoque velut formam in materia,
ut similitudinem Achillis in aere vel in marmore. Novem igitur modis aliquid in
aliquo esse dicitur, ut in loco, ut in uase, ut pars in toto, ut totum in
partibus, ut in genere species, ut in speciebus genus, ut in fine, ut in
imperatores, ut in materia forma. Horum igitur Aristoteles tria sola commemorat
sed duo in unum coniuncta, aliud separatum. Ait enim: IN SUBIECTO AUTEM ESSE
DICO QUOD, CUM IN ALIQUO SIT NON SICUT QUAEDAM PARS, IMPOSSIBILE EST ESSE SINE
EO IN QUO EST. Sensus autem talis est: Hoc, inquit, dico esse accidens quod sit
in subiecto, id est quod ita sit in altero, ut pars eius 172D non sit et sine
aliquo subiecto esse non possit, ut, verbi gratia, color cum in corpore nulla
pars corporis est, et si color a corpore separatur, color nusquam est. Omnis
enim color in solo corpore est. Ergo illud est accidens quod semper ita in
subiecto est altero ut eius pars non sit, ut cum ab eo in quo est separatur ad
nihilum redigatur, ut per se sine alterius subiecto esse non possit. Quod autem
ait ut NON SIT SICUT ALIQUA PARS, ab ea scilicet significationem aliquo consistendi
dividere voluit, secundum quam partes in toto esse dicimus, non enim tale est
subiectum, ut eius accidens pars sit. Quod vero dicit IMPOSSIBILE EST ESSE SINE
EO IN QUO EST, ab ea scilicet significatione divisit, quae est esse aliquid in
uase 173A vel in loco; quod enim in uase vel in loco est a uase vel loco
poterit separari, ut triticum quod in modio est potest a modio segregari, et
homo a theatro discedere: accidens vero ab eo in quo est segregari non potest. Quare
solas tres posuit significationes, id est secundum quam in uase, vel in loco
dicitur esse, et secundum quam pars in toto est. Sed ut in uase et ut in loco
una sententia distribuit dicens IMPOSSIBILE EST ESSE SINE EO IN QUO EST. Sed
fortasse quis dicat non esse definitionem veram, illa esse in subiecto quae sic
sint in alio non ut sint partes, et sine eo in quo sint esse non possint,
Socrates enim vel homo quilibet cum accidens non sit, tamen semper in loco est
et sine loco esse non potest. Quibus respondendum est quod Socrates loca
poterit permutare, et esse praeter locum in quo fuit: et postremo si
intelligentia capiamus, per se subsistit, accidentia vero per se ipsa non
constant. Sed si quis quoque obiiciat posse locum accidentia permutare, malum
namque si in manu teneatur, manus mali odore completur, adeo odor quod est
accidens, in aliud subiectum transire potest. Sed non hoc ait Aristoteles,
quoniam mutare accidens locum non potest, nec ita dixit impossibile esse sine
eo in quo erat sed sine eo in quo est, hoc enim significat mutare quidem posse
locum sed sine aliquo subiecto non posse subsistere. Quare recta est atque
integra definitio eius quod in subiecto est, quod ita sint in altero non sicut
quaedam pars, et impossibile sit esse sine eo in quo est, secundum autem illam
significationem dictum 173C est secundum quam formam in materia esse dicimus.
Namque forma, si in materia sit, per seipsam nulla ratione consistit. Postquam
igitur particulare accidens quid esset ostendit dicens, quod in subiecto est et
de subiecto non praedicatur, et in subiecto consistentis rei definitionem
reddit dicens: QUOD CUM IN ALIQUO SIT NON SICUT QUAEDAM PARS, IMPOSSIBILE EST
ESSE SINE EO IN QUO EST. Ad universale accidens continenti disputatione reuertitur
quod definit hoc modo: ALIA VERO ET DE SUBIECTO DICUNTUR ET IN SUBIECTO SUNT,
UT SCIENTIA IN SUBIECTO QUIDEM EST IN ANIMA, DE SUBIECTO VERO DICITUR DE
GRAMMATICA; ALIA VERO NEQUE IN SUBIECTO SUNT NEQUE DE SUBIECTO DICUNTUR, UT
ALIQUIS HOMO VEL ALIQUIS EQUUS; NIHIL ENIM HORUM NEQUE IN SUBIECTO EST NEQUE DE
SUBIECTO DICITUR. Namque post eius rei quae in subiecto est definitionem, et
post particularis accidentis exempla, ad universale accidens transitum fecit,
inquiens alia esse quae in subiecto sint, et de subiecto praedicentur, quod
scilicet accidens universale significet: nam quoniam de subiecto dicitur,
universale est, quoniam in subiecto est, accidens; in subiecto ergo 173D esse,
et de subiecto praedicari, universale accidens monstrat. Huius quoque
complexionis convenientia proponit exempla: ait enim SCIENTIAM IN SUBIECTO ESSE
IN ANIMA, nam nisi anima sit in qua scit, scientia nulla est, idcirco quod
scientia actus est animae, nam ea quae sunt inanimata nihil sciunt. Hinc
sequitur substantiae particularis propositio, quam scilicet ita declarat, quod
NEQUE IN SUBIECTO sit, NEQUE DE SUBIECTO praedicetur, nam quod in subiecto non
est, substantia est, et quod de subiecto non praedicatur, particularitas.
Utraque igitur res de subiecto non praedicari, et in subiecto non esse,
particularis est substantia. Res igitur quattuor cum propria complexione non
secundum propria nomina sed secundum 174A proprias rationes definitionesque
contexuit. Nam pro substantia universali posuit quod in subiecto non est et de
subiecto praedicatur; pro accidenti particulari dixit quod in subiecto est et
de subiecto non praedicatur. Accidens vero universale per hoc designavit quod
ait quod et in subiecto est et de subiecto dicitur; pro particulari substantia
interposuit quod nec in subiecto est nec de subiecto praedicatur. Simpliciter
autem quae sunt individua et numero singularia de subiecto nullo dicuntur; in
subiecto autem nihil ea prohibet esse, quaedam enim grammatica in subiecto est.
Omnis particularitas aut substantia erit aut accidens; nam cum dico Socratem,
individuam et particulare in significavi substantiam; cum dico quamdam
grammaticam, individuum 174B et particulare accidens dixi. Individua autem sunt
quae neque in alias species dividi possunt, neque in alia individua. Nam
quemadmodum animal dividitur in species, hominem atque equum, homo autem in
singulos homines, id est in Socratem et Platonem et caeteros, sic Plato et
Socrates non dividuntur in alios. Atque hoc idem de accidentibus dici convenit:
nam quemadmodum scientia dividitur in species, grammaticam et rhetoricam;
grammatica vero ipsa in particulares grammaticas, quas scilicet particulares
homines norunt, sic ipsa particularis grammatica in particulares grammaticas
non secatur. Ergo individua sunt quaecumque sunt numero singularia, et in
nullas alias multitudines secundum species vel secundum individua dividuntur.
174C Omne individuum, quoniam particulare est, de subiecto non praedicatur;
omne autem quod de subiecto non praedicatur, aut substantia erit, ut Plato, aut
accidens, ut quaedam grammatica. Ex his ergo particularibus substantia scilicet
atque accidenti quae de subiecto non praedicantur, substantia quidem nec in
subiecto est, accidens vero in subiecto est. Ita illa individua quae
substantiae sunt in subiecto esse non poterunt, alia vero individua quae
secundum accidentis naturam dicuntur, illa in subiecto esse nihil prohibet.
Atque hoc est quod ait: SIMPLICITER AUTEM QUAE SUNT INDIVIDUA ET NUMERO
SINGULARIA NULLO DE SUBIECTO DICUNTUR, IN SUBIECTO AUTEM NIHIL EA PROHIBET
ESSE; QUAEDAM ENIM GRAMMATICA IN SUBIECTO EST. Hoc enim maluit demonstrare, et
accidentibus substantiis particularibus hoc esse commune, quod de subiecto non
praedicantur. Hoc enim dixit: SIMPLICITER AUTEM QUAE SUNT INDIVIDUA ET NUMERO
SINGULARIA, DE NULLO SUBIECTO DICUNTUR -- subaudiendo scilicet sive substantiae
sint sive accidentia sed non omnia individua non sunt in subiecto. Individua
enim accidentia IN SUBIECTO ESSE NIHIL PROHIBET. QUAEDAM ENIM GRAMMATICA, cum
sit individua et de subiecto non praedicetur, tamen IN SUBIECTO EST, id est in
anima. Sed ut congregatim dicatur, sensus huiusmodi est, omnia quidem
quaecumque sunt individua, de subiecto quidem nullo dicuntur sed non omnia non
sunt in subiecto. Nam cum particularis substantia in subiecto non sit, ut
Plato, particulare tamen accidens in subiecto est, ut quaedam grammatica in
anima. Illud quoque magna attentione notandum est, quis sit huius ordo
propositi. Nam cum sint quattuor complexiones, factae ex quattuor rebus, quarum
duae natura discrepant, ut substantia et accidens, duae quantitate, ut
particularitas et universalitas coniunctis compositisque his quattuor omnibus,
dissentientem lateribus dispositionem fecit. Posuit enim prius substantiam
universalem dicens, quod in subiecto non est et de subiecto dicitur. Post hanc
primam positionem totis discrepantem rebus, rem subdit, id est accidens
particulare, quod in subiecto esset, et de subiecto non praedicatur. Nam cum
accidens dixit, a substantia disgregavit, quod particulare addidit ab
universali disiunxit. Rursus ex alio latere disposuit in divisione accidens
universale, dicens quod in subiecto est, et de subiecto praedicatur; et ultimo
substantiam particularem contrariam superiori accidenti dixit, quod neque in
subiecto est, neque de subiecto praedicatur substantia, particularitem
universalitati accidentis opponens. Sed ut planius quod dicimus sit, figuram
descriptionemque subiecimus in qua superius latus substantia accidentique
notavimus, reliquum particularitatis et universalitatis titulo inscripsimus,
Arisiotelicam complexionem angulariter et per latera designantes. QUANDO
ALTERUM DE ALTERO PRAEDICATUR UT DE SUBIECTO, QUAECUMQUE DE EO QUOD PRAEDICATUR
DICUNTUR, OMNIA ETIAM DE SUBIECTO DICENTUR, UT HOMO DE QUODAM HOMINE
PRAEDICATUR, ANIMAL VERO DE HOMINE, ERGO ET DE QUODAM HOMINE ANIMAL
PRAEDICABITUR; QUIDAM ENIM HOMO ET HOMO EST ET ANIMAL. Cum superius de his quae
in subiecto sunt (id est de accidentibus) loqueretur, definitionem constitutae
in subiecto rei, et praeter subiectum nullo modo permanentis, in media tractatione
disposuit, dicens illud esse quod neque pars esset alicuius nec sine subiecto
posset ullo modo permanere. Patefacto igitur quid sit esse in subiecto, nunc
quid sit praedicari de subiecto declarat. Duobus enim modis praedicationes
fiunt, uno secundum accidens, alio de subiecto: de homine namque praedicatur
album, dicitur enim homo albus, rursus de eodem homine praedicatur animal,
dicitur enim homo animal. Sed illa prior praedicatio, quae est. Homo albus est
secundum accidens est: namque accidens quod est album de subiecto homine
praedicatur sed non in eo quod quid sit, nam cum album sit accidens, homo
substantia, accidens de substantia in eo quod quid sit praedicari non potest;
ergo ista praedicatio secundum accidens dicitur. De subiecto vero praedicari
est, quoties altera res de altera in ipsa substantia praedicatur, ut animal de
homine; nam quoniam animal et substantia est et genus hominis, idcirco in eo
quod quid sit de homine praedicatur. Quare illa sola de subiecto praedicari
dicuntur quaecumque in cuiuslibet rei substantia et in definitione ponuntur;
ergo quotiescumque huiusmodi fuerit praedicatio, ut ALTERUM DE ALTERO UT DE
SUBIECTO PRAEDICETUR, id est ut de eius substantia dicatur, ut animal de
homine, hanc proprietatem evenire necesse est, ut si DE EO QUOD PRAEDICATUR,
quidpiam UT DE SUBIECTO, id est eius substantia, praedicetur necessario idem
hoc quod de praedicato dicitur, dicatur etiam de praedicati subiecto, ut homo
praedicatur quidem de Socrate in eo quod quid sit. Interrogantibus enim quid
sit Socrates "hominem" respondemus. At vero de ipso homine in eo quod
quid sit animal dicitur, in substantia enim hominis animal praedicatur, atque
ita fit ut animal quidem de homine, homo vero de Socrate in eo quod quid sit ut
de subiecto praedicentur. Ergo quoniam ista consequentia, et animal de Socrate
in eo quod quid sit praedicabitur. Potest enim dici interrogantibus quid est
Socrates "animal". Ergo manifestum est quod si qua res de alia ut de
subiecto praedicetur, ut homo de Socrate, de eadem vero re quae praedicatur, de
homine scilicet, alia rursus superior ut de subiecto praedicetur, ut animal
necesse erit et hanc eamdem de subiecto eius de quo ipsum dicitur praedicari,
ut animal de Socrate, Socrates namque subiectus est homini, de quo animal praedicatur.
Ergo constat huiusmodi definitio quae dicit: quoties ALTERUM DE ALTERO
PRAEDICATUR UT DE SUBIECTO, si quid sit quod DE EO QUOD PRAEDICATUR in eo quod
quid sit dici possit, hoc idem ipsum de eo quod prius subiectum erat possit
praedicari. Sed fortasse quisquam dicat minime verum esse quod dictum est, nam
cum homo de Socrate praedicetur (Socrates enim homo est), de homine vero
species (homo enim species est), Socrates species esse non dicitur. Et rursus
cum animal de homine praedicetur, de animali vero genus (animal enim genus
est), homo generis vocabulo caret: non enim dicitur homo esse genus, homo enim
genus non est sed tantum species. His dicendum est quod minus adverterint illam
esse definitionem de subiecto praedicationis, quae in eo quod quid sit
unumquodque et in eius substantia praedicaretur, nunc autem species de homine
non in eo quod quid sit praedicatur. Neque enim si quis hominis definitionem
reddat speciem nominavit sed designativam nomen est tantum, utrum de pluribus
speciei differentibus praedicatur hoc nomen quod est homo, an certe tantum de
solis individuis. Nam quoniam de individuis solis homo praedicetur, idcirco
species dicitur, et quoniam de specie differentibus animal dicitur, idcirco
animal genus vocamus. Et sunt quodammodo nominum nomina. Quare neque genus de
animali, neque species de homine, in eo quod quid sit praedicatur sed tantum
designant, quomodo homo et animal de subiectis (ut dictum est) propriis
praedicentur. Ergo non est mirandum si ad eorum subiectum quae de subiecto dicuntur
eius predicati quod de subiecto non dicitur praedicatio perveniri non potest. DIVERSORUM
GENERUM ET NON SUBALTERNATIM POSITORUM DIVERSAE SECUNDUM SPECIEM ET
DIFFERENTIAE SUNT, UT ANIMALIS ET SCIENTIAE; ANIMALIS QUIDEM DIFFERENTIAE SUNT
UT GRESSIBILE ET VOLATILE ET BIPES, SCIENTIAE VERO NULLA HARUM EST; NEQUE ENIM
SCIENTIA AB SCIENTIA DIFFERT IN EO QUOD BIPES EST. Cum multis modis genus
dicatur, solum quod nunc tractari convenit assumamus. Dicitur enim genus quod
de pluribus specie differentibus in eo quod quid sit praedicatur, ut animal
praedicatur de homine, et de equo, et de cane, et de bove, et de caeteris, quae
omnia specie ipsa a se discrete sunt. Species vero est quod de pluribus numero
differentibus in eo quod quid sit praedicatur, ut homo praedicatur de Catone,
Socrate, Platone, Virgilio, Cicerone, et de singulis hominibus, qui specie ipsa
non differunt sed tantum a se numero distant. Differentia vero est quae sub
eodem genere positas species propria qualitate disterminat, nam cum equus et homo
quantum ad genus unum sint (uterque enim animal est), differentia rationalis et
irrationalis utrosque disiungit ac discernit. 177C Qualitate enim quadam
rationabilitatis et irrationabilitatis uterque a propriae substantiae
definitione dissentiunt. Ergo differentia est quae de pluribus specie
differentibus in eo quod quale sit praedicatur. Namque haec ipsa differentia
quae est irrationabilitas de multis specie differentibus praedicatur, ut de
cygno, et equo, et pisce, quae omnia a se cum specie ipsa dissentient,
irrationabilitatis tamen qualitate coniuncta sunt. Sed non in omnibus
differentia de pluribus specie differentibus praedicatur. Sunt enim quaedam
quae non nisi de una specie praedicantur, ut gravitas de sola terra, levitas de
solo igne, proprie dicitur. At vero nec species semper de pluribus numero
differentibus praedicatur; mundi enim species de uno solo mundo dicitur, et
phoenicis species de una tantum phoenice sed idcirco ita definita est quod
frequentius differentia de pluribus specie differentibus praedicatur quam de
uno. Eodemque modo et species frequentius invenitur de pluribus numero
differentibus praedicari, quam de una tantum re ac singulari. His ita positis,
sunt quaedam genera, quae generalissima nuncupantur, quibus genus inveniri non
possit, sunt species quibus alias subiectas species nullus inveniet. Inter
utraque autem sunt alia quae subalterna genera nominantur, quae superiorum
quidem species sunt, posteriorum vero genera ut substantia genus quidem est
generalissimum, ut eius genus inveniri non possit, homo vero species est, ut
eius species alia reperiri non valeat. Animal vero ad 178A substantiam quidem
species est, ad hominem vero genus. Decem igitur praedicamentorum significatio
nihil aliud demonstrat nisi rerum decem genera quae generalissima nominamus.
Ergo quoties genera generalissima discrepant, eorum quoque species
discrepabunt; et quoties species discrepant, quoniam differentiis disiunguntur
atque informantur, differentiae quoque diversarum specierum discrepabunt.
Animal namque et scientia, quoniam est animal substantia, scientia vero ad
aliquid, quoniamque genus animalis est substantia, et genus scientiae est ad
aliquid, omni substantiae a se ratione discreta sunt, et differentiae quoque
scientiae atque animalis omnibus qualitatibus disiunguntur. Est namque
differentia animalis, bipes et quadrupes, animal enim ab alio animali differt, quod
hoc quidem bipes sit, ut homo vel avis, illud vero quadrupes, ut equus atque
bos; illud vero multipes, ut formica vel apis. Sed scientia differentiis
huiusmodi non habet, neque enim scientia a scientia differt in eo quod bipes
est. Quare constat quoties diversa sunt genera, specierum quoque differentiis
esse discretas. At hoc est quod ait: DIVERSORUM GENERUM ET NON SUBALTERNATIM
POSITORUM DIVERSAE SECUNDUM SPECIEM ET DIFFERENTIAE SUNT. Et hoc exempli
adiectione firmavit dicens: ANIMALIS ET SCIENTIAE diversas esse differentias,
nam cum sit bipes animalis differentia, scientiae non est. Et hoc quidem de
diversis generibus dictum est, id est quae subalterna non sunt. Quod si
subalterna sunt genera, nihil prohibet alias easdem esse differentias, alias
diversas, 178C ut avis est species animalis, et rursus est genus corui, et est
subalternum genus, avis. Sed animalis differentiae sunt rationalis atque irrationalis,
avis vero differentia rationalis non est. Nulla enim avis ab alia avi differt,
quod sit rationalis; ergo hoc loco non sunt eaedem subalternorum generum
differentiae. Si quis vero has generis, id est animalis differentias dicat, ut
animalium alia sunt quae pascantur herbis, alia quae seminibus, alia quae
carnibus, hae differentiae conveniunt in subalterno genere, videlicet in avi;
namque avium sunt aliae quae seminibus uescuntur, aliae quae herbis, aliae quae
carnibus, ut uultur et miluus; ergo in subalternis generibus nihil prohibet
easdem esse differentias, et iterum discrepare; hoc autem idcirco evenit, quia
quae de praedicato dicuntur possunt de subiecto praedicari. Quare quod dicitur
de genere potest etiam dici de specie, atque hoc est quod ait: SUBALTERNORUM
VERO GENERUM NIHIL PROHIBET EASDEM ESSE DIFFERENTIAS; SUPERIORA ENIM DE
INFERIORIBUS GENERIBUS PRAEDICANTUR. Sed cum diceret nihil prohibet easdem esse
differentias, hoc quodam modo voluit de monstrare esse quasdam easdem
differentias, alias vero posse esse diversas, cui rem contrariam intulisse
videtur, cum dicit: QUARE QUAECUMQUE PRAEDICATI DIFFERENTIAE FVERINT, EAEDEM
ERUNT ETIAM SUBIECTI. Nam cum illic dixisset, nihil prohibet esse easdem
differentias generum subalternorum, hic omnes easdem esse declarat, dicit enim:
QUAECUMQUE FUERINT DIFFERENTIAE PRAEDICATI, EASDEM ETIAM SUBIECTI esse; atque
haec res plures maximis illigavit 179A erroribus, ut emendandum crederent locum
non ut esset ita. QUARE QUAECUMQUE PRAEDICATI DIFFERENTIAE FVERINT, EAEDEM
ERUNT ETIAM SUBIECTI sed ut hoc modo. Quare quaecumque subiecti differentiae
fuerint, eaedem erunt etiam praedicati. Sed hoc adiiciendum est, neque enim
fieri potest ut in rem superiorem praedicatio posterioris redundet. Nam cum
dicitur "quaecumque subiecti fuerint differentiae eaedem erunt
praedicati", hoc scilicet significatur, ut praedicatio subiecti redeat in
praedicatum -- quod fieri non potest. Sed dicendum est quod sunt aliae
differentiae quae dicuntur completivae praedicati et cuiuslibet illius speciem
informantes, quae communi nomine 'specificae' nominantur. Nam cum dico animatum
et sensibile, si substantiae coniungantur, definitionem et speciem mox animalis
179B efficiunt. Animal enim est substantia animata sensibilis, atque hae differentiae
dicuntur specificae et completivae. Sunt autem aliae quae ipsae quidem nihil
complent nec ullam speciem reddunt sed genus tantum dividunt, ut rationale et
irrationale: haec enim dividunt genus, id est animal; animal enim rationali
differentia irrationalique dividitur. Ergo illae quae sunt generis divisivae
differentiae possunt aliquoties eaedem esse, possunt aliquoties non eaedem, ut
animalis, quoniam divisibilis est differentia quae est rationale, potest eam
non habere avis, quae est subalternum genus. Et rursus easdem divisibiles
habere potest, ut easdem quas superius diximus. Nam cum dividant animal
differentiae, quae carnibus, herbis, et seminibus uescuntur, eaedem possunt
esse subalterni generis, id est avis; ergo hae divisibiles 179C possunt etiam
esse diversae. Illae vero quae completivae et specificae sunt, aliquando non
praedicari de subiecto non possunt. Ut quoniam animal habet differentias
completivas et suae speciei effectivas, sensibile scilicet et animatum, hae
differentiae de homine quod est subiectum animalis non praedicari non possunt.
Omnes enim specificae differentiae de his praedicantur quorum speciem complent,
ut de animali praedicatur sensibile et animatum, et hoc ut de subiecto. In
substantia enim animalis utraque praedicantur sed animal praedicatur de homine
ut de subiecto; necesse est ergo animatum atque sensibile de homine praedicari
ut de subiecto. Hoc est enim quod superius praemisit cum diceret: QUANDO
ALTERUM DE ALTERO 179D PRAEDICATUR UT DE SUBIECTO, QUAECUMQUE DE EO QUOD PRAEDICATUR
DICUNTUR, OMNIA ETIAM DE SUBIECTO DICENTUR. Atque hoc in omnibus generibus
recte constat intelligi. Ergo divisibiles differentiae possunt aliquando cum
subiectis esse communes, aliquando diversae specificae vero et completivae cum
subiectis communes non esse non possunt. Quod ergo Aristoteles ait: SUBALTERNORUM
VERO GENERUM NIHIL PROHIBET EASDEM ESSE DIFFERENTIAS divisibiles differentias
easdem esse nihil prohibere putandum est, quae possunt esse etiam diversae.
Quod ait vero: QUAECUMQUE PRAEDICATI DIFFERENTIAE FUERINT, EAEDEM ERUNT ETIAM
SUBIECTI de specificis intelligendum est: quae cum speciem cuiuslibet
informent, et de eo quod informant, ut de subiecto, praedicentur, ad quodcumque
ut subiecto praedicatur illud quod ipsae differentiae informant, de eo ut de
subiecto praedicabuntur, et de eo non praedicari non possunt. Quare nihil est
in huiusmodi theoremate quod ullo modo debeat emendari. EORUM QUAE SECUNDUM
NULLAM COMPLEXIONEM DICUNTUR SINGULUM AUT SUBSTANTIAM SIGNIFICAT AUT
QUANTITATEM AUT QUALITATEM AUT AD ALIQUID AUT UBI AUT QUANDO AUT SITUM AUT
HABITUM AUT FACERE AUT PATI. EST AUTEM SUBSTANTIA QUIDEM UT FIGURATIM DICATUR
UT HOMO, EQUUS; QUANTITAS UT BICUBITUM, TRICUBITUM; QUALITAS UT ALBUM; AD
ALIQUID UT DUPLUM, MAIUS; UBI VERO UT IN LYCIO; QUANDO AUTEM UT HERI; SITUS
VERO UT SEDET, IACET; HABERE AUTEM UT CALCIATUS, ARMATUS; FACERE VERO UT
SECARE, URERE; PATI VERO UT SECARI, URI. Post paruissimam in quattuor
enumerationem, id est in substantiam, accidens, universalitatem, particularitatem,
nunc est de partitione maxima tractaturus, quae fit in decem; hac enim
enumeratione maior non potest inveniri, neque enim undecim praedicamenta
poterunt inveniri nec ultra decem ullo modo aliquod genus recte excogitari
potest; quare 180C facit huiusmodi enumerationem sed non divisionem. Divisio
namque fere est generis in species; praedicamentorum vero, quoniam genus unum
non habent, divisio esse non potest sed potius enumeratio est. Sunt vero quidam
qui contendunt recte enumerationem non esse dispositam, alii namque ut
superuacua quaedam demunt, alii ut curto operi addunt, alii vero permutant,
quos nimirum non recte sentire alio nobis opere dicendum est; ait autem: EORUM
QUAE SECUNDUM NULLAM COMPLEXIONEM DICUNTUR. Adeo non de rebus sed de vocibus
tractaturus est, ut diceret DICUNTUR. Res enim proprie non dicuntur sed voces:
et quod addidit, SINGULUM AUT SUBSTANTIAM SIGNIFICAT, late patet eum de vocibus
disputare; non enim res sed voces significant, significantur autem res. Sine
complexione vero dicuntur (ut dictum est) quaecumque 1singulari intellectu et
voce proferuntur: secundum complexionem vero quaecumque aliqua coniunctione vel
accidentis copulatione miscentur. Sed quid ex iis quae secundum nullam
complexionem dicuntur efficitur, ipse demonstrat cum dicit: SINGULA IGITUR
EORUM QUAE DICTA SUNT IPSA QUIDEM SECUNDUM SE IN NULLA AFFIRMATIONE DICUNTUR,
HORUM AUTEM AD SE INVICEM COMPLEXIONE AFFIRMATIO FIT. VIDETUR ENIM OMNIS
AFFIRMATIO VEL FALSA ESSE VEL VERA; EORUM AUTEM QUAE SECUNDUM NULLAM COMPLEXIONEM
DICUNTUR NEQUE VERUM QUICQUAM NEQUE FALSUM EST, UT HOMO, ALBUM, CURRIT. Significat
ergo et hic ea quae sine ulla complexione dicuntur affirmationis vim non
obtinere. 181A Si quis enim dicat homo, vel album, vel decem, vel quidlibet
simplici modo, in eo neque verum aliquid inveniet neque falsum sed omnis
affirmatio vel vera vel falsa est. Igitur universaliter pronuntiat
praedicamenta affirmationis ratione penitus non teneri: sed haec eadem si cum
quadam complexione coniuncta sint fieri propositiones necesse est, quae in se
verum falsumue contineant, Sed non omnis complexio propositionem facit, nec si
dixero: Socrates in foro idcirco iam propositio est; sed si quis dicat:
Socrates in foro ambulat tunc fit propositio, quae aut affirmatio est aut negatio.
Affirmationes autem et negationes, vel verae videntur esse vel falsae: atque
ideo quodcumque neque verum neque falsum est, illud propositio non est. Ergo
quadam complexione 181B ex iis quae secundum nullam complexionem dicuntur
veritas falsitasque conficitur. Affirmationem autem solam nunc Aristoteles
interposuit, idcirco quod omnis affirmatio prior est; hoc enim negatio tollit
quod affirmatio ante constituit: prius quidem secundum significationem sed non
secundum genus, quod alio liquebit loco. Maxime autem monstrat Aristoteles se
non de rebus sed de vocibus tractaturum, quod ait: HORUM AUTEM AD SE INVICEM
COMPLEXIONE AFFIRMATIO FIT; non enim rerum complexione fit affirmatio vel
negatio sed sermonum, nec in rebus est veritas et falsitas sed in intellectibus
atque opinionibus, et post haec in vocibus atque sermonibus. Atque haec
hactenus. Secundum complexionem ergo sunt quaecumque ex integris compositis
fiunt, ut: Socrates ambulat nam et Socrates et ambulat uterque integer sermo
est, et coniunctus affirmationem facit. At vero si quis dicat flammiger, vel
multisonus, vel fluctivagus, secundum complexionem non erit ista prolatio,
idcirco quod ex neutris integris factum est. Horum autem decem praedicamentorum
definitiones inveneri non possunt, idcirco quod ea quae significant
generalissima sunt. Substantia enim et quantitas, et qualitas nulli unquam
generi videntur esse subiecta. Quare quoniam definitio omnis a genere ducitur,
genus quod alii generi subiectum non est a definitione relinquitur. Sed nunc
quidem omnium praedicamentorum convenientia dixit exempla, post vero latius de
unoquoque tractabitur: et quoniam definitio inveniri nulla potest, quibusdam
proprietatibus informantur, quare quoniam de his dictum est plene, ad tractatum
substantiae transeamus.SUBSTANTIA AUTEM EST, QUAE PROPRIE ET PRINCIPALITER ET
MAXIME DICITUR, QUAE NEQUE DE SUBIECTO PRAEDICATUR NEQUE IN SUBIECTO EST, UT
ALIQUI HOMO VEL ALIQUI EQUUS. SECUNDAE AUTEM SUBSTANTIAE DICUNTUR, IN QUIBUS
SPECIEBUS ILLAE QUAE PRINCIPALITER SUBSTANTIAE DICUNTUR INSUNT, HAE ET HARUM
SPECIERUM GENERA; UT ALIQUIS HOMO IN SPECIE QUIDEM EST IN HOMINE, GENUS VERO
SPECIEI ANIMAL EST; SECUNDAE ERGO SUBSTANTIAE DICUNTUR, UT EST HOMO ATQUE
ANIMAL. Quaeritur cur praedicamentorum tractatum a substantiis 182A inchoaverit,
nam quoniam omnis res aut in subiecto est aut in subiecto non est, quidquid in
subiecto est eget subiecto, quoniam in propriis natura non potest consistere:
et quoniam rebus omnibus substantia subiecta est, nihil eorum quae sunt in
subiecto praeter substantiam poterit permanere. Sed prior illa natura est sine
qua alia esse non possunt, quocirca prior naturaliter videtur esse substantia;
non absurde igitur in disputatione quod prius per naturam fuit, prius etiam
sumpsit, et definitionem quidem substantiae proferre non potuit sed post
exemplum superius datum descriptionem quamdam profert qua quid sit ipsa
substantia queamus agnoscere: hoc est autem non esse in subiecto, substantia
enim in subiecto non est. Facit autem quamdam substantiarum divisionem cum dicit
alias primas esse substantias alias secundas: primas vocans individuas,
secundas vero individuarum species et genera: Ergo cum primis secundisque
subtantiis commune sit 'non esse in subiecto', additum primis substantiis 'de
subiectis non praedicari' primas substantias a secundis substantiis separat;
substantia enim individua, in eo quod est substantia, in subiecto non est: quod
autem individua est, de subiecto non praedicatur. Sunt ergo primae substantiae
quae neque in subiecto sunt neque de subiecto dicuntur, ut est Socrates vel
Plato. Hi enim quoniam substantiae sunt, in subiecto nullo sunt. Quoniam vero
particulares individuique sunt, de nullo subiecto praedicantur. SECUNDAE VERO
SUBSTANTIAE sunt quibus commune est cum primis substantiis quod in subiecto non
sunt, proprium vero quod de subiecto praedicantur, quae secundae substantiae
sunt universales, ut est homo atque animal; homo namque et animal in nullo sunt
subiecto sed de subiecto aliquo praedicantur. Sunt igitur primae substantiae
particulares, secundae universales. PROPRIE autem substantias individuas dicit
quod hominem quidem idem ipsam speciem, et animal, quod est genus, non nisi ex
individuorum cognitione colligimus. Quare quoniam ex singulorum sensibus
generalitas intellecta est, merito "propriae substantiae" individua
et singula nominantur. PRINCIPALITER vero individuae substantiae dictae sunt
quod omne accidens prius in individua, post vero in secundas substantias venit.
Nam quoniam Aristarchus grammaticus est, homo vero est Aristarchus, est homo
grammaticus: ita prius omne accidens in individuum venit, secundo vero loco
etiam in species generaque substantiarum accidens illud venire putabitur. Recte
igitur quod prius subiectum est, hoc substantia PRINCIPALITER appellatur. MAXIME
autem substantia prima dicitur, idcirco quod quae maxime subiecta est rebus
aliis, ea maxime substantia dici potest: maxime autem subiecta est prima
substantia; omnia enim de primis substantiis dicuntur, aut primis substantiis
insunt, ut genera et species: namque et genera et species praedicantur de
propriis individuis, ut animal atque homo praedicantur de Socrate, id est
secundae substantiae de primis: sin vero sint accidentia, in primis substantiis
principaliter sunt. Quare quoniam et accidentia in primis substantiis
principaliter sunt, et secundae substantiae de primis substantiis praedicantur,
primae substantiae secundis substantiis accidentibusque subiectae sunt. Quare
quoniam istae maxime subiectae sunt et accidentium subsistentiae et secundarum
substantiarum praedicationi, idcirco maxime substantiae nuncupantur. Dicit
autem non omnis species neque omnia genera secundas esse substantias sed eas
tantum quae primas substantias continerent, UT EST HOMO ATQUE ANIMAL; homo
namque continet Socratem, id est aliquam individuam substantiam. Animal vero
continet individuum speciemque, id est hominem et aliquem hominem. Quare genera
et species quae de primis substantiis praedicantur, ipsas secundas putat esse
substantias; hoc autem hoc modo ait: SECUNDAE AUTEM SUBSTANTIAE DICUNTUR, IN
QUIBUS SPECIEBUS ILLAE QUAE PRINCIPALITER SUBSTANTIAE DICUNTUR INSUNT, HAE ET
HARUM SPECIERUM GENERA et inde convenientia ponit exempla, ac si diceret: Non
omnia genera neque omnes substantias dico sed eas tantum species IN QUIBUS
individua illa, id est primae substantiae sunt, ET HARUM SPECIERUM, id est quae
continent primas substantias, GENERA. Hoc autem idcirco dictum videtur, ne quis
colorem quod genus est, vel album quod est species, secundas putet esse
substantias, ista enim primas sub se non continent. Sed dicat aliquis
quemadmodum primae poterunt esse substantiae individuae, cum omne quod prius
est sublatum auferat id quod est posterius, posterioribus vero sublatis priora
non pereant? Homo namque si pereat, Socrates quoque sit continuo periturus; si
vero Socrates interierit, homo continuo non peribit. Si igitur, sublatis
generibus et speciebus, individua perimuntur, sublatis individuis, generas,
speciesque permanent, magis primas substantias species et genera nominari
dignum fuit. Sed hoc modo individuorum natura non recte accipitur. Neque enim
cuncta individuorum substantia in uno Socrate est, vel quolibet uno homine sed
in omnibus singulis. Genera namque et species non ex uno singulo intellecta
sunt sed ex omnibus singulis individuis, mentis ratione concepta. Semper etiam
quae sensibus propinquiora sunt; ea etiam proxime nuncupanda vocabulis
arbitramur. Qui enim primus hominem dixit, non illum qui ex singulis hominibus
conficitur, concepit sed animo quemdam singularem atque individuum cui hominis
nomen imponeret. Ergo sublatis singulis hominibus homo non remanet, et sublatis
singulis animalibus animal interibit. Quocirca quoniam in hoc libro de
vocabulorum significatione tractatus habetur, ea quibus vocabula prius posita
sunt, merito primas substantias nuncupavit: prius autem illis vocabula sunt
indita quae prius sub sensibus cadere potuerunt. Sensibus vero obiiciuntur
prima individua, merito igitur ea prima in divisione posuit. Eodem quoque modo
illa quaestio solvitur quae dicit: Cum naturaliter primae intellectibiles sint
substantiae, ut Deus et animus, cur non has primas substantias nuncupaverit?
Quoniam hic de nominibus tractatus habetur, nomina autem primo illis indita
sunt quae principaliter sensibus fuere subiecta, posteriora vero in nominibus
ponendis putantur quaecumque ad intelligibilem pertinent incorporalitatem;
quare quoniam in hoc opera principaliter de nominibus tractatus est, de
individuis vero substantiis quae primae sensibus subiacent prima sunt dicta
vocabula in opere quo de vocabulis tractabatur, merito individuae sensibilesque
substantiae primae substantiae sunt positae. Cum autem tres substantia sint,
materia, species, et quae ex utriusque conficitur undique composita et compacta
substantia, hic neque de sola specie, neque de sola materia sed de 184B
utrisque mistis compositisque proposuit. Partes autem substantiae incompositae
et simplices sunt ex quibus ipsa substantia conficitur, species et materia,
quas post per transitum nominat, dicens substantiarum partes et ipsa esse substantias.
Atque haec hactenus. Nunc expositionis cursum ad sequentia convertamus. MANIFESTUM
EST AUTEM EX HIS QUAE DICTA SUNT QUONIAM EORUM QUAE DE SUBIECTO DICUNTUR
NECESSE EST ET NOMEN ET RATIONEM DE SUBIECTO PRAEDICARI, UT HOMO DE SUBIECTO
DICITUR ALIQUO HOMINE, ET PRAEDICATUR NOMEN; NAMQUE HOMINEM DE ALIQUO HOMINE
PRAEDICABIS. RATIO QUOQUE HOMINIS DE ALIQUO HOMINE PRAEDICABITUR; QUIDAM ENIM
HOMO ET HOMO EST. QUARE ET NOMEN ET RATIO PRAEDICABITUR DE SUBIECTO. EORUM VERO
QUAE SUNT IN SUBIECTO, IN PLURIBUS QUIDEM NEQUE NOMEN DE SUBIECTO NEQUE RATIO
PRAEDICATUR. IN QUIBUSDAM VERO NOMEN QUIDEM NIHIL PROHIBET PRAEDICARI, RATIONEM
VERO IMPOSSIBILE EST; UT ALBUM, CUM IN SUBIECTO SIT CORPORE, PRAEDICATUR DE
SUBIECTO (DICITUR ENIM CORPUS ALBUM), RATIO VERO ALBI NUMQUAM DE CORPORE
PRAEDICABITUR. CAETERA VERO OMNIA AUT DE SUBIECTIS DICUNTUR PRIMIS SUBSTANTIIS
AUT IN EISDEM SUBIECTIS SUNT. HOC AUTEM MANIFESTUM EST EX HIS QUAE SINGULATIM
PROFERUNTUR; UT ANIMAL DE HOMINE PRAEDICATUR, QUARE ET DE ALIQUO HOMINE PRAEDICABITUR;
NAM SI DE NULLO ALIQUORUM HOMINUM DICERETUR, NEC DE IPSO HOMINE PRAEDICARETUR
OMNINO. RURSUS COLOR IN CORPORE EST; ERGO ET IN ALIQUO CORPORE; NAM SI IN NULLO
ESSET CORPORUM SINGULORUM, NEC IN CORPORE ESSET OMNINO. QVOCIRCA CAETERA OMNIA
AUT DE SUBIECTIS PRIMIS SUBSTANTIIS DICUNTUR AUT IN SUBIECTIS IPSIS SUNT. SI
ERGO PRIMAE SUBSTANTIAE NON SUNT, IMPOSSIBILE EST ALIQUID ESSE CAETERORUM. Omnia
quaecumque dicta sunt vel in subiecto sunt vel de subiecto praedicantur sed non
omnia quaecumque in subiecto sunt de subiectis propriis dicuntur, namque quod
in subiecto aliquo est de proprio subiecto praedicatur: ut album de corpore
praedicatur, dicitur enim corpus album. Sed quoniam secundae substantiae
primarum substantiarum vel species vel genera sunt (Socratis enim species homo
est et animal genus), genus autem de subiectis speciebus et individuis univoce
praedicatur, secundae substantiae de subiectis speciebus univoca praedicatione
dicuntur. Convenit namque primarum et secundarum substantiarum (si sit una
facta) definitio. Namque anima et homo et Socrates una definitione iunguntur,
quod substantiae animatae atque sensibiles sunt. Igitur secundae substantiae
ita de subiectis praedicantur propriis, id est de primis substantiis, ut
univoce praedicentur. Illorum vero quae sunt in subiecto aliquoties quidem
neque nomen ipsum de subiecto dicitur. Nam virtus in anima est sed virtus de
animo minime praedicatur; aliquoties autem denominative dicitur, ut grammatica,
quoniam est in homine, denominative grammaticus a grammatica dicitur. Saepe
autem ipsum nomen de subiecto praedicatur, ut quoniam album est in corpore,
corpus album dicitur. Sed sive nomen non praedicetur, sive denominative dicatur
sive proprio nomine praedicatio sit, definitio eius quod est in subiecto de
proprio subiecto nunquam praedicabitur -- ut album, quoniam est in subiecto
corpore, praedicatur quidem albi nomen de corpore, definitio vero albi ad
corpus nullo modo dicitur, album namque vel corpus una ratione utraque definiri
non possunt. Amplius si omne accidens in subiecto est, et substantia subiectum
est, differt ab accidente substantia, differt etiam definitio substantiae atque
accidentis, quod eadem definitio subiecti et eius quod est in subiecto esse non
potest. Atque hoc est quod ait: EORUM VERO QUAE SUNT IN SUBIECTO, IN PLURIBUS
QUIDEM NEQUE NOMEN DE SUBIECTO NEQUE RATIO PRAEDICATUR, ut virtus in anima.
Addidit quoque: IN QUIBUSDAM VERO NOMEN QUIDEM NIHIL PROHIBET PRAEDICARI, et in
aliis quidem denominative, in aliis vero recto nomine fit praedicatio. De
secundis vero substantiis semper ad primas substantias praedicatio pervenit.
Nam si quidam homo et homo est et animal et caetera, una definitio animalis et
ad hominem et ad quemdam hominem convenienter aptabitur. Magis tamen esse
substantias individuas et particulares ipse significantius monstrat. Nam cum
omnis res aut substantia sit aut accidens, et substantiarum aliae sint primae
aliae secundae, fit trina partitio, ita ut omnis res aut accidens sit aut
secunda substantia aut prima. Horum autem ut sub descriptione divisio fiat, hoc
modo dicimus: Omnis res aut in subiecto est aut in subiecto non est; eorum quae
in subiecto sunt alia praedicantur de subiecto alia minime; eorum quae in subiecto
non sunt alia de nullo subiecto praedicantur alia vero praedicantur. Ergo omnis
res aut in subiecto est aut in subiecto non est. Aut in subiecto est et de
subiecto praedicatur, aut in subiecto est et de nullo subiecto praedicatur, aut
in subiecto non est et de subiecto praedicatur, aut in subiecto non est et de
nullo subiecto praedicatur. His igitur sumptis, si primas substantias
separemus, remanent secundae substantiae atque accidentia. Sed secundae
substantiae sunt quae in subiecto non sunt et de subiecto praedicantur. Ergo
esse suum, nisi in hoc quod de aliquo praedicantur, non retinent. Praedicantur
autem secundae substantiae de primis, ergo ut secundae substantia sint,
praedicatio de primis substantiis causa est. Non enim essent secundae
substantiae, 186A nisi de primis substantiis, praedicarentur, illa vero quae in
subiecto sunt penitus consistere non valerent, nisi fundamenti quodammodo loco
primis substantiis niterentur. Ergo omnia quaecumque sunt praeter primas
substantias, aut secundo substantiae erunt aut accidentia. Sed secundae
substantiae de primis substantiis praedicantur, accidentia in primis
substantiis sunt. Quocirca omnia aut de primis substantiis praedicantur, ut
secundae substantiae, aut in primis substantiis sunt, ut accidentia, quod
Aristoteles proposuit hoc modo: Alia autem omnis aut de subiectis dicuntur
principalibus substantiis, aut in subiectis eisdem sunt, hic quoque verissima
sumit exempla. Ait enim: Si accidens in nullo subiecto corpore esset, nec in
corpore esset omnino. Nam si 186B in nullo singulorum, in nullo generaliter esse
diceretur. Et item animal nisi de singularibus atque individuis hominibus
praedicaretur, nec de homine praedicaretur omnino. Quare quoniam idcirco
praedicantur secundae substantiae, quoniam sunt primae, et idcirco sunt aliquid
accidentia, quoniam eisdem primae substantiae subiectae sunt, si primo
substantia, non sint, neque quae de his praedicantur mansura sunt, neque quae
in his subiectis permanebunt. SECUNDARUM VERO SUBSTANTIARUM MAGIS EST
SPECIES SUBSTANTIA QUAM GENUS; PROPINQUIOR ENIM EST PRIMAE SUBSTANTIAE. SI ENIM
QUIS PRIMAM SUBSTANTIAM QUID SIT ASSIGNET, EVIDENTIUS ET CONVENIENTIUS
ASSIGNABIT SPECIEM PROFERENS QUAM GENUS, UT DE ALIQUO HOMINE EVIDENTIUS
ASSIGNABIT HOMINEM PROFERENS QUAM ANIMAL; 186C ILLUD ENIM MAGIS EST PROPRIUM
ALICUIUS HOMINIS, HOC VERO COMMUNIUS. ET ALIQUAM ARBOREM ASSIGNANS, EVIDENTIUS
ASSIGNABIT ARBOREM NOMINANS QUAM PLANTAM. Constat individuas substantias primas
et maxime et proprie esse substantias. Secundae vero substantiae, id est genera
et species, sicut non aequaliter a prima substantia distant, ita non aequaliter
substantiae sunt; nam quoniam propinquior est species primae substantiae quam
genus, idcirco magis est substantia species quam proprium genus, ut homo
propinquior est Socrati quam animal, atque ideo magis est homo substantia.
Animal vero quamquam et ipsum substantia sit, minus tamen homine; hoc autem
idcirco evenit, quod in omni definitione convenientis species 186D ad primam
substantiam dicitur, quam genus. Nam si quid sit Socrates aliquis velit
ostendere, propinquius substantiam Socratis proprietatemque monstrabit, si
dixerit eum esse hominem, quam si animal. Quod enim animal est Socrates,
commune est cum caeteris qui homines non sunt, id est cum equo atque bove. Quod
vero homo est, cum nullo alio est commune, nisi cum his qui sub eadem specie
hominis continentur. Quocirca propinquior erit ad significationem designatio,
cum individuo species redditur, quam ei generis vocabulum praedicetur. Rursus
si quamlibet individnam arborem designare aliquis volens, arborem dicat,
propinquius designabit quid sit id quod definivit, quam si plantam nominet:
planta autem genus est arboris; praedicatur enim planta et de iis quae arbores
non sunt, ut de caulibus atque lactucis: quare constat species magis esse
substantias, eo quod sint primis et maxime substantiis propinquiores. Et quod
in eo quod quid sit, assignata species convenientibus et evidentius assignet,
genus vero longinquius atque communius. AMPLIUS PRIMAE SUBSTANTIAE, PROPTEREA
QUOD ALIIS OMNIBUS SUBIACENT ET OMNIA CAETERA VEL DE IPSIS PRAEDICANTUR VEL IN
IPSIS SUNT, IDCIRCO MAXIME SUBSTANTIAE DICUNTUR. QUEMADMODUM AUTEM PRIMAE
SUBSTANTIAE AD OMNIA CAETERA SE HABENT, ITA SESE SPECIES HABET AD GENUS;
SUBIACET ENIM SPECIES GENERI; ETENIM GENERA DE SPECIEBUS PRAEDICANTUR, SPECIES
VERO DE GENERIBUS NON CONVERTUNTUR. QVOCIRCA ETIAM EX HIS SPECIES GENERE MAGIS
EST SUBSTANTIA. Magis esse substantias species validiori rursus argumentatione
confirmat, per similitudinem namque hoc ita esse declarat. Nam cum omnes
substantiae aut primae sint aut secundae, secundarum autem aut genera aut
species, specierum atque generum quidquid similius primis substantiis
invenitur, hoc magis substantia merito putabitur. Sed primae substantiae
IDCIRCO MAXIMAE SUBSTANTIAE DICUNTUR, quod omnibus ita subiectae sunt, ut aut
in ipsis sint caetera ut accidentia, aut de ipsis alia praedicentur ut
substantiae secundae. Quod ergo in primas substantias, hoc idem in species
venit. Namque species et cunctis subiacent accidentibus, et de speciebus genera
praedicantur, de generibus vero species non praedicantur. Quare 187C non
similiter genera subiacent, quemadmodum species. Non enim de generibus species
praedicantur. Ergo sicut primae substantiae subiectae sunt secundis substantiis
et accidentibus, ita species subiectae sunt et accidentibus et generibus.
Genera vero quamquam subiecta sint accidentibus, speciebus tamen ipsa non
subiacent. Quocirca maior est similitudo speciei ad primas substantias, quam
generis, quod si maior est similitudo specierum ad maximas substantias, ipsae
erunt magis substantiae. Sed ne quis non arbitretur dicere quod ea quae sunt
genera species esse non possunt sed in eo quod sunt genera, species esse non
possunt. Nam in eo quod species est, de superioribus non praedicatur sed in eo
quod genus, de eo praedicabitur cuius est genus. Quocirca genera ipsa 187D
quorum sunt genera his subiacere non possunt, species vero quorum sunt species,
de his praedicari non possunt. IPSARUM VERO SPECIERUM QUAE GENERA NON SUNT,
NIHILO PLUS ALIA AB ALIA SUBSTANTIA EST; NIHIL ENIM CONVENIENTIUS PROFERETUR SI
QUIS DE ALIQUO HOMINE HOMINEM REDDAT QUAM SI DE ALIQUO EQUO PROFERAT EQUUM.
SIMILITER AUTEM ET IN PRIMIS SUBSTANTIIS NIHILO PLUS ALIA AB ALIA SUBSTANTIA
EST; NIHIL ENIM MAGIS ALIQUIS HOMO QUAM ALIQUIS BOS SUBSTANTIA EST. Praedictum
est quoque, ut Porphyrius in libro de generibus, speciebus, differentiis,
propriis, atque accidentibus planissime docuit, alia esse solum genera, quorum
genus inveniri non posset, alia solum 188A species, quae in alias species
dividi non valerent. Hae autem sunt quae de pluribus numero differentibus in eo
quod quid sit praedicantur, ut homo de singulis hominibus dicitur, et equus de
singulis equis, et bos de singulis bobus, qui sub propria specie positi a
seipsis propriae naturae figura non discrepant. Ergo huiusmodi species, ut est
homo atque equus, quae solis individuis praesunt, quoniam genera esse non
possunt, aequaliter semper substantiae sunt. Nam tam propinque redditur de
quolibet individuo equo, nomen equi, quam de quolibet individuo homine, hominis
nomen, Quocirca ei aequaliter species hae, quae genera non sunt, ad primas
substantias sunt, aequaliter esse substantiae merito putabuntur; hoc autem
dicit non quod omnes species aequaliter substantia 188B sint sed quae
aequaliter a primis substantiis distant. Potest enim fieri ut cuiuslibet
superioris generis una quaelibet species sit, quae comparata ad propriam
speciem minus illa superior videatur esse substantia: ut animalis si quis dicat
speciem esse avem, eiusdem quoquo speciem horninem, avis et homo non aequaliter
substantiae sunt, idcirco quod avis homine superior est. Homo namque in alias
species non dividitur, est enim magis species. Avis autem potest in alias
dividi species, ut in accipitrem et uulturem, quae quamquam aves sunt specie,
tamen ipsa dissentiunt. Proprie autem species accipere ac uultur est, hi enim
solis individuis praesunt. Quare homo atque accipiter aequaliter a primis
substantiis distant, et sunt aequaliter substantiae. Homo vero atque avis,
quoniam 188C superior est avis homine, non aequaliter substantiae sunt, magis
enim substantia homo est. Ergo quaecumque species aequaliter a suis individuis
distant, aequaliter substantiae sunt. Quod quoniam species hae quae genera non
sunt aequaliter a primis substantiis absunt, aequaliter substantiae dicuntur.
Primum autem est, ut expositione non egeat, primas quoque substantias
aequaliter esse substantias, aliquis homo enim atque aliquis equus, quoniam
sunt individua, principaliter substantiae sunt, et propriae et maximae. Quocirca
in maximis substantiis, neque minus, neque magis substantia poterit inveniri.
Individua igitur aequaliter substantiae sunt. RECTE AUTEM POST PRIMAS
SUBSTANTIAS SOLAE OMNIUM CAETERORUM SPECIES ET GENERA DICUNTUR SECUNDAE ESSE
SUBSTANTIAE; 188D EORUM ENIM QUAE PRAEDICANTUR PRIMAS SUBSTANTIAS SOLAE
SIGNIFICANT. ALIQUEM ENIM HOMINEM SI QUIS ASSIGNET QUID SIT, SI SPECIEM QUAM
GENUS PROTULERIT, CONVENIENTER PROFERET, ET MANIFESTUM FACIET HOMINEM QUAM
ANIMAL PROFERENS; CAETERORUM VERO QUICQUID PROTULERIT, ALIENA ERIT ILLA
PROLATIO, UT ALBUM VEL CURRIT VEL QUODLIBET HUIUSMODI SI REDDAT. QUARE RECTE
HAE SOLAE PRAETER CAETERA SUBSTANTIAE DICUNTUR. Ordine et convenienter post
primas substantias, id est individua, genera et species secundas esse
substantias constitutas monstrat Aristoteles, quae est firma atque expedita
probatio; ait enim: POST PRIMAS SUBSTANTIAS RECTE GENERA ET SPECIES SECUNDAS
SUBSTANTIAS ESSE NOMINATAS. In definitionibus enim ubi substantia cuiuslibet
ostenditur, nihil aliud primas substantias monstrat, nisi genus et species.
Socrates namque, si quis quid sit interroget, dicitur homo, vel animal, et in
eo quod quid sit Socrates interrogatus, recte hominem vel animal esse
respondet. Quare quid sint primae substantiae secundae monstrant, quod si quis
praeter secundas substantias in interrogatione quid sit prima substantia dicat,
id alienissime profert, ut si quid sit Socrates interroganti aliquis respondeat
album, vel currit, vel aliquid huiusmodi, quod secunda substantia non sit,
nihil convenienter unquam profert, si quid de prima substantia praeter secundas
substantias dicat. Quare quoniam nihil eorum quae non sunt secundae
substantiae, quid sit prima substantia declarat, secundae autem substantiae
189B genera et species sunt, recte post primas substantias species et genera
secundae dicuntur esse substantiae. AMPLIUS PRIMAE SUBSTANTIAE, PROPTEREA QUOD
ALIIS OMNIBUS SUBIACENT, IDCIRCO PROPRIAE SUBSTANTIAE DICUNTUR; QUEMADMODUM
AUTEM PRIMAE SUBSTANTIAE AD OMNIA CAETERA SESE HABENT, ITA PRIMARUM SUBSTANTIARUM
GENERA ET SPECIES AD OMNIA RELIQUA SESE HABENT; DE ISTIS ENIM OMNIBUS CAETERA
PRAEDICANTUR: ALIQUEM ENIM HOMINEM DICES GRAMMATICUM, ERGO ET HOMINEM ET ANIMAL
GRAMMATICUM PRAEDICABIS; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS. Haec quoque est de eadem
re probatio, qua recte post primas substantias genera et species esse positas
verissima ratione confirmat. Namque individua idcirco primae dicuntur esse
substantiae, et quod aliis cunctis subiaceant. Nam quoniam secundis substantiis
ad praedicationem suppositae sunt, et de his secundae substantiae dicuntur, et
quoniam accidentibus ut possint esse accideutia subduntur, idcirco primae
substantiae sunt. Et sicut primae substantiae cunctis subiacent accidentibus,
sic etiam secundae. Nam quoniam aliquis homo accidentibus subiacet, et homo et
animal accidenti supponitur, et quoniam est quidam homo grammaticus, id est
Aristarchus, est homo grammaticus, est etiam animal grammaticum. Quocirca
accidentibus primae substantiae principaliter subdurtur, secundae vero secundo
loco, et quemadmodum primae substantiae et accidentibus et secundis substantiis
subiacent, sic secundae substantiae accidentibus 189D supponuntur sed secundae
substantiae species et genera sunt. Recte igitur post primas substantias
species et genera secundas substantias esse proposuit. COMMUNE EST AUTEM OMNI
SUBSTANTIAE IN SUBIECTO NON ESSE. PRIMA ENIM SUBSTANTIA NEC DE SUBIECTO DICITUR
NEC IN SUBIECTO EST; SECUNDAE VERO SUBSTANTIAE SIC QUOQUE MANIFESTUM EST
QUONIAM NON SUNT IN SUBIECTO. ETENIM HOMO DE SUBIECTO QUIDEM ALIQUO HOMINE
DICITUR, IN SUBIECTO VERO NULLO EST; NEQUE ENIM IN ALIQUO HOMINE HOMO EST.
SIMILITER AUTEM ET ANIMAL DE SUBIECTO QUIDEM DICITUR DE ALIQUO HOMINE, NON EST
AUTEM ANIMAL IN ALIQUO HOMINE. Post enumerationem substantiarum et divisionem
in qua alias primas, alias secundas esse proposuit, 190A quoniam substantiae
definitio nulla est reddita, idcirco, quia generalissimum genus definitionibus
non tenetur, proprietatem quamdam cupit exquirere, quasi signum aliquod quo
substantiam queamos agnoscere, priusque quid ipsis substantiis communiter
possit evenire proponit; post vero quid illis proprium sit quaerit sed idcirco
ista praemittit, ut ad illud verum proprium sine ullo errore perveniat, et quod
vere est substantiarum proprium ultimum dicat. Tribus autem modis proprium
significatur. Est enim proprium quod alicui speciei omni evenit et non soli, ut
homini bipedem esse. Omnis enim homo bipes est sed non solus, aves namque et
ipsae sunt bipedes. Aut soli et non omni, ut eidem homini evenit ut sit grammaticus
sed non omni homini, neque 190B enim omnis homo grammaticus est. Aut vero
tertia proprii significatio est, quae omni et soli et semper, ut risibile.
Omnis enim homo risibilis est, et solum est animal homo quod rideat. Ex his
igitur illa duo superiora quae diximus, ubi omni et non soli, aut soli et non
omni, esse quaedam propria dicebamus, quae a propriorum veritate esse videntur
aliena. Hoc vero tertium quod omni inest et soli, hoc vere est proprium, illa
autem superiora consequentia quidem dicuntur, non tamen vere propria, hoc autem
ultimum vere est proprium. Quaecumque ergo talia propria Aristoteles invenerit,
quae aut solis et non omnibus substantiis, aut omnibus et non solis eveniant,
velut non vere in natura cuiuslibet constituta repudiat. Illud vero ultimum
ponit quod et omni substantiae et soli valeat evenire. Illa enim sunt propria
quae convertuntur, ut si quid fuerit homo, risibile est, si quid est risibile,
homo est: haec autem solum converti possunt, quae omni solique contingunt, nam
neque ulli alii magis, neque ulli minus evenient; quare his praedictis ad loci
ipsius orationem expositionemque veniamus. Quod ergo dicit hoc est, omnibus
substantiis commune est, ut in subiecto non sint, namque primae substantiae, id
est individua in subiecto non sunt, quod planissime his demonstratur. Nunquam
enim particularis substantia alicui accidens esse potest, secundae vero
substantiae habent quamdam imaginem quod sint in subiecto, videntur enim
secundae substantiae in subiectis, id est primis substantiis esse sed falso,
nam secundae substantiae de primis substantiis solum praedicantur, non in ipsis
sunt. Animal enim de quodam homine tantum dicitur, non etiam in aliquo homine
consistit, ut in subiecto. Hoc autem illa res probat, quod omnia quaecumque in
subiecto sunt, eorum quoque individua in subiecto sunt, color quoniam in
subiecto corpore est, et quidam color subiecto corpore nititur, in hoc vero
quoniam primae substantiae, id est individua in subiecto non sunt, nec eorum
universalia, id est secundae substantiae, quae genera speciesque sunt, possunt
aliquo niti subiecto. Quare secundae substantiae primas substantias ad
praedicationem tantum subiectas habent, non etiam ut ipsae primis substantiis
accidant. Illud quoque maximum argumentum 191A est secundas substantias non
esse in subiecto, quoniam omne quod in subiecto est potest mutari, illa quae
subiecta est non mutatur, ut color qui est in corpore, eodem corpore manente
potest mutari, ut niger fiat ex albo. Manentibus autem substantiis primis,
secundae substantiae non mutantur. Quam vero ipse Aristoteles posuit
probationem, secundas substantias uan esse in subiecto, huiusmodi est,
praedocuit enim quorumdam quae sunt in subiecto nomen de subiectis posse
praedicari, rationem vero nunquam. Album enim cum sit in corpore, dicitur
corpus album, et praedicatur albedo de corpore sed alia est definitio
albedinis, alia corporis. Secundae vero substantiae de primis substantiis et
nomine praedicantur, et definitione iunguntur. Nam quidam homo animal est et
homo sed quidam homo, et hominis, et animalis ratione definitur. Et ut
veracissime sententia concludatur, omne quod est in subiecto, aequivoce de
subiecto dicitur. Secundae vero substantia de primis non aequivoce sed univoce
nuncupantur, idcirco quod (ut dictum est) et nomine et definitione consentiunt.
Quare quemadmodum primae substantiae in sabiecto non sunt, sic secundae
subiecto carebunt. Commune est igitur omnibus substantiis, et secundis et
primis in subiecto non esse, et quodcumque substantia fuerit, consequens est ut
in nullo subiecto sit. Sed quaeritur utrum hoc soli substantiae insit an etiam
aliis, nam si soli substantiae inest, quoniam omni substantiae hoc inesse
monstravimus, quod in subiecto non sit, verum proprium dicitur esse substantiae,
non esse in subiecto. Hoc enim dictum est esse maxime proprium, quod omnibus
inesset et solis sed hoc non esse substantiae proprium verissima Aristoteles
probatione confirmat dicens: AMPLIUS EORUM QUAE SUNT IN SUBIECTO NOMEN QUIDEM
DE SUBIECTO ALIQUOTIENS NIHIL PROHIBET PRAEDICARI, RATIONEM VERO IMPOSSIBILE
EST. SECUNDARUM VERO SUBSTANTIARUM DE SUBIECTIS RATIO PRAEDICATUR ET NOMEN;
RATIONEM ENIM HOMINIS ET ANIMALIS DE ALIQUO HOMINE PRAEDICABIS. QUARE NON ERIT
EORUM SUBSTANTIA QUAE SUNT IN SUBIECTO. NON EST AUTEM PROPRIUM SUBSTANTIAE HOC;
SED DIFFERENTIA EORUM EST QUAE IN SUBIECTO NON SUNT; BIPES ENIM ET GRESSIBILE
DE SUBIECTO QUIDEM DE HOMINE PRAEDICATUR, IN SUBIECTO VERO NULLO EST; NON ENIM
IN HOMINE EST BIPES NEQUE GRESSIBILE. ET RATIO QUOQUE DIFFERENTIAE DE ILLO
DICITUR DE QUO IPSA DIFFERENTIA PRAEDICATUR, UT SI GRESSIBILE DE HOMINE
DICATUR, ET RATIO GRESSIBILIS DE HOMINE PRAEDICABITUR; EST ENIM HOMO
GRESSIBILE. Non esse proprium hoc substantiae dicit, idcirco quod in
differentiis idem sit, in nullo enim differentia subiecto est, ad illud namque
recurritur, Si differentia in subiecto esset, nomine tantum de subiecto
praedicaretur, non etiam ratione. Differentia vero de eo de quo dicitur univoce
praedicatur, ut si quis dicat gressibilem differentiam de homine, ipsius differentiae
definitio quoque homini convenienter aptabitur. Gressibile namque est quod per
terram pedibus ambulat, et homo est quod per terram pedibus ambulat, ita
differentiae et eius de quo ipsa differentia dicitur una poterit esse ratio
substantiae, id est unius possunt et nominis nuncupatione, et definitionis
determinatione coniungi. Quod si in subiecto esset differentia, nequaquam de
subiecto sibi univoce praedicaretur. Quare non proprium est substantia, quod
retinet etiam differentia, differentia namque substantia non est. Esset enim
proprium substantiae in subiecto non esse. Non est autem diiferentia accidens,
esset enim in subiecto. Omnis autem res aut accidens est, aut substantia, id
est aut in subiecto est, aut in subiecto non est, et sunt ascidentia quaecumque
in substantiam subiecti non veniunt, quaeque permutata naturam substantiae non
perimunt. Si quibus vero peremptis subiecta interimantur, illa proprie
accidentia non vocamus, differentia vero est quae de pluribus specie differentibus
in eo quod quale sit praedicatur. Sed differentia substantia non est, idcirco
quod si esset substantia non in eo quod quale sit de subiecto sed in eo quod
quid sit praedicaretur. Qualitas vero solum non est, esset enim accidens et in
subiecto. An magis ex substantia et qualitate differentia ipsa conficitur, ita
ut illud de quo praedicatur, perempta differentia simul interimatur, ut calor,
cum est in aqua, perempto calore, potest aqua in sua substantia permanere, et
est calor in subiecta aqua, quo interempto, aqua non peribit. Idem tamen calor
est in igne sed perempto calore, ignem interire necesse est. Quare haec
qualitas caloris substantialiter inest igni, et est propria differentia, id est
substantialis. Concludendum est igitur differentiam, nequs solum substantiam esse,
neque solum qualitatem, sed quod ex utrisque conficitur substantialem
qualitatem, quae permanet in natura subiecti, atque ideo quoniam substantia
participat, accidens non est, quoniam qualitas est, a substantia relinquitur.
Sed quoddam medium est inter substantiam et qualitatem, quae quoniam in
subiecto non est et substantia non est, proprium substantiae non est non esse
in subiecto. Post hoc illuc quoque dicit non debere nos conturbari, ne forte
substantiarum partes, quae ita sunt in toto quasi in aliquo subiecto, aliquando
cogamur non substantias confiteri. Substantiarum partes in subiecto sunt sed
non ut accidentia, videmus enim quasdam partes substantiarum ita esse in toto
quasi sint in subiecto, ut caput in toto corpore est, et manus in toto corpore est,
forma quoque et materia quae sunt partes compositae substantiae in ipsa
composita substantia sunt. Ne forte ergo cogamur aliquando partes
substantiarum, quoniam sunt in subiecto, suspicari non esse substantias sed
accidentia, praemonet dicens: NON NOS VERO CONTURBENT SUBSTANTIARUM PARTES QUAE
ITA SUNT IN TOTO QUASI IN SUBIECTO SINT, NE FORTE COGAMUR DICERE NON EAS ESSE
SUBSTANTIAS; NON ENIM SIC DICEBANTUR ESSE EA QUAE SUNT IN SUBIECTO UT QUASI
PARTES ESSENT. Hoc enim rationis affert cur ista accidentia esse aliquis
suspicari non debeat. Illa enim accidentia esse definita sunt in obiecto, quae
non essent ut quaedam pars, hoc enim superius ait. In subiecto avem esse dico,
quod cum in aliquo sit, non sicut quaedam 193A pars et impossible est esse sine
eo in quo est. Quocirca quoniam accidentia ita sunt in subiecto, ut subiecti
partes non sint, substantiarum vero partes in toto ita sunt, ut in subiecto non
sint, partes substantiarum, partes accidentium esse nullus recte suspicari
potest. INEST AUTEM SUBSTANTIIS ET DIFFERENTIIS AB HIS OMNIA UNIVOCE
PRAEDICARI. OMNIA ENIM QUAE AB HIS PRAEDICAMENTA SUNT AUT DE INDIVIDUIS
PRAEDICANTUR AUT DE SPECIEBUS. ET A PRIMA QUIDEM SUBSTANTIA NULLA EST
PRAEDICATIO (DE NULLO ENIM SUBIECTO DICITUR), SECUNDARUM VERO SUBSTANTIARUM
SPECIES QUIDEM DE IN DIVIDUO PRAEDICATUR, GENUS AUTEM ET DE SPECIE ET DE
INDIVIDUO; SIMILITER AUTEM ET DIFFERENTIAE ET DE SPECIEBUS ET DE INDIVIDUIS
PRAEDICANTUR. RATIONEM QUOQUE SUSCIPIUNT PRIMAE SUBSTANTIAE SPECIERUM ET
GENERUM, 193B ET SPECIES GENERIS (QUAECUMQUE ENIM DE PRAEDICATO DICUNTUR, EADEM
ET DE SUBIECTO DICENTUR); SIMILITER AUTEM ET DIFFERENTIARUM RATIONEM SUSCIPIUNT
SPECIES ET INDIVIDUA; UNIVOCA AUTEM ERANT QUORUM ET NOMEN COMMUNE EST ET RATIO.
QUARE OMNIA A SUBSTANTIIS ET DIFFERENTIIS UNIVOCE PRAEDICANTUR. Quoniam in
subiecto non esse differentiis et substantiis commune monstravit, aliam rursus
communitatem substantiarum differentiarumque proposuit. Nam cum substantiarum
aliae sint primae, aliae secundae, et primae substantiae sint individuae,
quoniam nihil individua possunt habere subiectum, ab individuis nulla
praedicatio est. Secundae vero substantiae de individuis, id est de primis
substantiis, praedicantur, et de his univoce dicuntur. Secundarum enim
substantiarum nomen de individuis praedicatur et ratio. Ac de individuo quidem
et species praedicatur et genus, ut de Platone, id est de aliquo homine, et
homo dicitur, et animal, aliquis enim homo est, et animal, et utriusque de
individuo praedicatur ratio. Dicimus enim aliquem hominem animal esse rationale
mortale, quae est speciei definitio, id est hominis. Et rursus aliquem hominem
dicimus esse substantiam animatam atque sensibilem, quae generis est definitio,
id est animalis. Species vero generis sui et definitionem suscipit et vocabulum,
de homine enim animal praedicatur, dicitur enim homo animal est, et idem ipse
rursus homo rationem suscipit animalis. Dicimus enim esse hominem substantiam
animatam atque sensibilem. Constat ergo quoniam et genera et species de
individuis, et genera de speciebus univoce praedicantur, id est in omni
praedicatione secundae substantire univoca appellatione de subiectis dicuntur,
quod his cum differentia commune est. Differentia namque de specie de qua
dicitur, et de eius individuo ipsa quoque univoce praedicatur. Nam cum sit
gressibilis differentia de aliquo homine praedicatur, dicitur enim quidam homo
gressibilis ut Plato et Cicero sed et definitionem differentiae suscipiunt
individua, de quibus illa differentia praedicatur. Gressibile namque est quod
per terram pedibus ambulare potest. Et quemdam hominem possis ita secundum
nomen differentiae definire, ut dices Platonem esse quod per terram pedibus
ambulare possit. Et hoc idem evenit de specie cuiusdam hominis, id est de
homine: homo namque, id est ipsa species, cum sit gressiblis, potest definiri.
Homo est quod per terram pedibus ambulare possit. Ergo et differentia: de his
de quibus pradicantur, univoce dicuntur. Quocirca quoniam et secundae
substantiae de bis de quibus praedicantur uuivoce dicuntur, et differentiae
eodem modo, quaecumque a substantiis vel differentiis praedicationes fuerint,
haec et de subiectis univoce praedicabuntur. Quae autem causa sit ut secundae
substantiae de primis substantiis univoce praedicentur, illa quam supra docuit
Aristoteles nos admonens dixit, omnia enim quaecumque de praedicato dicuntur,
eadem etiam dicentur de subiecto. Omnes enim differentiae quae sunt specificae
generis praedicantur et de specie et de individuo, ut quoniam animal efficiunt
differentiae animatum atque sensibile, eadem et de specie, id est homine, et de
individuo, id est aliquo homine, praedicabuntur; quod cum superius dictum est,
nunc quantum expositionis brevitas postulat, dixisse sufficiat. OMNIS AUTEM
SUBSTANTIA VIDETUR HOC ALIQUID SIGNIFICARE. ET IN PRIMIS QUIDEM SUBSTANTIIS
INDUBITABILE ET VERUM EST QUONIAM HOC ALIQUID SIGNIFICAT; INDIVIDUUM ENIM ET
UNUM NUMERO EST QUOD SIGNIFICATUR. IN SECUNDIS VERO SUBSTANTIIS VIDETUR QUIDEM
SIMILITER AD APPELLATIONIS FIGURAM HOC ALIQUID SIGNIFICARE, QUANDO QUIS DIXERIT
HOMINEM VEL ANIMAL; NON TAMEN VERUM EST SED QUALE ALIQUID SIGNIFICAT (NEQUE
ENIM UNUM EST QUOD SUBIECTUM EST QUEMADMODUM PRIMA SUBSTANTIA, SED DE PLURIBUS
HOMO DICITUR ET ANIMAL); NON AUTEM SIMPLICITER QUALITATEM SIGNIFICAT,
QUEMADMODUM ALBUM (NIHIL ENIM ALIUD SIGNIFICAT ALBUM QUAM QUALITATEM), GENUS
AUTEM ET SPECIES CIRCA SUBSTANTIAM QUALITATEM DETERMINANT (QUALEM ENIM QUANDAM
SUBSTANTIAM SIGNIFICANT). PLUS AUTEM GENERE QUAM SPECIE DETERMINATIO FIT:
DICENS ENIM ANIMAL PLUS COMPLECTITUR QUAM HOMINEM. Postquam superius geminas
dixit substantiae consequentias, id est in subiecto non esse, et cuncta ab his
univoce praedicari, et eas a maximae proprio substantiae separavit, idcirco
quod differentiis etiam videntur esse communes, aliud adiicit quod idcirco substantiae
proprium non sit, quod non sit in omni substantia. Nam quemadmodum quantitas,
quantum significat, et qualitas quale, sic etiam substantia videtur hoc aliquid significare. Nam cum dico
Socrates vel Plato vel aliquam individuam substantiam nomino, hoc aliquid
significo sed omnibus hoc substantiis non inest. Individuis namque quoniam
particularia sunt et numero singularia, verum est hoc aliquid a substantiis
significari. In secundis vero substantiis non idem est. Namque secundae
substantiae non sunt unae, nec numero singulares sed species intra se plurima
individua continent, et multas intra se species genus includit, quocirca cum
dico homo, non hoc aliquid significavi, neque enim singulare est hominis nomen,
idcirco quod de pluribus individais praedicatur sed potius quale quiddam;
qualis enim substantia sit demonstratur, cum dicitur homo. Qualitas autem haec
circa substantiam terminatur, nam sicut individua qualitas species et genera
qualitatis habet, et sicut singulas quantitates quantitas speciebus et
generibus claudit, ita quoque individuarum substantiarum species et genera
secundae substantiae sunt. Ergo cum dico homo, talem substantiam significo,
quae de pluribus numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur, qualem
ergo quamdam substantiam significo, cum hominem dixi, talem scilicet quae
individuis nominetur, idem quoque de genere est. Nam cum dico animal, talem
substantiam significo quae de pluribus speciebus dicatur. Est igitur qualitas,
ut album, quae semper sit in substantia sed non ut ipsam substantiam interimat,
idcirco quod proprietatem substantiae albedo non habet. Qualitas vero hac quae
de substantiis dicitur, circa substantiam qualitatem determinat, qualis sit
enim illa substantia demonstrat. Nam si homo est rationalis, et substantia erit
rationalis sed rationalis qualitas est. Qualem ergo substantiam monstrant
secundae substantiae. Quocirca non est hoc proprium substantiae, hoc aliquid
significare. Secundae enim substantiae non hoc aliquid sed quale aliquid (ut
dictum est) monstrant, ita tamen quale aliquid monstrant, ut ipsam qualitatem
circa substantias determinent. Qualitas enim secundarum substantiarum in
individuis est, de ipsis enim naturaliter praedicatur qua, ipsa individuae
substantiae sunt. Qualitas igitur secundarum substantiarum circa individua, id
est quae prima sunt terminatur. Determinatio vero quoties ipse terminus multa
concludit, maior est, et minor quoties pauciora, quocirca genus plurima
colligit, species vero non tam plurima. Nam cum dico animal, etiam hominem bovemque,
et alia cuncta animalia hoc uno nomine clausi. Cum vero dico homo, solos
homines individuos hac nominis significatione conclusi, quocirca maior fit
determinatio per genus quam per speciem, et fit determinatio circa substantiam
qualitatis, vel quod substantialis qualitas in genere et specie est, vel quod
secundum quamdam communionem subiectorum dicitur. Sed per se qualitas, ut
album, neque ullius substantiam significat, neque ullam communionem, sicut
genus specierum suarum, et individuorum species, ostendit. Quocirca aliud
substantiae proprium requirendum est. INEST AUTEM SUBSTANTIIS ET NIHIL ILLIS
ESSE CONTRARIUM. PRIMAE ENIM SUBSTANTIAE QUID ERIT CONTRARIUM? UT ALICUI
HOMINI; NIHIL ENIM EST CONTRARIUM; AT VERO NEC HOMINI NEC ANIMALI NIHIL EST
CONTRARIUM. NON EST AUTEM HOC SUBSTANTIAE PROPRIUM SED ETIAM MULTORUM ALIORUM,
UT QUANTITATIS; BICUBITO ENIM NIHIL EST CONTRARIUM, AT VERO NEC DECEM NEC
ALICUI TALIUM, NISI QUIS MULTA PAUCIS DICAT ESSE CONTRARIA VEL MAGNUM PARUO;
DETERMINATORUM VERO NULLUM NULLI EST CONTRARIUM. Adiecit quoque aliud
substantiae proprium dicens substantiae nihil esse contrarium, hoc autem ex ea
quae sigillatim fit inductione confirmat. Homo enim homini vel equo, vel alicui
alii animalium non est contrarius. Sed si quis forsitan dicat, cum ignis atqua
aqua substantiae sint, ignem aquae esse contrarium, mentietur. Non enim ignis
aquae contrarius est sed qualitates ignis qualitatibus aquae opponuntur. Calor
enim et frigus contraria sunt, et humor et siccitas, quae qualitates cum aliae
sint in igne, aliae in aqua, ipsas substantias contrarias facere videntur sed
non sunt; hoc autem ex omnibus aliis substantiis potest probari, in quibus
nihil quisquam poterit invenire contrarium. Sed hoc solius substantiae proprium
non est, namque et quantitas definita contrariis caret. Nam neque duo tribus
contraria sunt, nec duobus quattuor, nec aliquid huiusmodi: nam si dicamus tres
duobus esse contrarios, cur non his duobus etiam quattuor vel quinque contrarios
esse ponamus? Nulla enim afferri ratio potest, cum tres duobus contrarii sint,
cur quattuor vel quinque duobus contrarii non sint. Quod si hoc est, vel
quattuor, vel tres, vel quinque, vel quicumque a duobus distant numeri,
contrarii fiant duobus, et erunt uni rei multa contraria, quod fieri non
potest. Non est igitur contrarium aliquid quantitati. Sed si quis dicat magnum
paruo vel multae paucis esse contraria, haec quidem etiamsi quis quantitates
esse confirmat, tamen definitae quantitates non sunt, quantum enim sit magnum
vel quantum paruum, non definit qui loquitur, eodem modo, etiam de multis atque
paucis. Quare si quis haec quantitates esse dicat, indeterminatas indefinitas
quo esse confitebitur. Dicit autem Aristoteles terminata, quantitati nihil esse
contrarium, ut duobus vel tribus, 196C vel lineae vel superficiei. Quod si
etiam aliae quantitates habent contraria, aliae vero non habent, nihil omnino
impedit ad hoc quod dicitur, proprium non esse substantiae, idcirco quod
constat quasdam quantitates non habere contraria. Quod si hoc et in quantitatibus
evenit; non esse contrarium, substantiarum proprium non est. Atque haec quidem
si quis magnum vel paruum in quantitatibus ponat, manifestum ect (ut ipse est
posterius monstraturus) haec non esse quantitates sed ad aliquid, magnum enim
ad paruum dicitur; sed cum ad ea loca venerimus, propositi ordinem loci
diligentius exsequemur. Nunc quoniam declaratum est et substantiae nihil esse
contrarium, et hoc ei proprium non esse, quoniam idem etiam in quantitatibus
consideratur, ad sequens proprium expositionis 196D semitam convertamus.VIDETUR
AUTEM SUBSTANTIA NON SUSCIPERE MAGIS ET MINUS; DICO AUTEM NON QUONIAM
SUBSTANTIA NON EST A SUBSTANTIA MAGIS SUBSTANTIA (HOC ENIM DICTUM EST QUONIAM
EST) SED QUONIAM UNAQUAEQUE SUBSTANTIA HOC IPSUM QUOD EST NON DICITUR MAGIS ET
MINUS; UT, SI EST IPSA SUBSTANTIA HOMO, NON ERIT MAGIS ET MINUS HOMO, NEC IPSE
A SE IPSO NEC AB ALTERO. NEQUE ENIM EST ALTER ALTERO MAGIS HOMO, QUEMADMODUM
ALBUM EST ALTERUM ALTERO MAGIS ALBUM, ET BONUM ALTERUM ALTERO MAGIS BONUM; ET
IPSUM SE IPSO MAGIS ET MINUS DICITUR, UT CORPUS, ALBUM CUM SIT, MAGIS DICITUR
NUNC QUAM PRIMO, ET CALIDUM MAGIS ET MINUS DICITUR; SUBSTANTIA VERO NON DICITUR
(NEQUE HOMO MAGIS DICITUR NUNC HOMO QUAM ANTEA DICITUR, NEC CAETERORUM ALIQUID
QUAE SUNT SUBSTANTIA); QUARE NON SUSCIPIET SUBSTANTIA MAGIS ET MINUS. Hoc
proprium non simpliciter dicitur sed cum aliqua distinctione: ait enim
substantium neque magis recipere, neque minus, non hoc dicens, quoniam
substantia non est magis ab alia substantia. Namque quidam homo cum sit
substantia, magis est substantia ab homine, id est ab specie, et homo ab
animali, id est a genere. Ergo non hoc dicit, quoniam non inveniuntur
substantiae quae a substantiis magis substantiae sint: hoc enim dictum est,
quoniam est, id est quoniam inveniuntur. Ait enim superius primas substantias,
id est individuas, maxime esse substantias, in secundis vere substantiis, magis
esse substantias species quam genera. Ergo non dicit, quoniam nulla substantia
ab alia substantia magis substantia est sed hoc ipsam quod est, quaelibet illa
substantia non dicitur magis et minus substantia, ut si est substantia homo,
non dicit quoniam homo non est magis et minus substantia, individuas enim homo
magis est substantia, species vero minus si ad primam, id est individuam,
substantiam referatur. Sed hoc dicit, hoc ipsum quod est, id est, homo non erit
magis homo vel minus homo; quocirca non dicit quoniam homo non est magis
substantia vel minus sed quoniam homo, hoc ipsum quod est, non est magis vel
minus homo, non est enim aliquis homo magis et minus homo; et hoc idem in
eiusdem comparatione convenit speculari. Nam ipse homo a seipso 197C non est
plus homo, at vero nec si ad alterum conferatur, ad alterum vero ita, ut sub
eadem coniunctione sint, ut quidam homo individuus ad aliquem individuum
hominem comparatus, non erit magis et minus homo, et ipsa species seipsa non
erit magis et minus homo; sed hoc palam est in substantiis, in qualitatibus
vero potest essc magis et minus, album enim potest fieri magis album seipso, et
suscipere magis et minus, ut sit magis album et minus album; potest et alio
albo plus esse album, ut lilium lana; et alio albo minus esse album, ut lana
lilio, et cygnus nive, atque idem in aliis qualitatibus, ut bono et calido.
Namque haec possunt temporibus permutari, et in plus minusue transduci, fit
enim aliquoties bono melius et deterius, et calido feruentius et tepidius: homo
vero quod est substantia, neque nunc plus erit homo quam fuit antea, neque post
magis aut minus erit hormo quam nunc est. Quocirca cum substantia non suscipiat
magis et minus, tamen proprium eius hoc non erit. Sed cur non sit proprium ipse
Aristoteles velut notum conticuit; nos autem addimus, quoniam non solum
substantiae non suscipiunt magis et minus sed et alia multa; circulus enim alio
circulc non erit magis circulus aut minus, nec duplum magis duplum vel minus;
aequaliter enim duplus est quaternarius: ad binarium, et denarius ad quinarium
comparatus, quocirca quoniam etiam in aliis idem est, hoc substantiae proprium
non esse putandum est. Sed haec quidem omnia quaecumque sunt 198A in
substantiis omnibus, propria tamen substantiae non sunt, eo quod etiam in aliis
sint, consequentia substantiae appelluntur. Hanc enim omnia substantias
consequuntur, ut ubicumque fuerit substantia, ea quae dicta sunt inveniantur,
id est in subiecto non esse, et praedicationes ab his univoce fieri, et quod
hoc aliquid significet, et quod nihil sit illis contrarium, et quod non
suscipiant magis et minus: illa vero quae non omnibus substantiis insunt accidentia
sunt substantiis, quocirca propria non sunt. Quod si propria non sunt, nondum
quale sit substantia demonstrant. Cuare ut substantiae qualitatem proprio
cognoscamus, talis est huic requirenda proprietas, quae et solis substantiis
insit et omnibus, haec autem huiusmodi est, quam ipse proposuit. MAXIME AUTEM
PROPRIUM SUBSTANTIAE VIDETUR ESSE QUOD, CUM SIT IDEM ET UNUM NUMERO,
CONTRARIORUM SUSCEPTIBILE EST. ET IN ALIIS QUIDEM NULLIS HOC QUISQUAM HABEAT
PROFERRE QUAE NON SUNT SUBSTANTIAE, QUOD UNUM NUMERO CONTRARIORUM ERIT
SUSCEPTIBILE; UT COLOR, QUOD EST UNUM ET IDEM NUMERO, NON ERIT ALBUM ET NIGRUM,
NEC EADEM ACTIO ET UNA NUMERO ERIT MALA ET BONA; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS
QUAECUMQUE SUBSTANTIAE NON SUNT. IPSA VERO SUBSTANTIA, CUM SIT UNA ET EADEM NUMERO,
CONTRARIORUM SUSCEPTIBILIS EST; UT QUIDAM HOMO, UNUS ET IDEM CUM SIT, ALIQUANDO
ALBUS ALIQUANDO NIGER FIT, ET CALIDUS ET FRIGIDUS, ET IMPROBUS ET PROBUS. IN
ALIIS VERO NULLIS TALE ALIQUID VIDETUR, NISI QUIS OPPONAT ORATIONEM ET
OPINIONEM DICENS HUIUSMODI ESSE; EADEM ENIM ORATIO ET VERA ET FALSA 198C ESSE
VIDETUR, UT, SI VERA ORATIO EST ALIQUEM SEDERE, CUM IPSE SURREXERIT EADEM IPSA
ERIT FALSA; SIMILITER AUTEM ET IN OPINIONE; SI QUIS ENIM VERE OPINABITUR SEDERE
ALIQUEM, CUM IPSE SURREXERIT FALSE OPINABITUR, EANDEM DE EO RETINENS OPINIONEM.
QUOD SI QUIS ETIAM HOC RECIPIAT, AT MODO IPSO DIFFERT; EADEM ENIM QUAE SUNT IN
SUBSTANTIIS IPSA PERMUTATA CONTRARIORUM SUNT SUSCEPTIBILIA (FRIGIDUM ENIM EX
CALIDO FACTUM PERMUTATUM EST, ET NIGRUM EX ALBO ET PROBUM EX IMPROBO, SIMILITER
AUTEM ET IN ALIIS SINGULA IPSA PERMUTATIONEM SUSCIPIENTIA CONTRARIORUM
SUSCEPTIBILIA SUNT), ORATIO VERO ET OPINIO IPSA QUIDEM IMMOBILIA OMNINO
SEMPERQUE PERMANENT, RE VERO MOTA CONTRARIETAS CIRCA EA FIT; ORATIO ENIM
PERMANET EADEM SEDERE ALIQUEM, RE VERO MOTA ALIQUOTIENS QUIDEM VERA FIT
ALIQUOTIENS FALSA; SIMILITER AUTEM ET IN OPINIONE. QUAPROPTER HOC MODO PROPRIUM
ERIT SUBSTANTIAE UT SECUNDUM PROPRIAM PERMUTATIONEM SUSCEPTIBILIS CONTRARIORUM
SIT -- SI QUIS ETIAM HOC SUSCIPIAT, OPINIONEM ET ORATIONEM CONTRARIORUM ESSE
SUSCEPTIBILES. Ait maxime proprium esse substantiae, quod eadem et una numero
contrariorum susceptiva sit, nihil contrarium superioribus dicens. Illic enim
dixerat substantias substantiis non essecontrarias, hic vero dicit non
substantias substantiis esse contrarias sed res in se contrarias posse
suscipere, ut unus atque idem homo, nunc quidem sit sanus, alio vero tempore
sit aeger, aegritudo autem et sanitas contraria sunt. Ergo quoniam declaratum
est substantiam posse contraria suscipere, demonstrandum est quemadmodum hoc
solis substantiis insit; hoc enim in nullis aliis invenitur, namque in
qualitate qualitas non erit eadem, neque una numero contrariorum susceptiva,
idem enim et unum numero non erit album atque nigrum, cum album fuerit et post
in nigrum vertitur, tota qualitatis species permutatur, et non erit unum atque
idem numero quod contrarium est sed diversum. At vero et actio eadem et una
numero non erit bona atque mala sed fortasse una bona, alia mala, ita ut
diversae sint, non eaedem numero, hoc etiam in aliis reperitur. Ipsa vero
substantia cum una sit et numero singularis, contraria suscipit, ut idem atque
unus homo cum fuerit candidus atque albus a sole tactus nigrescit, et album in
nigrum convertitur, et in contrarium permutatur, utrasque res in se contrarias
suscipiens. Nulli igitur alii inesse hoc nisi solis substantiis, satis
superiora demonstrant. Si quis autem opponat orationem et opinionem unam atque
eamdem contrariorum esse susceptibilem, ideo quod cum dico Cicero sedet, vel
eum sedere opinor, cum vere sedet, vera est et oratio de eodem et opinio quod
sedet; cum vero surrexit ille, eadem permanet opinio vel oratio quae dicit vel
arbitratur Cicero sedet sed falsa est, quod non sedet, videtur opinio atque oratio
eadem et una numero nunc quidem esse vera, nunc autem falsa, et contraria ipsa
suscipere sed hoc falsum est, quod oratio et opinio contraria non recipiunt:
nam si quis hoc recipiat quod etiam oratio atque opinio contrariorum suscepliva
sint, non tamen eodem modo quo substantia. Nam substantia ipsa contraria
suscipiens permutatur, Cicero namque ipse in se aegritudinem suscipiens ex sano
factus est aeger, et mutatus ipse contraria suscipit; sermo vero vel opinio
ipsa quidem immutata permanent sed cum rebus de quibus dicuntur permutatis
ipsa, inveniuntur falsae esse vel verae. Et substantia quidem ipsa cum iis quae
suscipit contrariis permutatur; oratio vero et opinio, eo quod res de quibus
dicuntur vel arbitrantur permntentur, ipsae videntur falsis esse vel verae. Nam
cum dico Cicero sedet, si ille surrexit, oratio quidem ipsa nihil passa est sed
res de qua fuit ipsa oratio mota est. Qui enim sedebat surrexit, idcirco ex
vera oratione facta est falsa. Quocirca substantia ipsa suscipiens (ut dictum
est) contraria permatatur, oratio vero vel opinio non mutatur sed re circa eas
mota ipsae verae vel falsae sunt. Quare proprium substantiae ita esse putabitur
contrariorum susceptibile, ut ipsa permutata contraria suscipiat, non ut, re
mutata, ipsa impermutata immutabilisque permaneat. Atque hoc dictum est, si
quis orationem atque opinionem contrariorum susceptibiles putet, non autem esse
orationem atque opinionem contrariorum susceptibiles. Ipso rursus adiecit. NON
EST AUTEM HOC VERUM; ETENIM ORATIO ET OPINIO NON QUOD EA SUSCIPIANT ALIQUID
CONTRARIORUM ESSE SUSCEPTIBILIA DICUNTUR SED QUOD CIRCA ALTERAM QUANDAM
PASSIONEM SINT. EO ENIM QUO RES EST VEL NON EST, EO ORATIO VEL VERA VEL FALSA
DICITUR, NON EO QUOD IPSA SUSCEPTIBILIS EST CONTRARII. SIMPLICITER ENIM NIHIL
NEQUE ORATIO MOVETUR NEQUE OPINIO, QUARE NON ERUNT SUSCEPTIVAE CONTRARIORUM
NULLO IN EIS FACTO. SUBSTANTIA VERO, QUOD IPSA SUSCIPIAT CONTRARIA, EO DICITUR
CONTRARIORUM SUSCEPTIBILIS. AEGRITUDINEM ENIM ET SANITATEM SUSCIPIT, ET
ALBEDINEM ET NIGREDINEM; ET UNUMQUODQUE TALIUM IPSA SUSCIPIENS CONTRARIORUM
ESSE DICITUR SUSCEPTIBILIS. QUARE PROPRIUM ERIT SUBSTANTIAE, CUM SIT IDEM ET
UNUM NUMERO, SUSCEPTIBILEM CONTRARIORUM ESSE. ET DE SUBSTANTIA QUIDEM HAEC
DICTA SINT. Ait enim orationem atque opinionem ipso quidem contrarii nullius
esse susceptibila, neque enim falsitas veritasque in oratione vel opinione
insita est sed idcirco videntur contrariorum esse susceptibilia, quod (ut ipse
ait) circa alteram quamdam passionem sint, hoc est circa hoc esse opinionem vel
orationem. Nam circa sedere et non sedere. quae sunt contraria, est sedendi
aliquem et non sedendi opinio vel oratio, atque ideo quoniam circa alias res
sunt quae sibi sunt contrariae, illis permutatis, ista videntur esse contraria,
non quod ipsa suscipiant contraria sed quod circa contrarias passiones rerum
sint. Nam neque oratio neque opinio permutatur sed sola tantum de quibus est
oratio atque opinio, id est sedere et non sedere. Quocirca quoniam nullam ipsa
oratio vel opinio suscipiunt passionem, nec quidquam in eis fit, atque evenit
contrarium, contrariorum esse susceptibilia non videntur. At substantia eo quod
ipsa suscipiat contrarium, contrariorum dicitur esse susceptibilis. Cicero enim
suscipiens sanitatem sanus fit, et suscipiens aegritudinem fit aeger. Oratio
vero atque opinio (ut dictum est) contraria non suscipiunt. Quare erit hoc
proprium substantiae contrariorum esse susceptibilem. Sed si quis forsitan
dicat cur cum ignis calidus sit nunquam frigus suscipiat, et cur cum aqua sit
humida nunquam suscipiat siccitatem. His enim oppositis, videtur non omnis
substantia contrariorum esse susceptibilis, et substantiae hoc proprium
infirmabitur, cum non sit in omnibus substantiis. Sed dicendum est quoniam ea
contraria suscipere vidantur substantiae quae sunt in eius natura non insita,
alioqui non suscipit quidquid illi substantialiter adest. Suscipere enim
dicimus aliquid de rebus extrinsecus positis et praeter substantiam constitutis:
quoniam igitur in substantia ignis inest calidum esse, ignis calorem non suscipit;
quocirca neque est ignis caloris susceptibilis, neque frigoris. Calorem quidem
non suscipit, idcirco quod eius naturae substantiaeque immutabiliter adhaesit.
Frigus enim non suscipit, quoniam caloris natura ipsius ignis contrarium sponte
repudiat. Quocirca si quid est quod suscipiat ignis, id est extrinsecus
positum, accipiat necesse est eius quoque contrarium, ipse unus permanens ac
singularis. Idem quoque de aqua dicendum est: illa enim sicut ignis calorem,
sic non suscipit humiditatem sed est quodammodo et ipsi humiditas naturaliter
insita; arque ideo calor ignis, vel humiditas aquae non solum qualitates dicuntur
sed etiam substantiales igni et aquae qualitates; namque aqua quoniam in se
neque frigidus neque calorem substantialiter habet, susceptibilis et frigoris
et caloris esse dicitur. Quocirca non de his contrariis loquitur quae
substantialiter insunt sed his qua potest suscipere unaquaque substantia, id
est quod potest extrinsecus adhiberi: hoc autem in omnibus esse substantiis
manifestum est: nam quoniam Cicero sanus et aeger est, homo sanus et aeger est;
et si homo sanus et aeger est, animal sanum atque aegrotum est. Sed cum duobus
modis animal atque homo spectentur, uno quod 202A de pluribus praedicentur,
altero quod substantiae sint, in eo quod de pluribus praedicautur contrariorum
susceptiva non sunt: ut animal in eo quod de speciebus dicitur, neque sapiens
est, neque insipiens, et homo in eo quod de individuis dicitur, neque sanus
est, neque aeger; in eo vero quod substantiae sunt, et quod individuis
substantiis praesunt, contrariorum susceptibiles sunt. Quocirca erit hoc solius
proprium substantiae, contrarium esse susceptibilem. Haec de substantia dicta
sufficiant. Secundi vero voluminis series ab expositione inchoabitur
quantitates. Et si nos curae officii consularis impediunt quominus in his
studiis omne otium plenamque operam consumimus pertinere tamen videtur hoc ad
aliquam reipublicae, curam, elucubratae rei doctrina cives instruere. Nec male
de civibus meis merear, si cum prisca hominum virtus urbium caeterarum ad hanc
unam rempublicam, dominationem, imperiumque transtulerit, ego id saltem quod
reliquum est, Graecae sapientiae artibus mores nostrae civitatis instruxero.
Quare ne hoc quidem ipsum consulis uacat officio, cum Romani semper fuerit
moris quod ubicumque gentium pulchrum esset atquelaudabile, id magis ac magis
imitatione honestare. Aggrediar igitur et propositi sententiam operis
ordinemque contexam. QUANTITATIS ALIUD EST CONTINUUM, ALIUD DISGREGATUM ATQUE
DISCRETUM; ET ALIUD QUIDEM EX HABENTIBUS POSITIONEM AD SE INVICEM SUIS PARTIBUS
CONSTAT, ALIUD VERO EX NON HABENTIBUS POSITIONEM. EST AUTEM DISCRETA QUANTITAS
UT NUMERUS ET ORATIO, CONTINUA VERO UT LINEA, SUPERFICIES, CORPUS, PRAETER HAEC
VERO TEMPUS ET LOCUS. PARTIUM ENIM NUMERI NULLUS EST COMMUNIS TERMINUS AD QUEM
PARTES IPSIUS CONIUNGANTUR; UT QUINARIUS, SI EST PARS DENARII, AD NULLUM
COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR QUINQUE ET QUINQUE SED DISIUNCTI SUNT; ET TRES
ET SEPTEM AD NULLUM COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR; NEQUE OMNINO ALIQUIS
HABEBIT IN NUMERO SUMERE COMMUNEM TERMINUM PARTIUM SED SEMPER DISCRETAE SUNT;
QUARE NUMERUS DISCRETORUM EST. SIMILITER 201D EST AUTEM ET ORATIO DISCRETORUM;
(QUONIAM ENIM QUANTITAS EST ET ORATIO MANIFESTUM EST; MENSURATUR ENIM SYLLABA
LONGA ET BREVIS; DICO VERO ILLAM QUAE FIT CUM VOCE ORATIONEM); AD NULLUM ENIM
COMMUNEM TERMINUM PARTES EIUS CONIUNGUNTUR; NEQUE ENIM EST COMMUNIS TERMINUS AD
QUEM SYLLABAE CONIUNGUNTUR SED UNAQUAEQUE DISCRETA EST SECUNDUM SEIPSAM. Post
substantiae tractatum cur de quantitate potius ac non de qualitate proposuerit
haec causa est, quod omnia quaecumque sunt, simul atque sunt in numerum cadunt.
Omnis enim res aut est una aut plures: unum vero vel plures quantitatis
scientia colliguntur. Sed non omnis res simul atque est aliquam accipit qualitatem,
ipsa enim materia sub quantitatis quidem principium cadit, quod una est sub
qualitatem vero minime; ipsa enim cunctis est iuterim qualitatibus absoluta,
superaddita vero forma quadam afffcitur qualitate: per se autem numero quidem
una est, qualitate vero nulla; quocirca si res omnis simul atque est cadit in
numerum, non autem omnis res mox ut est statim suscipit qualitatem, recte prius
de quantitate proposuit. Est quoque alia causa cur prius de quantitatis ratione
pertractet. Omne enim corpus ut sit, tribus dimensionibus constat, longitudine,
latitudine, altitudine: ut vero sit corpus cum qualitate, tunc erit aut album,
aut nigrum, aut quodlibet aliud; et quoniam prius est esse corpus, post vero
esse corpus album, prius erit corpori tribus constare dimensionibus 202C quam
esse album. Sed tres dimensiones et numero et continuatione spatii quantitates
sunt. Longitudo enim et latitudo et altitudo in quantitatibus numerantur, album
vero qualitatis est: quocirca si prius est ex tribus constare dimensionibus
quam esse album, prior erit quantitas qualitate, quocirca recte est tractatus
de quantitate propositus. Item alia causa, quod quantitas plura habet
substantiae consimilia: nam quemadmodum substantiae nihil est contrarium, et
substantia non recipit magis et minus, sic etiam quantitas: quantitati enim
nihil est contrarium, nec quantitas recipit magis et minus, ut paulo post
docebimus; qualitas vero et contraria suscipit, ut album et nigrum, et magis et
minus, ut candidius et nigrius, et candidissimum et nigerrimum; id enim sumit
intentionem quod potest sumere diminutionem. Quod si substantiae similior
quantitas est recte post substantiam de quantitate proposuit. Quantitatis autem
dicit esse differentias duas: quantitatis namque alia discreta est disgregata,
alia vero continua. Post hanc rursus divisionem alio modo partitus est
quantitatem: dicit enim quantitatis aliam quae constat ex habentibus positionem
ad se invicem suis partibus; aliam vero ex non habentibus positionem. Unam vero
rem diverse posse dividi manifestum est, hoc modo, ut si quis dividat animal
dicens: Animalium alia sunt rationabilia, alia irrationabilia; et rursus eamdem
ipsam rem alia modo partiamur, ut est, Animalium alia sunt gressibilia, alia
non gressibilia, eorumque animalium rursus, alia sunt carnibus uescentia, alia
herbis, alia seminibus. Hic ergo una eademque res diverso ordine modoque divisa
est. Ita igitur Aristoteles unum idemque quantitatis nomen diverse partitus est
in ea scilicet quae discreta essent, et quae continua, et in ea quae haberent
positionem partium, et quae non haberent. Sed de secunda divisione posterius
dicendum est, nunc prima tractetur. Ait enim de prima divisione hoc modo:
Quantitatis aliud est continuum, aliud disgregatum. Disgregatum est cuius
partes nullo communi terrrino coniunguntur. Continuum vero cuius partes habent
aliquem communem terminum, ad quem videantur esse coniunctae. Discretarum
namque quantitatum ipse exempla ponit et species. Oratio enim discreta est
quantitas, eodemque 203B modo et numerus, et numerum esse quantitatem nemo
dubitat. Discreta vero est, quoniam denarius numerus cum constet ex quinque et
quinque, quae res quinarium ad quinarium. iungat ut faciat denarii corpus, non
potest inveniri. Nam si tres et septem quis dixerit, quo communi termino tres
et septem coniungantur, ut denarii reddatur unum integrum corpus, nullus
inveniet, atque hoc quidem in omni numero speculari licet. Nullus enim numerus
ita partes habet, ut eas aliquis communis terminus iungat sed semper partes
ipsae disiunctae atque discretae sunt, et huiusmodi vocatur quantitas discreta.
Numerus ergo discreta quantitas est, orationem vero quantitatem esse dicit,
idcirco quod omnis oratio ex nomine constet et verbo sed haec syllabis
constant. Omnis autem syllaba vel longa vel brevis est. Longum vero vel breue
sine ulla dubitatione quantitas est, quocirca quod ex quantitatibus constat, id
quantitatem esse quis dubitet? At vero oratio ipsa cum sit quantitas, illa
quoque discreta est. Cum enim dico Cicero, quod orationis est pars, partes
huius nominis ci et ce et ro nullo communi termino coniunguntur. Non enim
reperiemus quo communi termino iungatur ci syllaba ad ce syllabam, vel rursus
ce syllaba ad ro syllabam. Quocirca etiam oratio quantitas videtur esse discreta.
Sed si quis fortasse dicat hunc eorum esse communem terminum, quo ita
iunguntur, ut aliquid significent, ut in hoc ipso nomine Cicero communis
syllabarum terminus ipsa significatio sit. Si enim ce syllaba, quae media est,
prima ponatur, et ro, quae ultima est, media, et ci, quae plima est, ultima,
nomen quod erat antea, id est Cicero, transuersis per loca syllabis nihil
significabit. Illi dicendum est quoniam quaecumque in quadam oratione
proferuntur, sive significent, sive nihil significent, syllabarum communis
terminus nullus est. Nam si quis dicat, permutatis syllabis, quod est Cicero,
ceroci significationem quidem amisit sed aequaliter syllabae ad nullum communem
terminum coniunguntur. Quod si quis hunc quidem ipsum sermonem aliquid
significare posuerit, ut hoc ipsum Cicero aliquid significat, significatio
quidem addita est , nullus tamen syllabis terminus appositus. Quare sive
significet, sive nihil significet nomen, partes eius discretae atque disiuncta,
sunt, et nullo communi termino con iunguntur; quoniam vero Graeca oratione
*logos* dicitur etiam animi cogitatio, et intra se ratiocinatio, *logos* quoque
et oratio dicitur, nequis Aristotelem cum diceret *logon*, id est orationem,
quantitatem esse discretam, de eo putaret dicere quem quisque *logon*, id est
rationem, in propria cogitatione disponeret, hoc addidi. Dico autem illam quae
fit cum voce orationem. Apud Romanam namque linguam discreta sunt vocabula
orationis atque rationis. Graeca vero oratio utriusque vocabulum et rationis et
orationis *logon* appellat. Quare ne quid mendax translatio culparetur, idcirco
hoc quoque addidi: Dico vero illam quae fit cum voce orationem, apud Latinos
enim nulla alia oratio est praeter hanc solam quae fit cum voce orationem. Apud
Graecos vero est alius *logos* qui fit in animi cogitatione. Quocirca nequid
deesset, etiam hoc quod Latinam orationem minus esset conveniens, transtuli.
Quod quare ita fecerim, hac expositione patefeci, atque haec quidem de discreta
quantitate sufficiant. Continua vero quantitas est (ut dictum est) cuius
quantitatis partium communis terminus invenitur, ut est linea, superficies,
corpus, et praeter haec tempus, et locus, quod ipse Aristoteles designat his
verbis: LINEA VERO CONTINUA EST; NAMQUE EST SUMERE COMMUNEM TERMINUM AD QUEM
PARTES IPSIUS CONIUNGUNTUR, HOC EST AUTEM PUNCTUM, ET SUPERFICIEI LINEA
(SUPERFICIEI ENIM PARTES AD QUENDAM COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR). SIMILITER
AUTEM ET IN CORPORE HABEBIT QUIS SUMERE COMMUNEM TERMINUM, 204C VEL LINEAM VEL
SUPERFICIEM, AD QUEM PARTES CORPORIS CONIUNGUNTUR Postquam de discretis
explicuit, transiit ad species continuae quantitatis. Continuae autem
quantitates sunt (ut dictum est) in quarum partibus quidam communis est
terminus, ut linea. Si quis enim dividat lineam, quae est longitudo sine latitudine,
duas in utraque divisione lineas facit, et utriusque ex divisione lineae
singula in extremitatibus puncta redduntur. Lineae enim termini puncta sunt.
Quocirca cum illa linea divisa non esset, utraque puncta quae in utrisque
linearum capitibus post divisionem apparent, simul antea fuisse intelliguntur,
quae sunt in divisione separata. Intelligitur ergo partium lineae communis
terminus, punctum, id est quoddam paruissimum quod in partes dividi secarique
non possit: Superficies quoque, quae est latitudo sine altitudine, communem
terminum habet in partibus, lineam, corpus vero solidum, superficiem. Eodem
enim modo divisa superficies duas per singulas partes lineas efficiet,
quemadmodum et in linea divisa duo puncta altrinsecus reddebantur. Corpus quoque
solidam cum diviseris, duas in utrisque divisionis partibus superficies facies,
quae cum coniuncta sint atque indivisa, punctum quidem partium lineae
intelligitar communis terminus. Linea vero superficiei, superficies autem
solidi corporis. Est autem signum continui corporis, si una pars mota sit,
totum corpus moveri; et si totum corpus movetur, certe simul aliae 205A partes
vicinae movebuntur, ut si iaceat virgula vel ex aere, vel ex ligno, vel ex
quolibet alio metallo, si quis unum eius caput vel quamlibet eius partem
moveat, tota mox virgula commovetur. Hoc autem idcirco evenit quod eius partes
quodam communi termino coniunguntur, et ille communis terminus una parte mota
caeteras movet. Hoc vero in discretis non est. In numero namque cum sint decem,
si unum movero, caeteri non moventur, immoti enim permanent novem; etsi plenus
tritico sit modius, si unum tritici granum movero, non omnia continuo grana
commovebuntur, idcirco quod discreta est multitudo, nec granum grano ullo
communi termino videtur implicitum. At vero si ipsius grani pars una sit mota,
totum corpus grani moveatur necesse est. Non autem 205B nunc hoc dicitur, quod
linea constet ex punctis, aut superficies ex lineis, aut solidum corpus ex
superficiebus sed quod et lineae termini puncta sunt, et superficiei lineae, et
solidi corporis superficies, nullaque res suis terminis constat. Quocirca
punctum lineae non erit pars sed communis terminus partium. Superficiei linea,
et superficies solidi corporis non erunt partes sed partium termini communes.
Constat igitur, et lineam et superficiem, et solidi corporis crassitudinem esse
continuam quantitatem. His alia rursus apponit. SUNT AUTEM TALIUM ET TEMPUS ET
LOCUS; PRAESENS ENIM COMMUNIS EST TERMINUS AD QUEM CONIUNGUNTUR PRAETERITA VEL
FUTURA. RURSUS LOCUS CONTINUORUM EST; LOCUM ENIM QUENDAM PARTES CORPORIS
RETINENT, QUAE AD QUENDAM COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR; 205C ERGO ET LOCI
PARTES, QUAS TENENT SINGULAE PARTES CORPORIS, AD EUNDEM TERMINUM CONIUNGUNTUR
AD QUEM ET PARTES CORPORIS IUNGEBANTUR; QUARE CONTINUUM EST ET LOCUS; AD UNUM
ENIM COMMUNEM TERMINUM EIUS PARTES CONIUNGUNTUR. Tempus quoque et locum
continuae quantitatis esse pronuntiat. Tempus namque esse quantitatem res illa
demonstrat, quod in spatio, id est in longitudine et in brevitate, consideratur.
Continuum vero esse res illa demonstrat quod partes temporis habeant aliquem
communem terminum ac medium, ad quem coniungantur extrema. Nam cum sint partes
temporis praeteritum et futurum, horum praesens tempus communis est terminus,
huius namque finis est, illius initium. Locus quoque continuorum est. 205D
Locum vero dicimus quodcumque illud sit quod partes corporis tenet, sive supra,
sive a latere, seu subter sit. Quod si cunctae partes corporis locum aliquem
tenent, et qui circa corpus est locus, per omne corporis spatium partesque
diffunditur, omnes corporis partes a loci partibus occupabuntur. Quod si ita
est, qui communis terminus coniungebat corporis partes, eius termini locus illa
quoque loca quae sunt corporis partium iungit, et est eodem modo locus de
continua quantitate, quemadmodum et corpus. Ita enim communis terminus
invenitur in loco partium quemadmodum et corporis, idcirco quod corporis locus,
per corpus omne diffunditur. Quod autem dixit: SUNT AUTEM TALIUM ET TEMPUS ET
LOCUS, quoniam superius 206A de continuis loquebatur, tempus quoque et locum
continuis addidit dicens: SUNT AUTEM TALIUM ET TEMPUS ET LOCUS, id est
continuorum sed post continuae discretaeque quantitatis divisionem aliam a
principio rursus orditur. AMPLIUS ALIA SUNT QUAE EX HABENTIBUS AD SE INVICEM
POSITIONEM SUIS PARTIBUS CONSTANT; UT LINEAE QUIDEM PARTES HABENT AD SE INVICEM
POSITIONEM (SINGULAE ENIM IACENT ALICUBI, ET POSSIS COGNOSCERE ET DESIGNARE UBI
SINGULAE IN SUPERFICIE IACEANT ET AD QUAM CAETERARUM PARTIUM CONIUNGANTUR);
SIMILITER AUTEM ET SUPERFICIEI PARTES HABENT ALIQUAM POSITIONEM (SIMILITER ENIM
DESIGNABUNTUR SINGULAE UBI IACENT, ET QUAE AD SE INVICEM CONIUNGUNTUR). ET
SOLIDITATIS QUOQUE ET LOCI SIMILITER. Rursus digerit quantitatis differentias.
Sunt enim quantitatis aliae quidem quae ex habentibus positionem ad seinvicem
suis partibus constant, aliae vero quae nullam partium habent positionem.
Positionem vero partium retinere dicuntur, quarum triplex ista natura est:
primum ut eius partes alicubi sint, deinde ne pereant, tertio vero ut sese
partes ipsae coniungant et propria se ordinatione continvent, ut est linea.
Posita enim linea in superficie possis agnoscere ubi partes ipsius sint, caput
quidem lineae esse ac dexteram, medium medio loco, extremitatem vero ad
sinistram, et haec manentibus ipsis partibus dicuntur, partes enim lineae non
pereunt sed in loco in quo sunt permanent. Possis quoque monstrare quae pars
206C lineae cui parti continventur, id est ad quam partem caput alterius partis
extremitasque coniungitur, ut dices haec pars, verbi gratia medietas, lineae
hic finitur, locum ubi desinat monstrans, alia rursus pars lineae totius hic
incipit. Ergo linea posita in superficie qualibet et locum aliquem partes eius
retinent, et partes ipsae non pereunt, et posset quilibet agnoscere ubi
extremitas partium coniungatur, et quo ad se invicem loco continventur. Hoc
quoque idem in superficie evenit, partes enim superficiei in aliquo loco sunt,
et ipsae quoque non pereunt, et ubi pars parti coniungatur ostenditur, idem
quoque soliditas habet, et loci quoque partes continuantur ad eas scilicet
partes ad quas corporis partes sibimet continuantur, sicut iam supra dictum
est. Quocirca eiusdem naturae erit et locus, cuius tota soliditas erit. Ergo et
locus ex eodem genere quantitatis est, quo est et soliditas, id est ex
habentibus ad se invicem positionem suis partibus constans. Locus igitur et
ipse ex habentibus suis partibus positionem ad se invicem constat. Ergo tria
haec (sicut supra dictum est) consideranda sum, ut ad se invicem positionem
partes habere videantur, id est locum in quo partes ipsae sint positae, ut
partes illae non pereant, ut sit partium continentia atque continuatio. Quod si
quis dicat hanc rem loco deesse, eo quod in loco non sit, in loco enim cuncta
sunt, locus autem in loco esse ipse non poterit. Dicendum est quoniam idcirco
superficies et soliditas et linea habere positionem partium 207A dicuntur, quod
in loco siut, et partes permaneant, et sint continuae. Quare multo magis ipse
locus, cuius neque partes pereunt, et sibi perpetue continuatimque coniunctae
sunt, habere positionem partium dicitur. Et de his quidem quae ex habentibus
positionem ad se invicem suis partibus constant haec dicta sint; quae vero non
habent positionem ipse rursus adiecit. IN NUMERO VERO NULLUS HABET PERSPICERE
QUEMADMODUM PARTES HABEANT AD SE INVICEM ALIQUAM POSITIONEM VEL UBI IACEANT VEL
QUAE AD QUAM CONIUNGANTUR; AT VERO NEC TEMPORIS; NIHIL ENIM PERMANET EX
PARTIBUS TEMPORIS, QUOD AUTEM NON EST PERMANENS, QUOMODO HOC HABEBIT ALIQUEM
POSITIONEM? SED MAGIS ORDINEM QUENDAM DICES RETINERE IDCIRCO QUOD TEMPORIS HOC
QUIDEM PRIUS EST, ILLUD VERO POSTERIUS. ET IN NUMERO QUOQUE EO QUOD PRIUS
NUMERETUR UNUS QUAM DUO ET DUO QUAM TRES; ET SIC HABEBUNT ALIQUEM ORDINEM,
POSITIONEM VERO NON MULTUM ACCIPIES. ET ORATIO SIMILITER; NIHIL ENIM EIUS
PARTIUM PERMANET SED DICTUM EST ET NON EST ULTRA HOC SUMERE, QUARE NON ERIT
ULLA POSITIO EIUS PARTIUM CUIUS PERMANET NIHIL. IGITUR ALIA EX HABENTIBUS AD SE
INVICEM PARTIBUS POSITIONEM CONSTANT, ALIA VERO EX NON HABENTIBUS POSITIONEM. Haec
scilicet idcirco nullam positionem ad se invicem partium retinent, quod his
aliquid de supradictis rebus deesse manifestum est. Numerus enim ipse discretus
est, 207C nec partes eius ad se invicem coniunguntur sed omnino discretae sunt.
Atque idcirco non est ex iis quae habent ad se invicem aliquam partium
positionem, nec vero possis ostendere qui numerus quo loco iaceat: habere autem
positionem dicitur, quod (ut dictum est) et in loco aliquo positum est, et ipsa
positio manentibus partibus constat, et ad se invicem coniunuatisque, ut
ubiquaeque iaceat, et quae ad quam continvetur possit ostendi; in numero vero
nihil horum est. Nam neque in aliquo loco esse positus demonstratur, nec eius
partes coniunctae sunt. Quocirca numero ex tribus his quae diximus duae res
desunt, loci positio et partium continuatio, tempus etiam quamquam sint eius
partes continuae, tamen quoniam non permanent sed semper moventur, semperque
praetereunt, habere positionem partium non dicitur. Semper enim veloci
agitatione torquetur, et currentis aquae more in nulla unquam statione
consistit, quod quia partes eius non permanent, ex habentibus ad se invicem
positionem suis partibus constare non dicitur. Sed haec quamquam positione in
partium habere non possunt, tamen habent ordinem quemdam, quem praeter
positionem partium tantum retinent. Dicimus enim priorem esse binarium
quamternarium, atque hunc quam quaternarium, et intempore nimirum idem ordo
reuertitur. Posterius enim futurum praesente, praesensque praeterito. Quocirca
etsi haec non habent aliquam partium positionem, retinent tamen ordinem. Quod
vero dicit, positionem vero non multo accipies, tales est ac si diceret,
penitus non accipias. Multum enim pro omnino videtur adiunctum, ac si diceret
positionem vero non omnino accipies, idcirco quod ipsa quidem continuatio dat
aliquam imaginem, quod possit habere aliquam partium positionem sed hoc minime
est, idcirco quod quamvis sint continuae quantitates, si tamen uno careant ex
his quae superius dicta sunt, positionem partium habere non possunt. Nam aqua
quam fistula euomit, dum cadit quidem retinet positionem; cum vero iam effusae
undae se miscuerit, pcsitionem partium perdit: et fluuius quoque quando in
pelagus fluit, et positionem videtur habere partium et esse continuus, cum
nondum marinae aquae fluuii superficies ipsa permista est; cum vero extremitas
amnis marina alluuione contingitur, totam sine dubio positionem videtur
amittere. Oratio quoque similiter sese habet; nam nec ipsa ullo loco posita est,
nec eius partes ad aliquam coniunguntur sed a seinvicem illae discretae sunt,
nec cum eius partes dictae sunt, permanent, atque hoc est quod ait. Sed dictum
est, et non est ultra hoc sumi. Mox enim dicitur sermo, mox praeterit, nec
ullaratione poterit permanere, quare mox ut aliquid dictum sit, eius partes
ostendi et demonstratione sumi non possunt. Constat igitur orationem quoque ex
his esse quae positionem partium non habent, de ordine vero dubium est. Nam si
quis sermo aliquid significet, ut est Cicero, est in eo quidam ordo quod ci
syllaba primum dicitur, secunda vero ce, tertia ro, et potius ex significatione
208C ordinem sumit; si vero nihil significet, nec ordinem dicitur habere, ut
scindapsus nihil quidem significat; sed sive secundam syllabam primam ponas,
sive ultimam primam, sive quomodolibet syllabarum ordinem seriemque permisceas,
idem erit: in significativis enim vocibus idcirco esse dicitur, quod illo
ordine permutato vis significationis euertitur, hic vero, ubi nulla est
significatio, nihil interest quomodolibet iaceant partes. Quare oratio in
aliquibus quidem habet ordinem partium, in aliis vero nec ordo ipse poterit
inveniri. An fortasse oratio dici non potest quae nihil significat, et nulla
est oratio, quae ordinem non habeat? Ergo secundum priorem quantitatis
divisionem, ubi dicebatur quantitatis alia esse continua, alia vero discreta,
quinque sunt continua, duo vero discreta. Continua quidem linea, superficies,
soliditas, locus, tempus. Discreta vero numerur, et oratio. In hac vero secunda
divisione qua dicit alias quantitates ex habentibus ad se invicem positionem
constare partibus, quattuor quidem sunt qua, retinent positionem, id est linea,
superficies, corpus, locus; tria vero quae positionem non habent sed ex his duo
semper ordinem retinent, tempus scilicet et numerus. Oratio vero si quid
significet, habet ordinem; si vero nihil significet, inordinata est; si tamen
oratio nihil significans dici possit, his dictis ipse concludit dicens: Igitur
alia ex habentibus ad se invicem partibus positionem constant, alia vero ex non
habentibus positionem. Hac igitur divisione finita 209A transit ad caetera
monstrans quae proprie quantitates nuncupatur, quae secundum accidens. PROPRIE
AUTEM QUANTITATES HAE SOLAE SUNT QUAS DIXIMUS, ALIA VERO OMNIA SECUNDUM
ACCIDENS SUNT; AD HAEC ENIM ASPICIENTES ET ALIAS DICIMUS QUANTITATES, UT MULTUM
DICITUR ALBUM EO QUOD SUPERFICIES MULTA SIT, ET ACTIO LONGA EO QUOD TEMPUS
MULTUM ET LONGUM SIT, ET MOTUS MULTUS; NEQUE ENIM HORUM SINGULUM PER SE
QUANTITAS DICITUR; UT, SI QUIS ASSIGNET QUANTA SIT ACTIO, TEMPORE DEFINIET,
ANNUAM VEL SIC ALIQUO MODO ASSIGNANS, ET ALBUM QUANTUM SIT ASSIGNANS SUPERFICIE
DEFINIET (QUANTA ENIM FVERIT SUPERFICIES, TANTUM ESSE ALBUM DICET); QUARE SOLAE
PROPRIE ET SECUNDUM SE IPSAE QUANTITATES DICUNTUR QUAE DICTAE SUNT, ALIORUM
VERO NIHIL PER SE SED, SI FORTE, PER ACCIDENS. Principaliter aliquid esse
dicitur, quod per se tale est quale esse demonstratur. Secundum accidens vero
illud quod non per se sed per aliud tale est quale esse dicitur, ut albedini
per se inest color: secundum naturam enim albi, color esse dicitur albedo; cum
vero homo dicitur coloratus, non per se dicitur, idcirco quod homo in eo quod
homo est, color non est sed quoniam habet colorem, idcirco dicitur coloratus.
Ergo quemadmodum album idcirco color est per se quoniam color naturale quoddam
est genus, homo vero idcirco coloratus dicitur quoniam habet colorem; et
dicitur album quidem per se et principaliter color, homo vero secundum accidens
coloratus. Ita quoque et quantitates; haec enim omnia quae dicta sunt, id est
linea, superficies, corpus, numerus, oratio, tempus, per se et secundum et
propriam naturam quantitates dicuntur. Si qua vero alia dicuntur secundum
aliquam quantitatem, non per se sed secundum accidens nominantur: ut album
dicitur multum, non idcirco quod albedo sit quantitas sed quoniam multa sit
superfieies, in quo illud album sit. Si enim multum spatium fuerit in quo album
sit, multum erit album; quocirca non quoniam ipsa albedo per se aliquam
quantitatem habet sed quoniam in aliqua quantitate est constituta, id est in
superficie, idcirco secundum superficiem quod est quantitas quas scilicet per
se multa est, album multum dicitur, non secundum se, atque ideo album non per
se, nec principaliter sed secundum accidens multum dicitur. Actio quoque ideo
dicitur longa, quod multo tempore acta sit; multam vero aegritudinem idcirco
dicimus, si eadem multo sit tempore; et motum multum idcirco, quod multo
tempore factus sit, ut si quis multo tempore eurrat. Si quis vero multum cursum
illum dicat esse qui sit velocissimus, ille convenienler sermone non utitur.
Velocitas enim non quantitas sed potius qualitas est, quales enim secundum eam
dicimur, id est veloces, non quanti. Secundum quantitatem vero multum dicitur,
hoc autem monstrat ipsa rerum definitio; si quis enim album multum monstrare
desideret, et proprio termino rationis includere, illi dicendum est multum esse
album quod in multa iaceat superficie, et motum 210A atque actionem multam quae
longo tempore perficiatur; quare quoniam ad proprias quantitates aspicientes,
atque ad eas res caeteras referentes, quantitates vocamus, ut album ad
superficiem quae vera est quantitas, et cursum, et aliquem motum atque actionem
ad tempus, quod ipsum vere quantitas est reducimus, haec non per se quantitates
sed per eas quae proprie quantitates dictae sunt nominantur. Quocirca quoniam
quod per se non est, secundum accidens est, recte caetera omnia praeter ea quae
superius in quantitate numerata sunt per accidens esse, non per se quantitates
dicuntur. Solae igitur proprie et secundum se ipsae quantitates dicuntur, hae
quae superius comprehensae sunt. Aliae vero per se quantitas non sunt sed (ut
ipse ait) forte per 210B accidens. Post divisionem igitur continui atque
discreti et habentis positionem partium et non habentis, et quae sunt per se
principaliter, et rursus per accidens quantitates, solito more viam inveniendi
quantitatum proprietas ingreditur. QUANTITATIBUS VERO NIHIL EST CONTRARIUM (IN
HIS ENIM QUAE DEFINITA SUNT MANIFESTUM EST QUONIAM NIHIL EST CONTRARIUM, UT
BICUBITO VEL TRICUBITO VEL SUPERFICIEI VEL ALICUI TALIUM -- NIHIL ENIM EST
CONTRARIUM), NISI MULTA PAUCIS DICAT QUIS ESSE CONTRARIA VEL MAGNUM MINORI.
HORUM AUTEM NIHIL EST QUANTITAS SED AD ALIQUID; NIHIL ENIM PER SE IPSUM MAGNUM
DICITUR VEL PARUUM SED AD ALIUD REFERTUR; NAM MONS QUIDEM PARUUS DICITUR,
MILIUM VERO MAGNUM EO QUOD HOC QUIDEM SUI GENERIS MAIUS SIT, ILLUD VERO SUI
GENERIS MINUS; 210C ERGO AD ALIUD EST EORUM RELATIO; NAM, SI PER SE IPSUM
PARURUM VEL MAGNUM DICERETUR, NUMQUAM MONS QUIDEM ALIQUANDO PARUUS, MILIUM VERO
MAGNUM DICERETUR. RURSUS IN VICO QUIDEM PLURES HOMINES ESSE DICIMUS, IN
CIVITATE VERO PAUCOS CUM SINT EORUM MULTIPLICES, ET IN DOMO QUIDEM MULTOS, IN
THEATRO VERO PAUCOS CUM SINT PLURES. AMPLIUS BICUBITUM VEL TRICUBITUM ET
UNUMQUODQUE TALIUM QUANTITATEM SIGNIFICAT, MAGNUM VERO VEL PARUUM NON
SIGNIFICAT QUANTITATEM SED MAGIS AD ALIQUID; QUONIAM AD ALIUD SPECTATUR MAGNUM
ET PARUUM; QUARE MANIFESTUM EST QUONIAM HAEC AD ALIQUID SUNT. AMPLIUS, SIVE
ALIQUIS PONAT EA ESSE QUANTITATES SIVE NON PONAT, NIHIL ILLIS ERIT CONTRARIUM;
QUOD ENIM NON EST SUMERE PER SE IPSUM SED AD SOLAM ALTERIUS RELATIONEM, QUOMODO
HUIC ALIQUID ERIT CONTRARIUM? 210D AMPLIUS, SI SUNT MAGNUM ET PARUUM CONTRARIA,
CONTINGIT IDEM SIMUL CONTRARIA SUSCIPERE ET EA IPSA SIBI ESSE CONTRARIA.
CONTINGIT ENIM SIMUL IDEM PARUUM ESSE ET MAGNUM (EST ENIM AD HOC QUIDEM PARUUM,
AD ALIUD VERO HOC IDEM IPSUM MAGNUM); QUARE IDEM PARUUM ET MAGNUM ET EODEM
TEMPORE ESSE CONTINGIT, QUARE SIMUL CONTRARIA SUSCIPIET; SED NIHIL EST QUOD
VIDEATUR SIMUL CONTRARIA POSSE SUSCIPERE; UT SUBSTANTIA, SUSCEPTIBILIS QUIDEM
CONTRARIORUM ESSE vidETUR SED NULLUS SIMUL SANUS EST ET AEGER, NEC ALBUS ET
NIGER SIMUL; NIHILQUE ALIUD SIMUL CONTRARIA SUSCIPIT. ET EADEM SIBI IPSIS CONTINGIT
ESSE CONTRARIA; NAM SI EST MAGNUM ET PARUUM CONTRARIUM, IPSUM AUTEM IDEM SIMUL
EST PARUUM ET MAGNUM, IPSUM SIBI ERIT CONTRARIUM; SED IMPOSSIBILE EST IPSUM
SIBI ESSE CONTRARIUM. NON EST IGITUR MAGNUM PARUO CONTRARIUM NEC MULTA PAUCIS;
QUARE SI QUIS HAEC NON RELATIVA ESSE DICAT, QUANTITAS TAMEN NIHIL CONTRARIUM
HABEBIT. Definita quantitas est quae alicuius termino numeri coercetur, ut sunt
duo, vel tres, et quae ad hunc modum dicuntur, ac si dicas bicubitum,
tricubitum, et caetera. Et quae aliquid propria significatione definita sunt,
ut est superficies et soliditas, quid enim et quae quantitates dicantur,
agnoscitur: quocirca harum, quoniam sunt definitae, nulla ulli contraria est;
neque enim bicubito tricubitum contrarium est, sicut neque numerus ulli numero,
at vero nec superficies soliditati, nec aliquid horum. Sed quoniam quaedam indefinita
imaginem quamdam quantitatis ostendunt ut magnum et paruam, quae videntur esse
contraria, haec sibi Aristoteles opponit dicens non esse quantitates sed magis
ad aliquid, quod ipsius sermonibus astruamus. Sed non est hoc proprium
quantitatis non habere contraria, non enim omnis quantitas contrariis caret sed
nobis per singula quaeque currentibus quae quantitatis species contraria non
habeant, quaeue habeant, considerandum est linea quidem contrario caret, linea
enim lineae contraria non est; sed si quis dicat rectam lineam curuae lineae
esse contrariam, fallitur. Non enim in eo quod linea est, curua linea recta?
Lineae contraria est sed in eo quod curua est, et in his non lineae videntur
esse contrariae sed ipsa rectitudo et curuitas. Quare non in eo quod quantitas
est, linea curua rectae lineae contraria est sed in eo quod qualis. Nam quoniam
curuitas et rectitudo contraria sunt, secundum id quod curua et recta est linea,
non secundum quod lineae sunt, suscipiunt contrarietatem; quocirca linea in eo
quod linea est contrario caret. At vero nec superficies superficiei contraria
est. Sed forte dicat aliquis albam superficiem nigrae superficici esse
contrariam; cui similiter occurrendum est, in co quod superficies sunt non esse
contraria sed in eo quod est in his albedo utque nigredo, quae contraria esse
quis dubitat? Eadem quoquemodo et lenem et asperam superficiem si quis
contrarias dixerit, refellitur, quod non secundum quantitatem superficici sed
secundum qualitatem asperitatis lenitatisque ipsae superficies contrarium
tenent. At vero nec corpori quidquam ullo modo contrarietatis opponitur, cui si
qui dicat incorporale esse contrarium, refutabitur, quod omnis contrarietas
propriis nominibus dicitur, ut bonum malum, album nigrum; corporale vero et
incorporale non secundum contrarietatem sed secundum privationem habitumque
proferuntur. Incorporale enim corporis est privatio. Nec tempori quoque
quidquam contrarium est sed si nox diei videtur opposita, non in eo quod tempus
est sed in eo quod dies est aer lucidus, nox aer obscurus. Aer vero neque
tempus neque quantitas est, lumen quoque et obscuritas qualitates sunt et non
quantitates. Oratio etiam quamquam videatur habere contrarium, tamen contrariam
non habet oppositionem, videtur etiam vera oratio esse et falsa, quae sunt
contraria sed oratio vera et falsa in significatione est. Cum enim quod est
oratio significat, vera est; cum vero quod non est designat, tunc falsa est.
Oratio vero non secundum id quod significat in quantitate numeratur sed
secundum id quod profertur. Secundum enim id quod proferimus orationem, longa
syllaba brevique componitur, quae omnem orationem non secundum id quod ipsa
significat sed secundum id quod ad prolationem est, metiantur. Illud quoque
manifestum est in numero non esse contraria, duo enim tribus, vel tres
quaternario contrarli non sunt, nec ullus alter numerus cuilibet alii numero
contrarius est. Locus vero habet aliquam contrarietatem, ursum enim et deorsum
contrarium est. Sed quidam volunt non esse quantitatis quod sursum dicitur et
deorsum sed potius habitudines, quas Graeci *skeseis* vocant: quae enim pars ad
caput nostrum est, hunc sursum vocamus; quae pars pedibus subiacet, illa
deorsum dicitur; quocirca secundum habitudinem quamdam quodammodo ad nos ipsos
relata sursum deorsumque praedicamus. Herminius quoque ait sursum et deorsum
non esse loca sed quamdam quodammodo positionem loci. Est enim res sursum atque
deorsum, non est autem idem esse aliquid loci, quod locum, loci enim est
positio in loco, locus vero ipse positio non est. Sed si quis omnem mundi
respiciat figuram, quomodo rerum omnium formam sphaerae ambitus amplectitur, et
terra media est, in sphaera vero nihil est ultimum, nisi quod eiusdem terminum
medietatis obtinuit, quidquid in extremo caeli convexitatis est, illud sursum
esse dicet, quod vero est medium, illud deorsum. Quocirca sunt secundum locum
sursum deorsumque contraria, sursum in caelo, deorsum in terra, idcirco quod a
se longe disiuncta sunt, unde post quoque contraria hoc modo sunt definita.
Contraria sunt quaecumque a se longissime distant: hinc est videlicet tracta
definitio, quod quoniam caelum terraque distant, longissime distare videbantur,
et illud esse sursum, haec vero deorsum, quoniam deorsum aeque sursum non ob
aliam causam contraria dicuntur, nisi quod a se longe disiuncta sunt, quod esse
contrarium longissime diatare definiunt, quod Aristoteles hoc modo pronuntiat. MAXIME
AUTEM CIRCA LOCUM ESSE VIDETUR CONTRARIETAS QUANTITATIS; SURSUM ENIM EI QUOD
EST DEORSUM CONTRARIUM PONUNT, REGIONEM MEDIAM DEORSUM DICENTES PROPTEREA QUOD
MULTA DISTANTIA EST MEDIETATIS AD MUNDI TERMINOS. VIDENTUR AUTEM ET ALIORUM
CONTRARIORUM DEFINITIONEM AB HIS PROFERRE; QUAE ENIM MULTUM A SE INVICEM
DISTANT IN EODEM GENERE CONTRARIA ESSE DEFINIUNT. In omni enim sphaera media
terra est, quod ipsa astrorum demonstrat ordinata vertigo, adiecit quoque
causam cur huiusmodi loca contraria dicantur, quod multa distantia est
medietatis ad mundi terminus. TERMINOS vero MUNDI caeli ultimam convexitatem
dicit; ex hac igitur loci contrarietate et caetera definita esse contraria sic
demonstrat. Videntur autem et aliorum contrariorum definitionem ab his
proferre, quae enim multum a se distant in eodem genere contraria esse
definiunt. Sed quoniam ne ordo contrarietate quantitatis impediretur, idcirco
superioribus, in quibus singulis quantitatibus nihil esse contrarium dicebamus,
has loci contrarietates adiecimus, et quaedam in medio praetermissa sunt,
rursus ad superiora redeamus, ut expositionis ordo sese ipse continvet. Ait
enim superius, cum quantitati nihil esse contrarium proponeret, bicubito,
veltricubito, vel superficiei, vel aliqui talium nihil posse esse contrarium.
Definitis enim his quantitatibus, contrarium nihil esse videtur, ut duobus vel
tribus sed quadam cum sint indefinita, nec quantitates et contraria videantur,
haec rursus adiecit. Nisi multa paucis dicat quis esse contraria, vel magnum
paruo. Horum autem nihil est quantitas sed ad aliquid, nihil enim per seipsum
magnum dicitur vel paruum sed ad aliquid refertur. Nam mons quidem paruus
dicitur, milium vero magnum, eo quod hoc quidem sui generis maius sit, illud
vero sui generis minus. Ergo ad aliud est eorum relatio, nam si per seipsum
paruum vel magnum diceretur, nunquam mons quidem aliquando paruus, milium vero
nunquam magnum diceretur. Rursus in vico quidem plures homines esse dicimus, in
civitate vero paucos, cum tamen sint eis multo plures, et in domo quidem
multos, in theatro vero paucos, cum sint plures. Amplius bicubitum et
tricubitum et unumquodque talium quantitatem significat, magnum vero vel paruum
non significat quantitatem sed magis ad aliquid, quoniam ad aliquid spectatur
magnum et paruum; quare manifestum est quod haec ad aliquid sunt. Quemadmodum
definitae quantitates contrariis non tenentur, ipse superius comprobavit dicens
bicubito vel superficiei nihil esse contrarium, indefinitae vero, ut est magnum
et paruum, multa et pauca, dant imaginem contrarietatis. Sed illud occurrit,
has non esse quantitates. Omnis enim quantitas per se dicitur, bicubitum enim
et tricubitum, et duo, et tres, et superficies ad nihil aliud refertur, magnum
vero vel paruum sine aliis dici non possunt. Cum enim dicis magnum, ad alicuius
alterius comparationem atque aequationem refertur. Eodem quoque modo et paruum,
quod ipsa Aristotelica probat inductio. Si enim magnum et paruum per se
dicerentur ad alterius relationem, nunquam diceremus montem paruum et milium
magnum. Si enim magnum paruumque non ad relationem alterius diceretur, mons
semper magnus, semperque paruum milium diceretur. Sed aliquem collem ad
Atlantis altitudinem conferentes, dicimus paruum montem, et rursus milium ad
minora alia grana milii conferentes, magnum milium nominanus, et simpliciter
quidquid magnum vel paruum dicitur ad eiusdem generis speciem referentes,
magnum paruumque nominamus, ut monti montem comparamus, milium vero milio, et
alia huiusmodi. Multa et pauca eodem modo dicuntur; dicimus enim, si fuerint homines
centum in vico, plures esse homines. At vero si in civitate sint, paucos
dicimus, nunc ad paruitatem vicorum, nunc ad magnitudinem civitatum
conferentes. Rursus si sint in domo quinquaginta multi sunt si in theatro
pauci, ideo quod tunc in theatro esse paucos dicimus cum ad eos quanti in
theatro esse debebant comparamus. Amplius: quoniam consistit magnum paruumque
referri semper ad alterum, singulas vero quantitates nihil ad aliud
comparantes, suas ac proprias nominamus, ut tres, duo, quator, lineam,
superficiem, magnum paruumque, multa et pauca, a quantitatis divisione
disiunota sunt. Sunt enim ista non quantitates sed potius relativa. Amplius:
sive aliquis ponat eas esse quantitates, sive non ponat, nihil illis erit contrarium,
quod enim non est sumere per seipsum sed ad solam alterius relationem, quomodo
huic aliquid erit contrarium. Hoc quoque validissimo argumento probatur
quantitatibus his quae praedictae sunt nihil esse contrarium, nisi soli
forsitan loco. Nam si quis magnum et paruum, vel multa et pauca in
quantitatibus ponat, etiam hoc si concedatur, tamen quoniam semper referuntur
ad aliud, contrariis non tenentur. Omne enim contrarium per se consistit, ne
illud ad alterius comparationem relationemque profertur, ut bonum non dicitur
mali bonuum, nec rursus malum boni malum sed ipsum in propria natura et
prolatione consistit. Quaecumque sunt contraria, eodem modo sunt. Magnum vero
et paruum quoniam non per se constant sed ad alterius relationem referuntur, contraria
esse non possunt. Amplius: si sunt magnum et paruum coniraria, contingit idem
simul contraria suscipere et ea ipsa sibi esse contraria. Contingit enim simul
idem paruum esse et magnum. Est enim aliquid ad hoc quidem paruum, ad aliud
vero hoc idem ipsum magnum. Quare idem paruum et magnum et eodem tempore esse
contingit, quare simul contraria suscipiet sed nihil est quod videatur simul
contraria posse suscipere, ut substantia, susceptibilis quidem contrariorum
videtur esse sed non suscipit in uno eodem tempore, nam nullus simul est sanus
et aeger, nec albus et niger simul, nihilque aliud simul contraria suscipiet.
Et eadem sibi ipsi contingit esse contraria. Nam si est magnum paruo
contrarium, ipsum autem idem simul est paruam et magnum, ipsum sibi erit
contrarium, sed impossibile est ipsum sibi esse contrarium. Non est igitur
magnum paruo contrarium. Constat hoc et immutabile in propria ratione
consistit, unam eamdemque rem uno eodemque tempore contraria non posse
suscipere, ut substantia susceptibilis quidem contrariorum est. Homo namque cum
substantia sit, et aegritudinem suscipiet et salutem sed non eodem tempore, et
albedinem et nigredinem capit sed alio atque alio tempore, ut vero uno eodemque
tempore contraria utraque suscipiat, fieri nequit, quodsi magnum paruo aliquis
contrarium ponat, eveniet quoddam impossibile, ut una atque eadem res eodem
tempore utrasque suscipiat contrarietates, et eadem ipsa sibi possint esse
contraria. Ponamus enim magnum paruo esse contrarium sed una atque eadem res,
uno eodemque tempore potest magna esse et parua, ut si sit decem pedum mensura
collata ad duorum pedum magnitudinem, magna est ad centum vero cubitorum
magnitudinem mansuramque collata, eadem parua est. Potest ergo eadem res eodem
tempore et magnitudinis esse susceptibilis et paruitatis. Eadem enim res uno
eodemque tempore ad maiorem minoremque collata eadem magna et parua est. Quod
si magnum paruo contrarium est, eadem vero res eodem tempore et magnitudinem
suscipit et paruitatem, eodem tempore contingit ut eadem res contraria utraque
suscipiat sed hoc impossibile est. Quocirca quoniam res eadem eodem tempore
contrariorum susceptibilis non est, potest vero una atque eadem res
magnitudinem paruitatemque suscipere, magnitudo et paruitas contraria non sunt.
At vero si quis magnum paruo contrarium ponat, eadem ratione unam eamdemque rem
sibi ipsi dicit esse contrariam. Nam si paruum magno est contrarium, eadem vero
res (ut docui) parua et magna potest esse ad aliud et ad aliud scilicet
comparata. Res quae parua et magna est, eadem sibi potest esse contraria,
paruum enim et magnum contrarium dictum est sed est impossibile. Quocirca
paruum et magnum contraria non sunt. Post huiusmodi vero rationem et
argumentationis firmissimae propositionem de contrarietate disserit loci, de
qua superius iam diximus, quocirca praetereunda est, ne repetitae expositionis
iteratio, fastidio sit potius quam doctrinae. NON VIDETUR AUTEM QUANTITAS
SUSCIPERE MAGIS ET MINUS, UT BICUBITUM (NEQUE ENIM EST ALIUD ALIO MAGIS
BICUBITUM); NEQUE IN NUMERO, UT TERNARIUS QUINARIO (NIHIL ENIM MAGIS TRIA
DICENTUR, NEC TRIA POTIUS QUAM TRIA); NEC TEMPUS ALIUD ALIO MAGIS TEMPUS
DICITUR; NEC IN HIS QUAE DICTA SUNT OMNINO ALIQUID MAGIS ET MINUS DICITUR.
QUARE QUANTITAS NON SUSCIPIT MAGIS ET MINUS. Aliud proprium rursus apposuit
quod quamvis quantitatis proprium non sit, cur tamen non sit ipse reticuit,
nobis tamen est demonstrandum; quod autem dicit tale est: quantitas magis et
minus non suscipit, nullus enim numerus alio numero nec magis nec minus est
numerus. Nam ternarius si quinario comparetur, nec magis nec minus est numerus,
et rursus ipsi tres sibi ipsis comparati, nec magis nec minus sunt tres, nec
tempus quoque habet aliquid magis et minus, ut magis aliud tempus sit alio
tempore, longius quidem tempus tempore esse potest, ut vero dicatur magis
tempus alio tempore vel minus fieri nequit. Hoc quoque etiam in substantia
demonstratum est, homo namque alio homine non est magis homo, nec minus. Idem
quoque evenit etiam in quantitate. Quod quia etiam in substantia est, proprium
quantitatis hoc non est, habet hoc quoque quantitas ut in sequenti ordine ipse
monstravit. Quocirca quoniam prius hoc de substantia dixerat, nunc vero idem de
quantitate proposuit, idcirco non esse hoc proprium quantitatis, commemorare
neglexit. Cuius enim esset alterius non suscipere magis et minus, tunc dixit cum
de substantia disputaret. Ait enim quod substantia nunquam magis minusue
suscipient, quocira ad maxima propria solita constituendi ratione regressus
est. PROPRIUM AUTEM MAXIME QUANTITATIS EST QUOD AEQUALE ET INAEQUALE DICITUR.
SINGULUM ENIM EARUM QUAE DICTAE SUNT QUANTITATUM ET AEQUALE DICITUR ET
INAEQUALE, UT CORPUS AEQUALE ET INAEQUALE, ET NUMERUS AEQUALIS ET INAEQUALIS
DICITUR, ET TEMPUS AEQUALE ET INAEQUALE; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS QUAE DICTA
SUNT E SINGULIS AEQUALE ET INAEQUALE DICITUR. IN CAETERIS VERO QUAE QUANTITATIS
NON SUNT, NON MULTUM VIDEBITUR AEQUALE ET INAEQUALE DICI, NAMQUE DISPOSITIO
AEQUALIS ET INAEQUALIS NON MULTUM DICITUR SED MAGIS SIMILIS, ET ALBUM AEQUALE ET
INAEQUALE NON MULTUM SED SIMILE. QUARE QUANTITATIS PROPRIUM EST AEQUALE ET
INAEQUALE NOMINARI. Quantitatis proprium apertissime designat esse, quod
secundum quantitatem aequalitas et inaequalitas nuncupatur. Singulae enim
quantitates aequales atque ivaequales dicuntur, ut aequalis linea lineae, et
rursus inaequalis, et superficiei superficies aequalis atque inaequalis
dicitur, et corpus aequale et inaequale dicitur. Numerus quoque et tempus et
locus aequalis atque inaequalis dicitur. In aliis autem quae quantitates non
sunt, non est facile ut aequalitas vel inaequalitas nominetur dispositiones
ergo quae affectiones appellantur, non dicuntur aequales vel inaequales sed
magis similes et dissimiles. Dispositio autem vel affectio est 216C ad aliquam
rem accommodatio et applicatio, ut si quis grammaticam legens, qui nondum perdidicit,
habet ad eam aliquam dispositionem, id est, ea affectus est, et habet aliquid
accommodatum, et quasi propinquum. Possunt autem similiter esse duo dispositi
et affecti, aequaliter vero minime, ut duo similiter esse albi, aequaliter vero
non. Nam si quis de duobus similiter albis aequaliter esse albos dicat, recta
nominis nunc usurpatione non utitur. Omne enim aequale et inaequale, in mensura
et in quantitate perficitur. Simile vero et dissimile quemadmodum de quantitate
non dicitur, ita nec de alia qualibet re nisi de quantitate, recte aequalitas
et inaequalitas nuncupantur. Quare proprium est quantitatis aequale et
inaequale nominari. Sed quoniam de quantitate dictum est, ad relativorum
ordinem transeamus. Post quantitatis tractatum tertium praedicamentum de
relativis ingreditor, quare relativa hoc modo definit. AD ALIQUID VERO TALIA
DICUNTUR QUAECUMQUE HOC IPSUM QUOD SUNT ALIORUM DICUNTUR, VEL QUOMODOLIBET
ALITER AD ALIUD, UT MAIUS HOC IPSUM QUOD EST AD ALIUD DICITUR (ALIQUO ENIM
MAIUS DICITUR), ET DUPLEX AD ALIUD DICITUR HOC IPSUM QUOD EST (ALICUIUS ENIM
DUPLEX DICITUR); SIMILITER AUTEM ET QUAECUMQUE ALIA TALIA SUNT. Cur autem de
his quae sunt ad aliquid disserat, omisso interim de qualitate tractato, haec
causa est, quod posita quantitate magis minusue esse necesse est. Quare cum
quantitatem continuo ad aliquid consequatur, recte post quantitatem relativorum
series ordinata est. Illud quoque est in causa, quod superius com de quantitate
tractaret, relativorum mentio facta est, cum de magno paruoque diceretur, ut
ergo continens et non esset operis interrupta distinctio, ideo quantitate
finita de relatione, proposuit. Quod autem ait, ad aliquid vero talia dicuntur,
hoc monstrat, quod non sicut quantitas per se et singulariter intelligi potest,
eodem quoque modo substantia et qualitas, et unumquodque aliorum
praedicamentorum, sicut per se constat, ita etiam per se et singulariter
intelligitur: sic ad aliquid per se et singulariter capi intellectu non potest,
ut dicamus esse ad aliquid singulariter. Quidquid enim in natura relationis
agnoscitur, id cum alio necesse est consideretur; cum enim dico dominus, per
seipsum nihil est, si seruus dicit. Quocirca 217B cum unius relativi nuncupatio
mox secum etiam aliud trahat ad aliquid, unum esse per se non potest, atque
ideo non dixit Aristoteles: Ad aliquid vero tale dicitur sed, plurali numero,
talia dicuntur, inquit, demonstrans relativorum intelligentiam non in
simplicitate sed in pluralitate consistere; non esse autem quamdam per se
relativorum naturam sine coniunctione aliqua alterius subsistente, ipse
Aristoteles monstrat, qui dicit ea esse relativa, quaecumque hoc ipsum quod
sunt aliorum dicuntur. Docet enim aliqua coniunctione alterius relativa
formari, hoc ipsum enim quod sunt aliorum dicuntur. Quod enim est dominus, hoc
alterius dicitur, id est serui. Sive autem relativa dicamus, sive ad aliquid,
nihil interest. Ad aliquid enim dicitur quod ipsum quidem cum per se nihil sit,
relatum tamen ad aliud constat, ut dominus, sit desit id ad quod dicitur, id
est, seruus, non est, dicitur enim ad seruum; munifestum ergo est si seruus
desit, dominum dici non posse, quare dominus ad aliquid dicitur, id est ad
seruum. Relativa quoque dicuntur idcirco, quod eorum nuncupatio semper ad
aliquid referatur, ut domini ad seruum, quare nihil interest quolibet modo
dicatur. Huiusmodi autem definitio Platonis esse creditur, quae ab Aristotele
paulo posterius emendatur. Relativorum autem alia eisdem casibus referuntur,
alia diversis, alia vero omni sunt casu carentia. Qued scilicet monstrans
addidit, vel quomodolibet aliter ad aliud. Quid autem est, ipsius pene textus
sermone moustratur. Cum enim dico dominus serui dominus, ad genitivum casum
reddidi nominativum, et rursus ad eumdem si 217D convertero. Dico enim seruus
domini seruos, et hic quoque nominativus ad genitivum relatos est. Eodem quoque
modo sese habet pater filii pater, et filios patris filius, et magister
discipoli magister, et discipulus magistri discipulos, haec ergo id quod sunt,
similiter aliorum dicuntur. Nam quod aliorum dicuntur secundum gentiivum
redditur casum, alia vero non secundum eumdem casum consequentiam reddunt.
Sensus enim ad aliquid est, sensibilis enim rei est sensus. Quod enim sensibile
est sentiri potest, quod senliri potest, sensibile est, et nunc quidem sensus
sensibilis rei sensus genitivo accommodatus est. Huius enim rei sensibilis
dictum est, at si convertas, 218A fiet. Sensibilis res sensu sensibilis est.
Sed cum sic casui septimo redditur nominativus in hac relatione, quae dicit
sensibile sensu sensibile est, non eodem casu quo superius dictum est
convertitur. Dicimus enim sensus sensibilis rei sensus est, et hic nominativus
redditur ad genitivum. Haec enim relatio ad septimum casum se aptari non
patitur. Scientia quoque scibilis rei scientia est, siquidem hoc scitur quod
sciri potest et quod sciripotest, scibile est sed non eadem ratione, nec ad
eumdem casum relatio ista convertitur. Dicimus enim scibilis res scientia
scibilis est. Est enim prima relatio ad genitivum, secunda conversio ad septimum.
Haec quoque relatio secundum eosdem convertitur casus, cum dicimus maius minore
esse maius, et minus maiore esse minus. Duplum quoque et medium relativa sunt sed et
eisdem casibus convertuntur. Duplum namque dimidii duplum est, dimidium vero
dupli dimidium est. Sunt autem alia quoque relativa quae ipse sic addidit. AT
VERO SUNT ETIAM ET HAEC AD ALIQUID, UT HABITUS, AFFECTIO, SCIENTIA, SENSUS,
POSITIO; HAEC ENIM OMNIA QUAE DICTA SUNT HOC IPSUM QUOD SUNT ALIORUM DICUNTUR
ET NON ALITER; HABITUS ENIM ALICUIUS HABITUS EST, ET SCIENTIA ALICUIUS
SCIENTIA, ET POSITIO ALICUIUS POSITIO, ET ALIA QUIDEM SIMILITER. De sensu
quidem et scientia dictum est superius, nunc vero de habitu, dispositione, et
positione dicendum est. Dispositio est ad aliquam rem mobilis applicatio, 218C
ut si quisquam flammae propinquus calcat, ille dispositus dicitur ad calorem,
id est, habens aliquam applicationem coniunctionemque ad calorem. Idem vero est
affectio quod dispositio, ne nouo nomine error oriatur: et ideo dispositio cum
eit quaedam ad aliam rem coniunctio, vel ab alia affectio, facile mobilis est,
celerius etenim permutatur. Habitus autem est dispositionis vel affectionis
firma et non facile permutabilis accessio, ut si quisquam in sole ambulans
fuscior fiat, dispositus ad nigredinem dicitur et nigredine affectus. Sin autem
illa nigredo fortius et immutabiliter corpus infecerit, habitus nominatur:
quocirca habitus est inveterata affectio. Unde omnis habitus dispositio vel
affectio est, non autem omnis dispositio vel affectio habitus. Et ne multa
dicenda sint, hoc quoque constat in habitu et dispositione, quod habitus
immutabilis passio est, dispositio vero non similiter sed affectio quaedam est,
et ad aliquam rem coniunctio, quae potest facile permutari. Positio vero est
alicuius rei collocatio, ut est statio, sessio, inclinatio, accubatio, et alia
huiusmodi. Nam et qui stat quodammodo positus esse dicitur et collocatus. et
qui sedet, et qui accumbit, et qui secundum caeteras positiones est positus
appellatur. Quocirca et statio et sessio et accubatio positiones erunt. Sed
quoniam quid essent dictum est, nunc si sunt ad aliquid videamus, habitum
relative dici ea res probat, quae aliis quoque rebus documento fuit esse
relativis, ut est in sensu atque in scientia. Idcirco enim dictum est sensum
sensibilis rei esse sensum, quod res sensibilis est quae sentiri potest; est
ergo habitus habilis rei habitus. Habilis enim res est quae haberi potest,
illius enim rei habitus est quae haberi potest. Quocirca erit habitus habilis
rei habitus sed res quoque habilis habitu erit habilis, ipso enim habita res
quae haberi possunt habemus. Dispositio quoque eodem modo. Dispositio namque
dispositae rei dispositio est, et disposita res dispositione disposita est.
Caloris enim dispositio calentis, id est, ad calorem dispositi, dispositio est.
Eodem modo dispositus ad calorem caloris dispositione dispositus est: velut si
hoc modo sit dictum, omnis affectio affecti affectio est, et omne affectum
affectione affectum est. Et calor calentis fit calor, et calens calore fit
calidum. Positio quoque relativa est, nam positio positae rei positio est, et
posita res positione posita est, et hoc intelligi convenit secundum priorem
habitus et dispositionis modum. Illa quoque res probat positionem esse ad
aliquid, quod eius species relativae sunt; statio enim stantis rei statio est,
et qui stat statione stat; et de sessione quidem et de accubitu idem dici potest.
Quocirca et habitus et dispositio vel affectio, et positio relativa sunt, et
haec omnia vel similibus vel dissimilibus convenientibus tamen praedicationi
casibus convertuntur. Eorum autem quae secundum casus convertuntur, alia sunt
quae eodem nomine praedicantur, alia vero quae dispari: cum enim dico simile
simili simile est, et aequale aequali aequale est, et dissimile dissimili
dissimile est, eisdem vocabulis 219C eisdemque nominibus tota fit praedicatio.
Cum autem dico duplum medii duplum, vel maius minore maius, disparibus
vocabulis facta est praedicatio. Quoniam vero relativorum definitionem ita
proposuit, ut diceret: ad aliquid vero talia dicuntur quaecumque hoc ipsum quad
sunt aliorum dicuntur, vel quomodolibet, aliter ad aliud; quid esset hoc ipsum
quod sunt aliorum dicuntur, iam diximus nunc quid sit; quod ait, vel
quomodolibet aliter ad aliud, requirendum est. Quod ipse Aristoleles
couvenientibus in ordine probat exemplis; ait enim: AD ALIQUID ERGO SUNT
QUAECUMQUE ID QUOD SUNT ALIORUM DICUNTUR VEL QUOMODOLIBET ALITER AD ALIUD; UT
MONS MAGNUS DICITUR AD MONTEM ALIUM (MAGNUM ENIM AD ALIQUID DICITUR), ET SIMILE
ALICUI SIMILE DICITUR, ET OMNIA 219D TALIA SIMILITER AD ALIQUID DICUNTUR. EST
AUTEM ET ACCUBITUS ET STATIO ET SESSIO POSITIONES QUAEDAM, POSITIO VERO AD
ALIQUID EST; IACERE AUTEM VEL STARE VEL SEDERE IPSA QUIDEM NON SUNT POSITIONES,
DENOMINATIVE VERO EX HIS QUAE DICTAE SUNT POSITIONIBUS NOMINANTUR. Quoniam
accubitus et statio et sessio positiones dicuntur, et quonism omnis positio ad
uliquid est, sufficienter superius comprehensum est. Nunc vero quid sit quod
ait, vel quomodolibet aliter ad aliud, expediemus, in relatione per quam
dicimus filius patris filius, nulla coniunctio mista est, nisi tantum sola
casuum vis praedicationis huius membra coniungit. Cum autem dico montem magnum,
ad alium referens paruam, ita propono, mons magnus, ad montem 220A paruum, et
mons paruus ad magnum, hic nullorum casuum vis: quamquam enim accusativus
videtur esse permistus, tamen ille huius relationis vim non tenet sed
praepositio quae ad accusativum datur; cum enim dico, mons magnus ad paruum
montem, praepositio sola est quae vim huius continet relationis, ut si quis
dicat magnus mons paruum montem, nihil significet definitum. Quocirca quamvis
accusativus casus in hac propositione sit, non tamen hic vim casus tenet sed
praepositio; atque hoc est quod ait, vel quomodolibet aliter ad aliud, ut
quoniam superius secundum casus relationes fieri dixerat, erant autem quaedam
relationes quae nullis casibus tenerentur, adiecit hoc, vel quomodolibet aliter
ad aliud, ac si diceret: Omnis relatio aut casibus fit, quod 220B per hoc demonstravit
quod ait, quaecumque id quod sunt aliorum dicuntur, aut praeter casus sunt,
quod haec sententia docet, vel quomodolibet aliter ad aliud, atque haec
hactenus. Sed cum positio sit ad aliquid, et sint species eius relativae
(sessio enim et statio relativa sunt) sedere et stare nulla relatio est. Stare
namque et sedere de statione et sessione denominative dicuntur. Omnis autem
denominatio non est id quod est ea res de qua nominatur, ut grammaticus, non
enim idem est quod grammatica de qua nominatus est. Quocirca si sedere de
sessione, et stare de statione denominativum est, sessio vero et stati relativa
sunt sedere et stare, quae a relativis denominativa sunt, relativorum genere
non tenentur. Et universaliter, quidquid ex quibuslibet positionibus 220C
denominatur, illud non ad relativa sed ad praedicationem quae situs dicitur
reduci potest. INEST AUTEM ET CONTRARIETAS IN RELATIONE, UT VIRTUS MALITIAE
CONTRARIUM EST, CUM SIT UTRUMQUE AD ALIQUID, ET SCIENTIA INSCIENTIAE. NON AUTEM
OMNIBUS RELATIVIS INEST CONTRARIETAS; DUPLICI ENIM NIHIL EST CONTRARIUM, NEQUE
VERO TRIPLICI NEQUE ULLI TALIUM. Quemadmodum in substantia vel quantitate si
eorum esset proprium contraria suscipere rimatus est, ita quoque nunc in
relativis de contrarietate considerat, utrum relativorum sit proprium contraria
posse suscipere, et quoniam virtus et vitia utraque sunt habitus, virtus enim
est mentis affectio in bonam partem, et difficile commutabilis, vitium affectio
in malam partem, ipsa quoque difficile mobilis 220D et diuturnitate perdurans:
quoniam igitur et vitium et virtus habitus sunt, omnis autem habitus ad aliquid
esse monstratus est (habilis enim rei habitus est) erunt virtus atque vitium
relativa sed haec contraria sunt, igitur relativa contraria suscipere non
recusant. Sed si dicat quis: quid causae est ut virtutem atque vitium ipsumque
habitum paulo post inter qualitates numeret? Atqui ut alia significatione una
res diversis generibus supponatur, nihil prohibet, Socrates namque in eo quod
est Socrates substantia est, in eo quod pater vel filius ad aliquid; ita ad
aliud atque ad aliud ducta praedicatione eamdem rem sub diverso genere nihil
poni prohibet. Habitus quoque et virtus et vitium eodem modo est. Potest enim
in 221A qualitate poni habitus quod ex eo quales homines nuncupentur, habentes
enim dicimus aliquos rei habitus retinentes. Virtus quoque qualitas est idcirco
quod ex eo boni homines dicuntur et secundum illam qualitatem, id est
bonitatem, quales homines, id est bonos homines nuncupamus; similiter autem et
vitium. Ipse quoque habitus ad aliam praedicationem dictus fit iterum
relativus: quod enim habitus habilis rei habitus est, ad aliquid est; et quod
alicuius virtus est, ad aliquid virtus est, et quod alicuius vitium est, ad
aliquid quoque ipsum est. Ergo nihil impedit easdem res ad aliud atque aliud
versas diversae praedicationi substitui. Ipsum vero ad aliquid praeter ullum
aliud praedicamentum intelligere non possumus, ut patrem et filium, dominum et
servam secundum 221B substantiam consideramus. Nam et qui dominus et qui seruus
est, substantia est. Duplum et triplum secundum quantitatem, haece nim in
quantitate consistunt, scientia vero et inscientia secundum qualitatem.
Secundum enim has quales dicimur, scientes scilicet atque inscii. Quocirca
quoniam praeter aliud praedicamentum per se relativa nullus intelliget,
secundum ea praedicamenta de quibus intelligitur relatio, secundum ea dicitur
contraria posse suscipere: ut Socrates ipse quidem substantia est sed
substantia contrarium non recipit. Pater vero alque filius secundum substantiam
praedicatur, non est enim pater atque filius nisi in substantia sit. Quocirca
quoniam secundum substantiam dicitur, contrarietate caret. Rursus duplum vel
dimidium secundum quantitatem dicitur, quantitas vero contraria non habere monstrata
est; igitur nec duplum atque dimidium contrariis pugnat. Qualitas vero recipit
contrarietatem; bonum enim et malum secundum qualitatem opponuntur, bonum
igitur et malum contrariis non carent. Igitur secundum quae praedicamenta
relativa dicuntur, si illa suscipiunt contraria, et relatio suscipit. Sin vero
illa prius repudiant contrarietatem, nec illud ad aliquid quod secundum ea
dicitur ulla unquam contrarietate dividitur. Quare habere contraria relationis
proprium non est, nam neque in sola relatione est (habet enim hoc quoque
qualitas), nec in omnibus ad aliquid considerari potest. Quae enim secundum
talia praedicamenta dicuntur ad aliquid quae non recipiunt contrarietatem, ut
secundum substantiam pater et filius, vel secundum quantitatem duplum et
medium, in talibus relativis contraria nullo modo reperiuntur. Quod vero neque
soli neque omnibus inest, hoc proprium non est; non est igitur proprium
relationis habere contraria. VIDENTUR AUTEM ET MAGIS ET MINUS RELATIVA
SUSCIPERE; SIMILE ENIM MAGIS ET MINUS DICITUR, ET INAEQUALE MAGIS ET MINUS
DICITUR, CUM UTRUMQUE SIT RELATIVUM (SIMILE ENIM ALICUI SIMILE DICITUR ET
INAEQUALE ALICUI INTEQUALE). NON AUTEM OMNIA SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS; DUPLEX
ENIM NON DICITUR MAGIS ET MINUS DUPLEX, NEC ALIQUID TALIUM. Quaeritur nunc an
relationis sit proprium suscipere magis et minus; sed in hoc illa ratio
servatur, quemadmodum in contrariis dictum est. Quoniam quaecumque secundum ea
dicuntur quae contraria non recipiunt, ipsa quoque contrariis carent. In hoc
vero cum secundum quantitatem dicatur aequale et inaequale, suscipit et magis
et minus. Dicitur enim magis aequale et minus aequale. Eodem modo et simile,
magis simile et minus simile dicitur. Sed si forte quis dicat: cur cum
quantitatis sit dici aequale et inaequale, et quantitas magis atque minus non
suscipiat, aequale et inaequale et intensione crescat et remissione minuatur?
Dicendum est quoniam quemadmodum substantia ipsa per se in eo quod substantia
est non est proprium, ipsi tamen proprium est contraria posse suscipere, ita et
in quantitate consideratur, proprium enim est, non hoc ipsum cuius est proprium
sed quaedam alia extrinsecus qualitas passioque. Passio enim qualitatis est, et
quaedam qualitas aequale et inaequale dici potest: quod quoniam non est idem
proprium quod est illud cuius est proprium, et aequale vel inaequale dici, non
est quantitas cuius est proprium sed quaedam qualitas et passio quantitatis. Haec
autem dicitur ad aliquid, ipsum enim quod est alterius dicitur, aequale enim
aequali aequale dicimus, et similiter simile similis simile. Sed non capiunt
omnia relativa magis et minus. Nullus enim potest dicere magis et minus duplum
esse aliquid: nam sive denarius ad quinarium comparetur, sive quaternarius ad
binarium, aeque uterque duplus est, aeque uterque medietas. Qualitas quoque
recipit magis et minus, dicimus enim magis album et minus album. Quare quoniam
neque omni relationi neque soli inest suscipere magis et minus, et per
qualitatem relatio suscipit et magis et minus, relationis proprium non est
suscipere magis et minus. OMNIA AUTEM RELATIVA AD CONVERTENTIA DICUNTUR, UT
SERUUS DOMINI SERUUS DICITUR ET DOMINUS SERUI DOMINUS, ET DUPLUM DIMIDII DUPLUM
ET DIMIDIUM DUPLI DIMIDIUM, ET MAIUS MINORE MAIUS ET MINUS MAIORE MINUS;
SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS. SED CASU ALIQUOTIENS DIFFERT SECUNDUM LOCUTIONEM,
UT SCIENTIA SCIBILIS REI DICITUR SCIENTIA ET SCIBILE SCIENTIA SCIBILE, ET
SENSUS SENSIBILIS SENSUS ET SENSIBILE SENSU SENSIBILE. Clara haec est
proponentis et non inuoluta sententia. Dicit enim omnia relativa ad
convertentia dici, quod ipse propriis patefecit exemplis. Omne enim ad aliquid
ita ad aliud praedicatur, ut illud ad quod praedicatur videatur posse converti,
et hoc est quod ait: OMNIA RELATIVA AD CONVERTENTIA DICUNTUR. Converti autem
est, ut si prima res dicitur ad secundam, secunda rursus dicatur ad primam.
Ponatur enim primus pater, secundus filius, et dicatur hoc modo, pater filii
pater est; id rursus converti potest, ut prius ponamus filium, et talis sit
praedicatio, filius patris filius. Ergo pater ad talem dicitur, id est ad
filium qui convertitur: et filius qui dicitur ad patrem, ad talem rem dicitur,
quae ipsa quoque convertitur, ut de filio praedicetur. Omniaque relativa hoc
modo sunt, omne enim relativum ad tale aliquid praedicatur quod ipsum in
praedicatione converti possit. Sed nec omnia dicuntur secundum eamdem vocis
prolationem. Alia enim sunt quae eisdem casibus convertuntur, ut dictum est,
pater enim filii pater est, et filius patris filius est. Alia vero quae non
eisdem, ut scientia scibilis rei scientia est: hic genitivus est medius.
Scibile autem scientia scibile est: hic septimus praedicationem tenet. Alia
vero nullo (ut supra dictum est) casu coniuncta sibimet convertuntur, ut mons
magnus ad paruum dicitur, et paruus ad magnum. Ergo OMNIA RELATIVA AD
CONVERTENTIA DICUNTUR, quamvis non eisdem casibus convertantur, quod ipse ait
dicens: SED CASU ALIQUOTIENS DIFFERT SECUNDUM LOCUTIONEM. Quod vero addidit nimis
diligenter adiectum est. AT VERO ALIQUOTIENS NON VIDEBITUR CONVERTERE NISI
CONVENIENTER AD QUOD DICITUR ASSIGNETUR SED PECCET IS QUI ASSIGNAT; 223B UT ALA
SI ASSIGNETUR AVIS, NON CONVERTITUR UT SIT AVIS ALAE; NEQUE ENIM CONVENIENTER
PRIUS ASSIGNATUM EST ALA AVIS; NEQUE ENIM IN EO QUOD AVIS, IN EO EIUS ALA
DICITUR SED IN EO QUOD ALATA EST (MULTORUM ENIM ET ALIORUM ALAE SUNT, QUAE NON
SUNT AVES); QUARE SI ASSIGNETUR CONVENIENTER, ET CONVERTITUR; UT ALA ALATI ALA,
ET ALATUM ALA ALATUM. ALIQUOTIENS AUTEM FORTE ET NOMINA FINGERE NECESSE ERIT,
SI NON FVERIT POSITUM NOMEN AD QUOD CONVENIENTER ASSIGNETUR; UT REMUS NAVIS SI
ASSIGNETUR, NON ERIT CONVENIENS ASSIGNATIO (NEQUE ENIM IN EO QUOD EST NAVIS, IN
EO EIUS REMUS DICITUR; SUNT ENIM NAVES QUARUM REMI NON SUNT); QUARE NON
CONVERTITUR; NAVIS ENIM NON DICITUR REMI. SED FORTE CONVENIENTIOR ASSIGNATIO
ERIT SI SIC QUODAM MODO ASSIGNETUR, REMUS REMITAE REMUS, VEL ALIQUO MODO ALITER
DICTUM SIT (NOMEN ENIM NON EST POSITUM); CONVERTITUR AUTEM SI CONVENIENTER
ASSIGNETUR (REMITUM ENIM REMO REMITUM EST). SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS, UT
CAPUT CONVENIENTIUS ASSIGNABITUR CAPITATI QUAM SI ANIMALIS ASSIGNETUR; NEQUE
ENIM IN EO QUOD ANIMAL EST CAPUT HABET (MULTA ENIM SUNT ANIMALIUM CAPITA NON
HABENTIA). Supra iam de relativorum conversione proposuit, dixitque quidquid
est ad aliquid, vel eisdem casibus vel dissimilibus, tamen ad convertentia
dici: hoc vero idcirco evenit quod omne ad aliquid esse suum ex alterius
habitudine et comparatione trahit; quodsi utraque secundum ad aliquid sint
opposita, ad aliquid nuncupantur aequam vim vocabuli nuncupationemque sortita.
Nam si pater et filius utrique ad aliquid sunt, si pater ad filium praedicatur,
quoniam ad aliquid est, fllius quoque, quia ad aliquid est, ad quoddam aliud
praedicabitur sed nullius est filius nisi patris. Ergo haec vocabula ex
alterutra nuncupatione principium sumunt. Quocirca quae sibi invicem
substantiam donant, recte ad se invicem praedicantur, et hoc quidem in omnibus
relativis constat intelligi. Sed huiusmodi conversio non uno modo, nec
quomodolibet fieri potest; nisi enim convenienter quaelibet illa res ad id quod
dicitur praedicetur, huiusmodi conversio nulla ratione convertitur. Cum enim
dicatur caput animalis caput dici non potest, animal capitis animal. Ergo ita
redditum nulla ratione convertitur. Atque hoc est quod ait, non videri in
omnibus relativis posse converti, nisi convenienter ad quod dicitur assignetur.
Si enim peccet is qui assignat, ut non convenientem praedicationem faciat,
conversio non procedit; quae tamen est ipsa convenientia qua possint semper
relativa converti, huiusmodi est. Cum enim dico alam avis esse alam, non
convertitur, ut avis ala sit avis, idcirco quod non est convenienter facta
praedicatio: non enim in eo quod avis est, in eo habet alam; multa enim sunt
quae habent alam, aves tamen nullo modo nominantur, ut apes sunt et
uespertitiones, et quidquid est aliud tale, habere quidem dicimus alas, eas
tamen aves non dicimus. Quare non in eo quod avis est, in eo est eius ala sed
in eo quod alata est; idcirco enim alam habet, quoniam alata est: et quidquid
fuerit alatum, alas habebit. Quare ita facta praedicatio illam conversionem
retinet atque custodit, ala enim alati ala est, et alatum ala alatum est. Eodem
quoque modo de capite: si quis dicat caput animalis est caput, non convenienter
vim praedicationis aptabit; non enim in eo quod animal est, in eo habet caput,
multa enim sunt animalia quae capite carent, ut ostrea, et conchylia, et
caetera huiusmodi. Igitur dicendum est caput capitatae rei esse caput, et
capita tam rem capite esse capitatam. Videsne quemadmodum conveniens
praedicatio aiternam in se vocabuli conversionem reuersionemque reddiderit? Ita
quoque speculandum est et de alio exemplo quod ipse proposuit. Remus enim si
navis remus dicatur, nullo modo convertitur, ut navis remi navis esse
nominetur. Sunt enim quaedam naves quae remis penitus non utuntur, ut lintres
quas solo subigunt conto, et idcirco non convertitur. Dicendum est igitur remum
remitae rei esse remum, et remitam rem remo esse remitam. Necesse quoque erit
nomen fingere, ei positum non sit: nam quemadmodum filius patris filius, et
pater filii pater, reciproca conversione praedicantur, et utrumque nomen in usu
est, sic, si defuerit nomen, ipse tibi aliquid debebis effingere, ut in eo quod
est, ala alati ala; alatum enim noviter factum est, et nunquam antedictum. Quo
autem modo possimus nomina ipsa confingere, quoniam necessarium esse posuimus,
artem quoque componendi sequenti ordine demonstremus. Sed hoc faciendum est, si
prius illud purgavero, quod quidam contra Aristotelem culpandi studio ponunt. Aiunt
enim non esse solius relationis ad convertentiam dici. Si quis enim sic dicat:
cum sol super terram est, dies est, et cum dies est super terram, sol est,
recipiunt haec quoque conversionem, quae confessa, a relativorum definitione
segregata sunt. Non igitur in solis relativis, inquiunt, cadit ista conversion Sed
Iamblicus duas huius rei protulit solutiones, unam peruacuam, aliam vero
perforem. Ait enim nihil officere ad Aristotelis sententiam, si et alia
convertantur; non enim inquit Aristoteles solis hoc relativis esse sed, omnibus
namque hoc relativis inest, nec ulla ratione negari potest: quocirca quoniam
non dixit Aristoteles solis hoc inesse relativis, illorum quaestio huius
praeclari philosophi sententiam non moratur. Sed hoc potius accidentis est quam
naturae, et ad aliud quodammodo refugium concurrentis potius quam ex ipsa
Aristotelis auctoritate dictorum eius aliquod propugnaculum comparantis. Aliam
vero attulit causam prorsus gravem: ait enim proprium esse hoc relativorum, non
secundum suam nuncupationem sed secundum aliquam habitudinem, eodem modo
converti. Qui enim dicit cum sol est super terram, dies est, et cum dies est,
sol est super terram: nullam habitudinem monstrat sed tantummodo consequentiam
ostendit. Consequitur enim super terram solem esse cum dies est, et cum sol
super terram cursus agat, diem esse; cum vero aliquis dicit filius patris
filius, et pater filii pater, habitudinem et comparationem et quodammodo
continentiam utrorumque declarat. Atque hoc quoque in alia quavis relatione spectare
licet. Quocirca quoniam omnia ad aliquid secundum quamdam ad se invicem
habitudinem continentiamque dicuntur, secundum continentiam quoque et
habitudinem eorum conversio facienda est, qua in re nos quoque graviter
dicentis Iamblici auctoritati concedimus. Nunc vero quae sit ars fingendi
nomina sicubi desunt, dicendum videtur, quam ipse Aristoteles his verbis
tradit. SIC AUTEM FACILIUS FORTASSE SUMETUR QUIBUS NOMEN NON EST POSITUM, SI AB
HIS QUAE PRIMA SUNT ET AB HIS AD QUAE CONVERTUNTUR NOMINA PONUNTUR, UT IN HIS
QUAE PRAEDICTA SUNT AB ALA ALATUM, A REMO REMITUM. OMNIA ERGO QUAE AD ALIQUID
DICUNTUR, SI CONVENIENTER ASSIGNENTUR, AD CONVERTENTIA DICUNTUR. Quoniam sunt
quae ita dicuntur ad aliquid, ut nisi convenienter aptentur conversio nulla
sit, in omnibus autem ad aliquid conversionem exspectari necesse est, quae sit
haec convenientia, et quemadmodum assignari relationes oporteat, ipse
demonstrat. Si quid enim dicitur ad aliquid quod converti non possit, ab ipso
quod dicitur si denominatio fit, mox convertitur: ut ala dicitur avis, et recta
quidem est haec praedicatio sed ad naturam relationis incongrua. Nunc igitur
quoniam dici non potest avis alae, dicitur autem ala avis, ab ipsa
praedicatione, quae ad aliud praedicatur, si denominatio fit, mox redit
consueta conversio relativis. Nam cum dicitur ala avis, ut dicatur avis alae,
inconveniens est; si vero ex ala fiat denominatio, ut dicatur ala alati, sic
conversio manet. Alatum enim ala alatum esse dicimus, sicut alam alati esse
alam. Et hoc idem in remo evenit. Nam quoniam remus navis dicitur, et remi
navis ut sit ulla ratione convertitur, si ex remo sit denominatio, statim
reddit ex more conversio. Dicimus enim esse remum remitae rei esse remum, et
hoc illi convertitur. Remita enim res remo remita est. Ergo ex eo quod prius
dicitur, nomen fingendum est, sicut ex eo quod est ala, quoniam prius ad avem
non dicitur, quia avis ad alam non convertitur, denominatio facta est, ut
diceretur alatum. Atque hoc est quod ait, si ab his quae prima sunt his ad quae
convertuntur nomina ponantur. Prima namque praedicatio est ab ala. Dicimus enim
alam avis, et hoc quaerimus ut ad alam praedicatio convertatur. Ergo ab eo quod
prius dicitur, illi ad quod convertitur nomen fingendum est, ut ea quae prius
dicitur ala, rei ad quam convertitur sic ut convenienter aptetur, fingendum est
nomen alatum, quod ipsum ex ala denominatum est, atque hoc idem et in caeteris
relativis licet intelligi. NAM SI AD QUODLIBET ALIUD ASSIGNENTUR ET NON AD
ILLUD DICANTUR, NON CONVERTUNTUR. DICO AUTEM QUONIAM NEQUE IN HIS QUAE CONFESSE
CONVERSIM DICUNTUR ET IN QUIBUS NOMEN EST POSITUM, NIHIL CONVERTITUR, SI AD
ALIQUID EORUM QUAE SUNT ACCIDENTIA ASSIGNETUR ET NON AD ILLUD DICATUR; UT
SERUUS SI NON DOMINI ASSIGNETUR SED HOMINIS VEL BIPEDIS VEL ALICUIUS TALIUM,
NON CONVERTITUR (NON ENIM ERIT CONVENIENS ASSIGNATIO). Aliud quoque argumentum
dedit, si relatione convenieiiter non reddantur, non posse converti. Fortasse
enim quis dicat alam et caput non esse ad 226B aliquid: quod si quis hoc quoque
concedat, illud tamen nullus negare poterit, quin seruus aut filius semper ad
aliud praedicentur. Ergo in hac quoque re, quas confessae relativa est, perit
relationis propria conversio, si non convenienter et ad illud ad quod proprie
dicitur assignetur. Nam cum sit ad aliquid seruus, nisi domini reddatur, id
est, ad id ad quod convenienter dicitur, nulla hac ratione conversio est.
Dicatur ergo seruus hominis, vel seruus bipedis, non convertitur, ut dicat quis
bipedem esse serui, aut hominem esse serui. Eodem quoque modo de filio. Ergo
quaecumque sunt extrinsecus, si ad ea id quod est ad aliquid praedicetur, nulla
conversio est. Quod autem ait accidentia, non quod homo sit accidens, aut
bipes, differentia hominis accidenter insit sed interdum consuetudinis Aristotelicae
est, quae secundo loco et extrinsecus praedicantur, dicere secundum accidens
praedicari. Seruus autem prius ad hominem est, secundo vero loco ad hominem.
Idcirco enim quod dominus homo est, ideo seruus ad hominem dicitur. Et idcirco
quia dominus bipes est, ideo seruus bipedis dicitur. Ergo secundum accidens
dixit secundo loco, volens ostendere extraneam et non convenientem fieri
praedicationem, si quis ad hominem vel bipedem servam et non ad dominum
referat. Manifestum igitur est quoniam in bis quoque quae confessa, sunt ad
aliquid, et in quibus nomina sunt. Nomen enim et serui et domini in usu est,
non quemadmodum in remo aut in ala, ubi neque alatum neque remitum nomen fuit,
nisi ipse fingeret Aristoteles. Cum ergo haec ita sint, manifestum est quoniam
si non convenienter aptarentur, conversionem praedicatio non teneret. AMPLIUS,
SI CONVENIENTER ASSIGNETUR AD ID QUOD DICITUR, OMNIBUS ALIIS CIRCUMSCRIPTIS
QUAECUMQUE ACCIDENTIA SUNT, RELICTO VERO SOLO ILLO AD QUOD ASSIGNATUM EST,
SEMPER AD IPSUM DICETUR; UT SI SERUUS AD DOMINUM DICITUR, CIRCUMSCRIPTIS
OMNIBUS QUAE SUNT ACCIDENTIA DOMINO, UT ESSE BIPEDEM VEL SCIENTIAE
SUSCEPTIBILEM VEL HOMINEM, RELICTO VERO SOLO DOMINUM ESSE, SEMPER SERUUS AD
ILLUD DICETUR; SERUUS ENIM DOMINI SERUUS DICITUR. SI AUTEM NON CONVENIENTER
REDDATUR AD ID QUOD DICITUR CIRCUMSCRIPTIS OMNIBUS ALIIS, RELICTO VERO SOLO AD
QUOD REDDITUM EST, NON DICETUR AD ILLUD; ASSIGNETUR ENIM SERUUS HOMINIS 227A ET
ALA AVIS, ET CIRCUMSCRIBATUR AB HOMINE ESSE DOMINUM; NON ENIM IAM SERUUS AD
HOMINEM DICITUR (CUM ENIM DOMINUS NON SIT, SERUUS NON EST); SIMILITER AUTEM ET
DE AVI, CIRCUMSCRIBATUR ALATAM ESSE; NON ENIM IAM ERIT ALA AD ALIQUID (CUM ENIM
NON SIT ALATUM, NEC ALA ERIT ALICUIUS). QUARE OPORTET ASSIGNARE AD ID QUOD
CONVENIENTER DICITUR; ET SI SIT NOMEN POSITUM, FACILIS ERIT ASSIGNATIO; SI
AUTEM NON SIT, FORTASSE ERIT NECESSARIUM NOMEN FINGERE. QUOD SI ITA REDDANTUR,
MANIFESTUM EST QUONIAM OMNIA RELATIVA CONVERSIM DICUNTUR. Aliud quoque validum
addidit argumentum in omni secundum ad aliquid, praedicatione solam esse
assignationis convenientiam requirendam. Quo enim permanente cunctis aliis
pereuntibus relativorum praedicatio constat, et quo pereunte cunctis aliis
permanentibus, ad aliquid praedicatio non manet, illud est ad quod convenienter
nominis relatio referatur. Qui enim dominus est, idem ei homo est, idemque
bipes, idem quoque scientiae perceptibilis. Ad quodlibet igitur horum seruus
non praedicabitur, si dominus non sit; quod si dominus sit, etiamsi quodlibet
horum pereat, nihil impedit praedicationem. Praedicetur enim seruus ad dominum,
et ab eo caetera perimantur. Pereant enim ab eo quod est homo, ac bipes, quod
scientiae perceptibilis, his omnibus pereuntibus, dominus solus permaneat;
caeteris igitur pereuntibus, seruus tamen nihilominus dicitur ad dominum, ad
hominem vero non dicitur, pereunte enim domini nomine, serui ad hominem nulla
praedicatio est, quod si ad dominum seruus non referatur, pereatque domini
nomen, omnibus aliis manentibus, non erit praedicatio. Auferatur enim dominus
maneat homo, et bipes, et scientiae perceptibilis, non potest dici seruus
hominis, vel seruus bipedio. Domino enim non manente seruus interit: quare
manente domino ad quod seruus convenienter aptatur, cunctis aliis pereuntibus,
praedicatio manet; sublato vero domino, ad quem est conveniens praedicatio,
cunctis aliis manentibus praedicatio non est. Eodem modo etiam de ala; nisi
enim ad alatum referatur, cunctis aliis manentibus integra praedicatio non est.
Adeo non solum non convertitur sed nec praedicatio ulla erit, nisi relatio ei
ad quod convenienter dicitur assignetur. Simul etiam haec quoque ars est et via
noscendi, cum in naturamulta sunt, ad quod potissimum relatio praedicetur. Nam
cum in domino sit, et homo, et animal, et disciplinae perceptibile, et bipes,
in seruo quoque idem, ad quod horum aut domini nomen aut serui referre
possimus, sic ostenditur. Qua enim re manente sublatis caeteris praedicatio
valet, et qua re sublata creteris manentibus, intercipitur praedicatio ad illud
relatio rectissime praedicatur. His igitur positis totius argumenti vim
sententiumque concludit, ait enim: omnia quaecumque ad aliquid sunt aequa
praedicatione converti: hoc autem huiusmodi est. Quaecumque enim ad se invicem
aequaliter praedicantur, et conversione facta retorquentur, illa aequali natura
et dimensione fundata sunt, ut sunt propria et species. Relativa quoque ut
convertantur, aequalia esse oportet. Nam si una res amplior, alia fuerit minor,
conversionem non habent, nam in eo quod est ala avis, minus est avis ala, multa
enim sunt quae alas habent, et aves non sunt, atque ideo conversio non fit. Et
in eo quod est remus navis, maior est navis remo, multae enim naves sunt quarum
remi non sunt; quare in his nulla potest esse conversio. Si vero sint aequalia
ut filius alque pater, conversio non fugit. Nunquam enim est filius nisi
patris, et rursus nunquam pater est nisi filii. Quocirca aequalia esse oportet
quaecumque ad aliquid praedicantur. Horum vero si nomen sit pusitum, positis
nominibus uti oportet. Si vero nomen positum non sit, ex his quae in prima
praedicatione sunt (ut superius dictum est) nomen oportet effigere. Quod si ita
reddantur ut omne ad aliquid convenienter ad quod dicitur praedicetur, et
aequalis erit praedicatio, et mox conversionis reciproca natura subsequitur.
Constat igitur omnia relativa ad convertentia dici. His aliud proprium iungit. VIDETUR
AUTEM AD ALIQUID SIMUL ESSE NATURA. ET IN ALIIS QUIDEM PLURIBUS VERUM EST;
SIMUL ENIM EST DUPLUM ET DIMIDIUM, ET CUM SIT DIMIDIUM DUPLUM EST, ET CUM SIT
SERUUS DOMINUS EST; SIMILITER AUTEM HIS ET ALIA. SIMUL AUTEM HAEC AUFERUNT SESE
INVICEM; SI ENIM NON SIT DUPLUM NON EST DIMIDIUM, ET SI NON SIT DIMIDIUM DUPLUM
NON EST; SIMILITER ET IN ALIIS QUAECUMQUE TALIA SUNT. Illa simul esse dicuntur
quaecumque talia sunt, ut uno posito quolibet aliud necessario subsequatur, st
uno quolibet perempto aliud modis omnibus interimatur, ut pater et filius. Nam
cum pater est, filium quoque esse necesse est; cum sit filius, pater est.
Rursus si pereat filius, patrem quoque perire manifestum est, non quod pareat
ipsa substantia, ut pereunte Hectore Priamus pereat sed perit ipsa relatio.
Ergo quoniam vel interempto patris nomine, filii nomen perit, sublato quoque
filli nomine nomen patris perit. Posito etiam patre in substantiaque
constituto, filii quoque nomen infertur, et posito filii nomine sequitur patris
et a patris nomine nunquam separatur, idcirco pater et filius simul esse
dicuntur. Ergo simul ea sunt quae se invicem vel interimunt vel inferunt, et de
his quidem ipse posterius tractat. Nunc autem hoc quoque inesse relativis
exposuit, dicens relativis quoque esse ut simul sint; nam cum duplum sit,
dimidium est, et cum dimidium, duplum. Huius autem argumentum est, quod
interempto duplo dimidium perit. Rursus quoque duplo constituto, dimidium
constituitur. Igitur quoniam duplum atque dimidium relativa sunt, et haec simul
sunt natura, id est ipsa essentia, et hoc manifestum est quoque relativis
accidere, ut simul natura ease videantur. Idem quoque est in eo quod est seruus
et dominus. Nam quoniam alterutris interemptis uterque deperit, et alterutro
constituto uterque subsistit, constat seruum atque dominum cum sint ad aliquid
simul esse natura. Sed haac ita sunt, ut sint quidem in relativis sed omnibus
his quae sunt ad aliquid non aequentur. Sunt enim quaedam relativa quorum unum
prius natura sit, quod ipse rursus adiecit. NON AUTEM IN OMNIBUS RELATIVIS
VERUM VIDETUR ESSE SIMUL NATURALITER; SCIBILE ENIM SCIENTIA PRIUS ESSE
VIDEBITUR; NAMQUE IN PLURIBUS SUBSISTENTIBUS IAM REBUS SCIENTIAS ACCIPIMUS; IN
PAUCIS ENIM VEL IN NULLIS HOC QUISQUE PERSPICIET, SIMUL CUM SCIBILI SCIENTIAM
FACTAM. Proposuit non in omnibus relativis esse hoc, ut videantur simul esse
natura; hoc autem probat ex his, quod quoniam scientia ad aliquid est (scibilis
enim rei scientia dicitur), non poterit esse scientia, nisi sit res aliqua quae
sciri possit. Hanc autem primam esse necesse est, ut in matheseos disciplina.
229B Scimus enim triangulum tres interiores angulos duobus rectis angulis
aequos habere. Unde necesse est prius fuisse quod sciri posset, postea vero ad
hanc rem aptam fuisse notitiam. Atque hoc est quod ait: NAMQUE IN PLURIBUS
SUBSISTENTIBUS REBUS SCIENTIAS ACCIPIMUS. Prius enim rebus constitutis et quasi
praepositis scientiae ratio sequitur. Quare non est in omnibus relativis simul
esse natura. Nam cum scientia et scibile relativa sint, antiquius est scibile
quam scientia. Quod vero interposuit, in pauois enim vel nullis hoc quis
perspiciet simul cum scibili scientiam factam, tale est. Quasdam namque res
animus sibi ipse confingit, ut chimeram, vel centaurum, vel alia huiusmodi,
quae tunc sciuntur, cum ea sibi animus finxerit. Tunc autem esse incipiunt,
quando primum in 229C opinione versantur. Tunc igitur sciuntur, cum in opinione
versata sint, et haec simul habent esse et sciri. Nam quoniam in opinione
nascuntur, mox esse incipiunt sed cum in ratione sunt, tunc eorum scientia
capitur. Igitur mox ut fuerint, mox sciuntur, et est eorum scientia cum
eorumdem essentia coniuncta. Namque antequam chimera fingeretur, sicut ipsa in
nulla opinione fuerat, ita quoque eius scientia non erat. Postquam vero ipsa
animarum imaginatione constituta est, eius quoque cum ipsa imaginatione
scientia consecuta est: atque ideo ait in paucis hoc posse perspici, ut simul cum
scientia scibile sit, ut in hac eadem chimera, quae cum sit scibilis, cum
scientia nata est. Sed quoniam nihil quod in substantia non permanet, neque in
veritate consistit, sciri potest (scientia enim est rerum quae sunt
comprehensio veritatis), et quidquid sibi animus flngit, vel imaginatione
reperit, cum in substantia atque veritate constitutum non sit, illud posse
sciri non dicitur, atque ideo non est eorum scientia ulla quae sola
imaginatione subsistunt. Idcirco itaque dubitans dixit, in paucis enim vel
nullis. Haec enim ipsa pauca ita quisque reperiet, ut si ad veram rationem
examinationemque contenderit, nulla esse perpendat. Quod si quisquam chimerae
aliqua esse scientiam dicat, quae non est, quamquam hoc falsum sit, tamen hoc
quoque concesso pauca erunt in quibus scientia cum scibili simul natura sit.
Multis enim antepositis et constitutis scientia nascitur. Quocirca non in
omnibus relativis verum est, ut simul esse natura dicantur: et sicut falsum
illud est, in nullis hoc esse relativis, ita falsum est rursus in omnibus. Sed
hunc tractatum longius lexit. AMPLIUS SCIBILE SUBLATUM SIMUL AUFERT SCIENTIAM,
SCIENTIA VERO NON SIMUL AUFERT SCIBILE; NAM, SI SCIBILE NON SIT, NON EST
SCIENTIA, SI SCIENTIA VERO NON SIT, NIHIL PROHIBET ESSE SCIBILE; UT CIRCULI
QUADRATURA SI EST SCIBILE, SCIENTIA QUIDEM EIUS NONDUM EST, ILLUD VERO SCIBILE
EST. Diximus illa esse simul, quaecumque alterutro constituto, vel alterutro
interempto, simul utraque constituerentur, vel etiam perimerentur. Constituto
enim ut sit pater, constituetur esse filius, et pater simul infert substantiam
filii. Eodem quoque modo filius simul infert vocabulum patris, non est enim
filius nisi patris. Eodem quoque modo altero interempto utrumque perire necesse
est, alterum autem altero prius multis dicitur modis; sed quod nunc quaerimus
tale est. Nam priora illa esse dicuntur, quae ipsa quidem peremptares alias
tollunt, ipsa vero illata atque constituta simul res alias non inferunt, ut est
unus atque duo. Interempto enim uno, duo quoque pereunt. Unde enim est unius in
duobus geminatio, si unus intereat? Constituto vero atque posito ut sit unus,
nondum duo sunt. Nondum est enim facta unius geminatio. Ergo dicuntur illa
priora esse quaecumque alia simul quidem illata non inferunt sed perimunt
interempta. Scibile ergo et scientiam non esse simul illa res probat, quod si
quis rem scibilem tollat, scientiam quoque sustulerit. Nulla potest enim
scientia permanere, si res quae sciri possit intereat. At si scibile esse
constituas, non omnino scientia consequitur. Infantibus enim ea nobis quae nunc
novimus erant, et in suae naturae substantia permanebant sed eorum apud nos
scientia non erat. Multae quoque sunt artes quas esse quidem in suae naturae
ratione perspicimus, quarum neglectus scientiam sustulit. Multumque ego ipse
iam metuo ne hoc verissime de omnibus studiis liberalibus dicatur. Quocirca si
et scientiam sublatum scibile perimit, et illatum scibile scientiam non infert,
neque constituit, prius est id quod sciri potest quam illud quod comprehendere
videlicet atque complecti notitia. Ipse autem ad hanc rem obscurissimum commodavit
exemplum. Solet enim in geometria huiusmodi esse propositio. Iubemur enim
proposito quattuor laterum spatio, aequale triangulum constituere, et facimus
hoc modo. Sit quattuor laterum spatium a b, oportet ergo a b spatio aequale
triangulum constituere, et ut sit duplum a b spatio c d e f spalium. Ducatur
angularis c t, dico quoniam c d f triangulum aequale est a b spatio, quoniam c
d e f spatium duplum est a b spatio: ab igitur c d e f spatii medietas est,
angularis enim f c totum c d e f spatium medium dividit. Quae autem eiusdem
sunt media, sibi aequalia sunt, c d t igitur et c e f triangulum a b spatio
aequale est. Proposito igitur spatio a b, aequum triangulum constitutum est c d
f, quod oportebat facere. Eodem quoque modo quaesitum est si sit propositum
circulo aequum fieri quadratum. Quadratum ergo est quod aequalibus lateribus
omnes quattuor angulos aequos habet, id est rectos, et Aristotelis quidem
temporibus non fuicse inventum videtur. Post vero repertum est, cuius quoniam
longa demonstratio est, praetermittenda est. Atque hoc est quod ait: VELUT
CIRCULI QUADRATURA: nam sicut manente quadrato, linea per obliquum ducta
triangula figura producitur; ita circulo non mutato circumpositis angulis, qui
et ipsius circuli laleribus; aequaliter diriguntur, quadrati forma consurgit,
quod (ut potuimus) coniectura depinximus. Cum enim alicui circulo aequum
quadratum constituitur, in quadraturam circuli illius mensura redigitur. Nunc
ergo hoc est quod dicit: UT CIRCULI QUADRATURA, id est aequi quadrati ad
circulum constitutio si fieri potest, et si res est quae sciri possit, scientia
quidem eius nondum inventa est. Nondum enim quisquam sub Aristotele equum
quadratum circulo constituerat. Quod si est aliqua eius scientia quae nondum
reperta est, certe prius est quod sciri possit, post vero scientia. Nam cum
posset Aristotele vivo sciri circuli quadratura, nulla tamen adhuc eius
scientia reperta est, atque ideo prius erat quod sciri posset, quam ipsius rei
ulla notitia. AMPLIUS ANIMALI QUIDEM SUBLATO NON EST SCIENTIA, SCIBILIUM VERO
PLURIMA ESSE CONTINGIT. Addit aliud validius argumentum, prius esse scibile
scientia. Illud enim notum est si per desidiam disciplina depereat, interire quidem
scientiam sed scibile permanere. Scibile autem dico quod sciri possit. Quod si
omnino animal non sit, cum quis scire possit omnino non fuerit, scientia quidem
ipsa funditus interibit: nihil tamen probibet esse ea quae permanente animali
possit inquirentis animus scientim ratione complecti. SIMILITER AUTEM HIS SESE
HABENT ET QUAE IN SENSU SUNT; SENSIBILE ENIM PRIUS SENSU ESSE VIDETUR; SUBLATUM
ENIM SENSIBILE SIMUL AUFERT SENSUM, SENSUS VERO SENSIBILE NON SIMUL AUFERT.
SENSUS ENIM CIRCA CORPUS ET IN CORPORE SUNT; SENSIBILI ERGO SUBLATO AUFERTUR
CORPUS (SENSIBILIUM ENIM ET CORPUS EST), CUM AUTEM CORPUS NON SIT SUBLATUS EST
SENSUS; QUARE SIMUL AUFERT SENSIBILE SENSUM. SENSUS VERO SENSIBILE NON; SUBLATO
ENIM ANIMALI SUBLATUS EST SENSUS, SENSIBILE AUTEM PERMANET, UT CORPUS, CALIDUM,
DULCE, AMARUM, ET ALIA OMNIA QUAECUMQUE SUNT SENSIBILIA. Id namque proponit
sensibus inveniri. Dicit enim sensu prius esse sensibile, quod communi priorum
definitione probabile esse constituit. Dictum est namque illa esse priora quae
simul quidem interempta perimerent, non autem simul aliis inferemptis ipsa
deperire, ut orbem solis prius dicimus proprio lumine, Sublato enim orbe, lumen
illud quod ab eo est penitus non manebit; subluto lumine solis, orbis manebit.
Ita quoque nunc in sensibilibus, atque in ipso sensu esse proposuit, sublato
quod sentiri possit, sensus omnino sublatus est. Neque enim esse poterit
sensus, cum quod possit sentire non invenit. Quod si sensus omnino depereat,
sensibile permanebit; et hoc evidentibus firmat exemplis. Nam cum ea quae sunt
in rebus, vel incorporea sint, vel certe corporea, et quidquid ad corporis
materiam referri potest, hoc sensuum varietati subiaceat, quidquid ad
incorporalia intellectus ratione et speculatione teneatur. Cum sit sensus omnis
in corpore, si corpus intereat, cum omnino corpus non sit, quoniam quae sunt
incorporea sentiri non possunt, et quae sentiri poterant interempta sunt,
omnino sensus euertitur. Sed si sensus auferatur, sensibilia permanebunt: et
quoniam sensus animalium effectivus est, aequa est utrorumque perditio; sive
enim sustuleris animal, sensus peribit, sive sensus euertantur, animalia quoque
sublata sunt. Sed euersis atque interemptis animalibus cum propriis sensibus,
permanent corpora quae anima non utuntur, quod si sublatis animalibus
sensibusque deperditis, corpora inanimata subsistunt, cum corpora sint quae
sentiri possunt, animalia quae sentire valeant si interempta sint, manente
sensibili sensus euersus est. Non igitur sicut sensibilis interemptio sensus
interimit, sic sensuum perditionem exstinctio sensibilium comitatur. Id vero
etiam hoc probabitur argumento, ante enim quam actu ipso aliquid sentiamus,
sensus non est. Nam priusquam dulce aliquid degustemus, gustatio ipsa
dulcedinis non est; quod autem gustari possit, id est, mel, vel quodlibet aliud
propriae naturae ratione consistit. Quocirca prius esse quod sentiri possit,
post vero sensus Aristotele auctore firmatur. AMPLIUS SENSUS QUIDEM SIMUL CUM
SENSATO FIT (SIMUL ENIM ANIMAL FIT ET SENSUS), SENSIBILE VERO ANTE EST 232D
QUAM ESSET SENSUS (IGNIS ENIM ET AQUA ET ALIA HUIUSMODI, EX QUIBUS IPSUM ANIMAL
CONSTAT, ANTE SUNT QUAM ANIMAL SIT OMNINO VEL SENSUS); QUARE PRIUS QUAM SENSUS
SENSIBILE ESSE VIDEBITUR. In compositis rebus atque ex aliis iunctis priores
sunt hae res quae componunt aliquid ipsa substantia quam componunt. Namque cum
corpus animalis sit ex igne, aere, aqua et terra, priora haec esse necesse est
quam ipsum sit animal quod illa elementa coniungunt. Hoc quoque etiam in aliis
patet, nam cum sit liber ex versibus, prior est versuum natura quam libri.
Cumque versus constet verbis atque nominibus, et caeteris quas grammatici
partes orationis vocant, haec ex quibus ipse versus constat versu ipso 233A
priora esse necesse est. Quocirca sensus quoque ipsis, iam compositis
animalibus supervenit. Nam cum animal constet ex quattuor elementis, et cum
sensus semper naturam animalium comitetur, cum ipsis animalibus sensus fieri et
nasci necesse est. Quodsi cum animalibus, id est compositis rebus, sensus
nascitur, sicut animali propria sunt ea ex quibus ipsum animal constat, sic
quoque sensu qui cum animali nascitur, illa priora sunt, ex quibus animalis
natura coniungitur. Coniungitur autem animal atque componitur ex quattuor
elementis. Quattuor igitur elementa sensu priora sunt sed quattuor elementa
corpora sunt, corpus vero omne sensibile est. Prius igitur sensibile quam
sensus est. Sensus enim cum re composita nascitur, illa vero quae componunt et
sensibilia sunt, et priora ipso composito. Universaliter enim si quae duae res sint
simul, cum quaelibet res una earum prior sit, et altera prior erit, ut animal
atque sensus, cum utraque simul sunt, simulque nascuntur, cum quattuor elementa
quae sunt sensibilia priora sint quam animal, sensu quoque esse priora necesse
est, quocirca conclusit dicens: QUARE PRIUS QUAM SENSUS SENSIBILE ESSE VIDETUR.
Sed quidam, quorum Porphyrius quoque unus est, astruunt in omnibus verum esse
relativis, ut simul natura sint, veluti ipsum quoque sensum et scientiam non
praecedere scibile atque sensibile sed simul esse, quam quoniam brevis est
oratio, non grauabor opponere. Ait enim: Si cuiuslibet scientia non sit, ipsum
quod per se poterit permanere scibile esse non poterit, ut si formarum scientia
pereat, ipsae fortasse formae permaneant, 233C atque in priore natura
consistant, scibiles vero non sint. Cum enim scientia quae illud comprehendere
possit, non sit, ipsa quoque sciri non potest res. Namque omnis res scientia
scitur, quae si non sit sciri non possit. Porro autem res quae sciri non potest
scibilis non est. Hoc idem de sensu gustantis si gustus enim pereat, mel
forsitan permanebit, gustabile autem non erit. Ita quoque omnino si sensus
pereat, res quidem quae sentiri poterant sint, sensibiles vero non sint sensu
pereunte. Et fortasse neque scientia neque sensus secundum sentientes
speculandus est sed secundum ipsam naturam quae sensu valeat comprehendi.
Namque res quaecumque per naturam sensibilis est, eam quoque in natura sua,
proprium sensum quo sentiri possit, habere necesse est. 233D Et quodcumque
sciri potest per naturam, nunquam possit addisci, nisi quaedam eius in natura
scientia versaretur. Haec Porphyrius. Sed nos ad Aristotelis ordinem textumque
veniamus. Namque ille adiecit quoque alias quaestiones. HABET AUTEM
DUBITATIONEM AN ULLA SUBSTANTIA AD ALIQUID DICATUR, QUEMADMODUM VIDETUR, AN HOC
QUIDEM CONTINGIT SECUNDUM QUASDAM SECUNDARUM SUBSTANTIARUM. NAM IN PRIMIS
QUIDEM SUBSTANTIIS VERUM EST; NAM NEQUE TOTAE NEQUE PARTES AD ALIQUID DICUNTUR;
NAM ALIQUIS HOMO NON DICITUR ALICUIUS ALIQUIS HOMO, NEQUE ALIQUIS BOS ALICUIUS
ALIQUIS BOS. SIMILITER AUTEM ET PARTES; QUAEDAM ENIM MANUS NON DICITUR ALICUIUS
QUAEDAM MANUS SED ALICUIUS 234A MANUS, ET QUODDAM CAPUT NON DICITUR ALICUIUS
QUODDAM CAPUT SED ALICUIUS CAPUT. SIMILITER AUTEM ET IN SECUNDIS SUBSTANTIIS,
ATQUE HOC QUIDEM IN PLURIBUS; UT HOMO NON DICITUR ALICUIUS HOMO, NEC BOS
ALICUIUS BOS, NEC LIGNUM ALICUIUS LIGNUM SED ALICUIUS POSSESSIO DICITUR. ATQUE
IN HUIUSMODI QUIDEM MANIFESTUM EST QUONIAM NON EST AD ALIQUID; IN ALIQUIBUS
VERO SECUNDIS SUBSTANTIIS HABET ALIQUAM DUBITATIONEM; UT CAPUT ALICUIUS CAPUT
DICITUR ET MANUS ALICUIUS MANUS DICITUR ET SINGULA HUIUSMODI; QUARE HAEC ESSE FORTASSE
AD ALIQUID VIDEBUNTUR. Contra ea quae superius disputata sunt huiusmodi nodum
quaestionis opposuit, quoniam enim prima definitio relativorum fuerat, illa
esse relativa quaecumque hoc ipsum quod essent aliorum dicerentur, secundum
hanc definitionem possunt quaedam substantiae videri esse relativae: quod si
sit, substantiae in definitionem accidentium transeunt. Nam cum sint accidentia
relativa, si quas substantias relativas esse concedimus, in accidentium numero
ponendas esse censebimus sed hoc contrarium est. Si enim substantia in subiecto
non est, accidens autem in subiecto est, qui fieri potest ut idem et in subiecto
sit et in subiecto non sit? Utrum autem possit quaedam substantia accidentium
suscipere rationem, hoc modo quaerendum est. Primae namque substantiae ipsae
quidem ad aliquid non dicuntur, neque partes primarum substantiarum quas ipsas
quoque in primis substantiis numeramus. Socrates enim non dicitur alicuius aliquis
Socrates, nec homo alicuius aliquis homo, nec bos alicuius aliquis bos, neque
partes primarum substantiarum quae ipsae quoque sunt primae substantiae. Caput
enim non dicitur alicuius aliquod caput sed tantum alicuius caput, et manus non
dicitur alicuius aliqua manus sed tantum alicuius manus. Quare neque primae
substantiae, neque primarum substantiarum partes ad relationem dici poterunt.
Quod si secundas quoque substantias speculemur, nec ipsae quoque ad aliquid
dicentur. Neque enim dicitur animal alicuius esse animal, aut homo alicuius
esse homo. Quod si quis dicat posse esse animal alicuius, ut equum meum, vel
quodlibet aliud, non in eo quod animal est sed in eo quod est possessio dicitur
alicuius, et sic non dicitur animal alicuius animal sed animalis possessio,
alicuius possessio. Ergo 234D neque primae substantiae, neque partes primarum
substantiarum, neque secundae substantiae ad aliquid dicuntur. Partes autem
secundarum substantiarum ad aliquid hoc ipsum quod sunt dicuntur. Caput enim
alicuius caput dicitur, si quidem capitati caput dicemus, et manus alicuius
manus. Si quidem ex manu nomen fingere volumus, ad quod manus referri possit,
sicut caput ad capitatum, et in aliis quidem rebus eodem modo. Sed si partes
secundarum substantiarum accidentes sint, et ipsae secundae substantiae
accidentes erunt, aut si hoc non placet, constabunt secundae substantiae ex
partibus accidentibus, quod fieri nequit. Quid igitur dicendum est? aut enim definitio
relativorum reprehendenda est, aut aliter soluenda dubietas. Sed posita atque
constituta priori'definitione, quae dicit illa esse relativa quae id quod sunt
aliorum dicuntur, hic quaestionis nodus solvi non poterit, quod ipse Aristoteles
hac adiunctione testatur. SI IGITUR SUFFICIENTER EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID
DEFINITIO ASSIGNATA EST, AUT NIMIS DIFFICILE AUT IMPOSSIBILE EST SOLVERE
QUONIAM NULLA SUBSTANTIA EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID DICITUR; SI AUTEM NON
SUFFICIENTER SED SUNT AD ALIQUID QUIBUS HOC IPSUM ESSE EST AD ALIQUID QUODAM
MODO HABERE, FORTASSE ALIQUID CONTRA ISTA DICETUR. PRIOR VERO DEFINITIO
SEQUITUR QUIDEM OMNIA RELATIVA, NON TAMEN HOC EIS EST QUOD SINT AD ALIQUID QUOD
EA IPSA QUAE SUNT ALIORUM DICUNTUR. Proposita ergo atque firmata priore
relativorum definitione difficile defendi poterit, aut fortasse nunquam, quasdam
substantias non esse relativas. Nam si ad aliquid illa sunt, quaecumque id quod
sunt aliorum dicuntur, ut id quod est caput capitati dicitur caput, habebit
igitur substantia quae est caput ad aliquid relationem, et ita erit substantia
relativa atque accidens, quod est impossibile. Quare quoniam proposita atque
constituta priore definitione haec incommoditas in dispositione consequitur, ut
constet ratio non integrae definitionis, assignatio permutetur. Ait enim non
esse integram definitionem quae supra sit reddita, nec magis illa esse ad
aliquid, quae id quod sunt aliorum dicuntur, potiusquam ea quibus ipsum esse
est ad aliquid quodammodo se habere. Sed fortasse videatur quibusdam inconsulte
legentibus et minime considerantibus, id quod definiri 235C oportuerat, hoc in
definitione esse sumptum, quod est vitiosissimum. Si enim idcirco definitio
sumitur, ut res de qua quaeritur assignetur, quae magis est apertior definitio,
si re ipsa quam definit in assignatione definitionis utatur? Definitio namque
idcirco redditur, ut res de cuius quidem esse dubitatur, definitione patefiat.
Quod si rem ipsamquam definit, in definitione protulerit, nihilo planior
definitio sit, ut si quis hominem definire volens dicat, hoc ipsum esse hominem
quod hominem. Ita quoque non considerantibus, Aristoteles relativorum
definitionem reddidisse videbitur. Ait enim esse ad aliquid, quibus hoc ipsum
esse est ad aliquid quodammodo se habere, ac si diceret: Ea sunt ad aliquid,
quae se ad aliquid quodammodo habent. Sed minutius atque scutius
considerantibus, vis integra definitionis prompte atque veraciter apparebit;
non enim in eo quod est dici, ad aliquid consideramus sed in eo quod est esse;
ea namque sunt relativa, quae in quadam comparatione et relationis habitudine
consideramus, ut quaternarius numerus, et hoc ipsum quod est esse dicitur, id
est quattuor, et aliud quoddam, id est duplum, ut si ad binarium conferatur.
Sed quod de quaternario numero dicimus, quaternarium hoc ad ipsius quaternarii
numeri naturam refertur. Quod vero duplum, non est hoc quaternarii sed duorum
ad quod duplum dicitur, et ad quod propria relatione duplum est. Binarius
quoque numerus et binarius est, et medietas, binarius quidem secundum suam naturam,
medietas vero secundum quaternarius relationem. Quocirca in comparatione quadam
atque in habitudine ea quae sunt ad aliquid speculamur; quaternarius enim in eo
quod quaternarius est ad aliquid non dicitur, in eo vero quod est duplus, duorum
relativus est, scilicet ad binarium comparatus. Binarius quoque in eo quod sunt
duo, ad aliquid non refertur sed in eo quod est medietas, scilicet ad
quaternarium comparatus. Ergo, ut sit duplus quaternarius, non duobus sed
medietate eget, ut si medietas biniarius, non quaternario sed duplo opus est.
Videsne ut habitudine quadam et comparatione res aliud in natura retinentes,
aliud tamen ad se invicem sint? et hoc non ex propria sed ex invicem natura
mutuentur, nam quod est duplus numerus ex medio trahit, quod est medietas ex
duplo, atque hoc iis quae sunt ad aliquid extra evenit, et ideo nihil
patientibus neque permutatis ipsis quae ad aliquid referuntur, ipsa ad aliquid
fiunt, nihil enim permutato de quaternario duplus ipse est, sit ad binarium
referatur, et nihil de binario permutato, medietas est binarius, si ad
quaternarium dicitur. Ergo relativorum hoc est esse, id est haec eorum natura
atque substantia est, ut id quod sunt ad aliquid referantur, id est non solum
referri dicantur sed etiam referuntur. Atque hoc est quod ait sed sunt ad
aliquid quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodammodo se babere, ac si
diceret quorum substantia est ad aliquid aliud referri, et qua ita sunt ut ipsa
id quod sunt ad aliud referantur, et esse eorum sit ad aliquid aliud referri, sed
non omnia quae dicuntur ad aliud, et esse de alio mutuantur. Illa namque
definitio prior, maius est, definitionem namque relativorum supergressa est,
includit enim ea quoque quae relativa non sunt, et quemadmodum hominem cum
dico, mortalem eum esse necesse est, cum dico mortalem, non necesse est esse
hominem, ita quoque ea quae hoc ipsum quod sunt ex altero trahunt, et esse
habent ad alterius relationem, et esse suum ad alterius referunt nuncupationem.
Quae vero ad aliud tantum dicuntur, non necesse est, ut esse suum ad aliquid
habeant relatum, quo posteriorem definitionem suscipiant, et ista sententia
breviter includatur, ut quaecumque hanc definitionem susceperint, ut hoc ipsum
esse sit ad aliquid quodammodo se habere, habeant eam quoque definitionem, quae
est relativa esse quaecumque 236D id quod sunt aliorum dicuntur, quae vero hanc
habuerint definitionem illam non necessario habeant, ut ea quae sunt ad
aliquid, etiam ad aliquid dicantur. Sed ea quae dicuntur ad aliquid, non omnino
ad aliquid sint, quod si ista definitio posterior recipiatur, quae dicit ea
esse ad aliquid, quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodammodo se habere,
poterit superior solvi dubitatio, quod dicamus id quod ipse posteriore
disputatione secutus est. Quod autem ait: Prior vero definitio sequitur quidem
omnia relativa, non tamen hoc eis est esse, quod sint ad aliquid, quod ea ipsa
quae sunt aliorum dicuntur, hoc est quod non idcirco aliquid relativum esse
dicitur, quoniam alterius esse 237A dicitur. Sed tunc merito res aliqua
relationis nomine continebitur, quoties non solum ad aliquid dicitur sed hoc
ipsum esse eius ad aliquid est quodammodo se habere. Quare quid hanc
definitionem proprium consequatur, ipse addidit. EX HIS ERGO MANIFESTUM EST
QUOD, SI QUIS ALIQUID EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID DEFINITE SCIET, ET ILLUD AD
QUOD DICITUR DEFINITE SCITURUS EST. SI MANIFESTUM QUIDEM ETIAM EX IPSO EST; NAM
SI QUIS NOVIT QUONIAM HOC EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID EST, RELATIVIS AUTEM HOC
EST ESSE, AD ALIQUID QUODAMMODO HABERE, ET ILLUD NOVIT AD QUOD HOC ALIQUO MODO
HABET. Proprium relativis secundum eam quae superius dicta est definitionem hoc
esse confirmat, quod si quis id quod est ad aliquid definite scit, quoniam 237B
relativam est, et illud ad quod referri potest, definite sciturus est quid sit,
nam relativa easunt quibus hoc est esse ad aliquid quodammodo se habere,
quoniam ut sit quaternarius duplum a binario trahit. Si quis novit esse
quaternarium numerum duplum, et binarium necessario sciturus est esse dimidium,
ad quem quaternarius duplus est fieri; enim nullo modo potest, ut cum quis
noverit aliquam rem esse relativam definite, non illud quoque sciat ad quod
illa res dicitur definite; huius autem rei una probatio est quae ex definitione
venit. Definita enim sunt illa esse ad aliquid, quorum ea esset substantia, ut
quodammodo se ad aliquid haberent, quod si scio quaternarium numerum esse
duplum, eo quod ad binarium quodammodo coniungatur, nullus quaternarium duplum
237C esse poterit scire, nisi qui sciet medietatem esse binarium, et hoc quidem
in omnibus consideretur. Nam si nesciat quis ad quid aliquid referatur eorum
quae relativa sunt, illud quoque ignorabit, utrum ommino ad aliquid referatur,
quod his verbis Aristoteles dicit: NAM SI OMNINO NESCIT AD QUOD ALIQUO MODO
HABET, NEC SI AD ALIQUID QUODAMMODO HABET SCITURUS EST. ET IN PARTICULARIBUS
HOC MANIFESTUM EST; UT, SI HOC AD ALIQUID SCIT DEFINITE QUONIAM DUPLUM EST, ET
CUIUS DUPLUM EST DEFINITE NOVIT (NAM SI NULLIUS DEFINITE NOVIT ILLUD ESSE
DUPLUM, NEC SI OMNINO DUPLUM EST NOVIT); SIMILITER AUTEM ET HOC AD ALIQUID SI
NOVIT QUONIAM MELIUS EST, ET QUO MELIUS ERIT DEFINITE EUM SCIRE NECESSE EST
PROPTER HAEC IPSA QUAE DICTA SUNT (NON AUTEM INFINITE QUONIAM HOC EST PEIORE
MELIUS, OPINIO ENIM IAM FIT HUIUSMODI, NON SCIENTIA; NEQUE ENIM SCIET INTEGRE
QUONIAM EST PEIORE MELIUS; NAM FORTASSE CONTINGIT NIHIL EO ESSE PEIUS); QUARE
MANIFESTUM EST QUONIAM NECESSE EST QUOD QUIS NOVERIT EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID
DEFINITE, ETIAM ILLUD AD QUOD DICITUR SCITURUM ESSE DEFINITE.Huius quoque rei
exempla persequitur dicens: Si duplum ad aliquid esse novimus, scimus quoque id
cuius duplum est; quod si nescimus id cuius est duplum, duplum autem esse
cuiuslibet rei ex hoc est, quod ei sit medietas, ipsam quoque rem quae dupla
sit, utrum dupla sit scire non possumus. Si igitur definite novimus quamlibet
illam rem esse duplam, etiam cuius dupla est definite nos scire necesse est. Ut
si novit quis Anchisem patrem definite esse Aeneae, et Aeneam definite filium
esse agnoscet, vel si indefinite novit quoniam pater est, indefinite etiam
sciturus est quoniam filii pater est. Et rursus si Aeneam quis indefinite novit
quoniam filius est, sciturus quoque est indefinite quoniam patris est filius.
Manifestum est ergo quoniam ea quae sunt ad aliquid, si definite ad aliquid
esse sciantur, etiam illud definite sciendum est ad quod illa referuntur. Quod
in substantiis non eodem modo esse Aristotele probamus auctore, qui huius quaestionis
serierm ita concludit. CAPUT VERO ET MANUM ET EORUM SINGULA QUAE SUBSTANTIAE
SUNT, HOC IPSUM QUIDEM QUOD SUNT POTEST SCIRI DEFINITE, AD QUOD AUTEM DICANTUR
NON NECESSE EST; CUIUS ENIM HOC CAPUT VEL CUIUS HAEC MANUS NON EST 238B DICERE
DEFINITE; QUARE HAEC NON ERUNT EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID; QUOD SI NON SUNT
EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID, VERUM ERIT NULLAM ESSE SUBSTANTIAM RELATIVAM In
capite, inquit, et in manu, et in aliis substantiis non est verum, quoniam si
quis aliquid horum alicuius esse novit, et ad aliquid aliud referri, idcirco et
ad quam referatur definite scituras est. Si quis enim operto capite atque
omnibus membris manum foras exerat, manifestum est quoniam manus illa alicuius
manus est, cuius autem manus sit, dici definite non potest. Similiter quoque
opertis oculis, facieque velata si cuiuslibet caput aspicias, illud quidem
caput alicuius esse non dubitas, cuius autem sit definite non proferes. Quare
quoniam haec huiusmodi sunt, ut si quis ea definite sciat esse alicuius, cuius
sint, definite scire non poterit, a relativorum definitione, quorum si una res
quaelibet definite sciatur esse ad aliquid, illa quoque res ad quam dicitur,
definite scitur, substantiae segregantur. Subiiciendum tamen est illud quoque,
quod omnino verum est, in definitionibus rem ipsam quae diflinitur sumi non
oportere. Multa enim sunt quae aliter proferuntur et definiuntur, et aliter
accipiuntur, ut si quis dicat album esse colorem nigro contrarium, potest hoc
et in corpore accipi, namque et color album dicitur, et corpus quod albo
participat, album nominatur. Quocirca ne quis putet tale album esse definitum,
quod ad participationem albi et corporis referatur, ita dicendum est: Album est
quod cum in aliquibus est, tum color nigro contrarium. Atque ita rem ipsam in
sua definitione sumimus, quod scilicet Aristoteles, id est rem ipsam qua
definitur in definitione sumi non oportere, inter verisimilia topicorum posuit
argumenta. Nunc autem post relativorum disputationem, ad maiorem nos de his
rebus tractatum studiosus doctor hortatur, dicene: FORTASSE AUTEM DIFFICILE SIT
DE HUIUSMODI REBUS CONFIDENTER DECLARARE NISI SAEPIUS PERTRACTATA SINT;
DUBITARE AUTEM DE SINGULIS NON ERIT INUTILE. Quod scilicet nunquam diceret,
nisi nos ad maiorem acuminis exercitationem considerationemque reuocaret. Quod
quoniam eius est adhortatio, nos quoque in aliis de his rebus dubitationes
solutionesque ponere minime grauabimur. Consueta in principio quaestio est cur
post relationis predicamentum disputationem qualitatis aggressus est, quod
nimis curiosum est. Mirabile enim fuerat cur post quantitatis ordinem non
statim de qualilate coepisset sed quoniam quantitati quaedam relationis
admiscuit, et disputationem de relatione continuavit, idcirco non est mirabile
post expeditam relationis interpositionem ad qualitatis eum ordi nem
reuertisse, quamquam etiam ex hoc quoque recta sit series. Nam post magnum
paruumque statim proportio et quaedam ad aliud comparatio consequitur, ut sit
aut maius aut minus, aut aequale vel inaequale, quae sunt ad aliquid. Post haec
autem innasci quasque necesse est passiones, quae a qualitatis natura non discrepant,
ut album, vel nigrum, vel calidum vel frigidum, vel quaecumque his sunt
consimilia, quae praedicatio qualitatis includit. Est vero titulus huius
propositi de quali et de qualitate. Quaeritur enim cur ei non aut de quali
dixisse, aut de qualitate suffecerit, quod hoc modo solvitur. Dicimus enim
quale non uno modo, qualitatem vero simpliciter. Quale enim dicimus et ipsam
qualitatem, et illam rem quae qualitate illa participat, ut albedo quidem
qualitas est, qui vero participat albedinem albus dicitur. Sed et albedinem
ipsam communiter quale dicimus, id est ipsam proprie qualitatem, et album
dicimus quale, illud scilicet quod superius comprehensa qualitate participat.
Ita ergo et ipsam qualitatem et rem quae qualitate participat, qualia
communiter appellamus, qualitas vero simpliciter 239C dicitur. Res enim ipsa
quae participari potest, sola qualitas nominatur. Res vero quae participat,
qualitatis vocabulo non tenetur, ut, albedo qualitas quidem est, albus vero
qualitas non est. Differunt ergo hoc quod dicimus quale et qualitas, quod illud
dupliciter, illa simpliciter appellatur. Quocirca quamquam quidam negent hunc
titulum Aristotelis esse, idemque confirment posteriores adiectione signatum,
nos tamen dicimus proprer quamdam nominum similitudinem demonstrandam utrumque
posuisse, ut nihil distare videatur utrum quale an qualitas, id quod appositum
est praedicamentum dicatur; quale enim ipsam aliquoties rem (ut diximus)
qualitatemque significat. Sit ergo ex rebus sumpta definitio qualitatis. Quod
vero inquam definitionem, quodque superius in aliis quoque praedicamentis,
eodem sumus usi vocabulo, nullus arbitretur generalem me definitionem voluisse
signare sed definitionis nomen in rem descriptionis accipiat. In his enim qua
generalissima genera sunt, definitio quaeri non debet sed descriptio quaedam
naturae, non enim potest inveniri definitio eius rei quae genus ipsa sit, et
quae genus nullum habeat. Quocirca his propositis, atque antea constitutis,
incipiendum est de qualitate. QUALITATEM VERO DICO SECUNDUM QUAM QUALES QUIDAM
DICIMUR. Hic quaeritur cur omnium in disceptatione doctissimus tam culpabili
qualitatem termino definitionis incluserit. Volentibus enim nobis quid sit
qualitas scire, illa respondet: qualitas est secundum quam quales quidam
dicuntur. Nihil enim minus erit obscurius atque ignorabilius quod ait: SECUNDUM
QUAM QUALES DICUNTUR, quam si de ipsa sola qualitate dixisset. Nam si illi sunt
quales, qui qualitatem habent, ut sciantur quales, prius qualitas cognoscenda
est. Amplius quoque nihil differt dixisse eam qualitatem secundum quam quales
quidem dicuntur, tanquam si diceret eam esse qualitatem quae qualitas sit. Nam
sic qualitatem definire volens ait: secundum quam quales quidam sunt. Rursus si
quis quales aliquos definire voluerit, eodem modo dicere poterit, qui in se
retinent aliquam qualitatem. Quod si qualitas quidem quid sit per quale, quid
autem sit quale, superiore qualitate monstratur, nihil intererit dicere
qualitatem esse, qualitatem, quam qualitatem esse, secundum quam quales dicuntur.
Sed si ordinata definitio generalis et in hoc generalissimo genere poni
potuisset, recte culpabilis determinatio videretur. Nunc autem frustra
contenditur, cum iam (ut saepe dictum est) descriptionis potius loco hunc
terminum quam alicuius definitionis addiderit. Quocirca si designatio tantum
quaedam, et quodammodo adumbratio rei eius de qua quaeritur, et non definitio est,
absurda calumnia est, rebus notioribus res ignotiores probantem non ante
perspecta descriptionis ratione culpare. Illud autem quis dubitet notiores esse
eos qui quales sunt, illa ipsa ex qua quales dicuntur qualitate, ut quilibet
albus notior est ipsa albedine? Nam si albedo qualitas est, albus vero ab
albedine, id est a qualitate, denominatus est, albus erit qualis nominatus ab
albedine qualitate. Quod si, ut dictum est, notior albus est albedine, qualis
notior erit qualitate, sicut grammaticus quoque notior est grammatica.
Grammaticus quoque qualis est denominatus, scilicet a grammatica qualitate.
Omnia enim quae sensibus subiecta sunt notiora sunt nobis quam ea quae sensibus
non tenentur. Quare nihil impedit describentem et quodammodo naturam rei eius
de qua quaeritur designantem, res ignotiores notioribus approbare. EST AUTEM
QUALITAS EORUM QUAE MULTIPLICITER DICUNTUR. ET UNA QUIDEM SPECIES QUALITATIS
HABITUS AFFECTIOQUE DICANTUR. DIFFERT AUTEM HABITUS AFFECTIONE QUOD
PERMANENTIOR ET DIUTURNIOR EST; TALES VERO SUNT SCIENTIAE VEL VIRTUTES;
SCIENTIA ENIM VIDETUR ESSE PERMANENTIUM ET EORUM QUAE DIFFICILE MOVEANTUR, SI
QUIS VEL MEDIOCRITER SCIENTIAM SUMAT, NISI FORTE GRANDIS PERMUTATIO FACTA SIT
VEL AB AEGRITUDINE VEL AB ALIQUO HUIUSMODI; SIMILITER AUTEM ET VIRTUS, ET
IUSTITIA VEL CASTITAS ET SINGULA TALIUM NON VIDENTUR FACILE POSSE MOVERI NEQUE
FACILE PERMUTARI. AFFECTIONES VERO DICUNTUR QUAE SUNT FACILE MOBILES ET CITO
PERMUTABILES, UT CALOR ET INFRICTIO ET AEGRITUDO ET SANITAS ET ALIA HUIUSMODI;
AFFECTUS EST ENIM QUODAMMODO CIRCA EAS HOMO, CITO AUTEM PERMUTATUR UT EX CALIDO
FRIGIDUS FIAT ET EX SANITATE IN AEGRITUDINEM; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS, NISI
FORTE IN HIS QUOQUE CONTINGIT PER TEMPORIS LONGITUDINEM IN NATURAM CUIUSQUE
TRANSLATA ET INSANABILIS VEL DIFFICILE MOBILIS, QUAM IAM QUILIBET HABITUDINEM
VOCET. Proponit qualitatem multipliciter dici, quae res traxit aliquos in
errorem, ut eis suspicio nasceretur Aristotelem credere qualitatem aequivoce
nominari. Nam si omnis aequivocatio multipliciter dicitur, qualitas autem
secundum Aristotelem ipsa quoque multipliciter appellatur, secundum Aristotelem
nomen qualitatis aequivocum est. Nos vero defendimus multipliciter dici, esse
non una tantum significatione nominari. Dicitur enim aliquid multipliciter
dici, cum et aequivoce dicitur, et diverso modo de suis speciebus multipliciter
praedicatur. Et communis est multiplex appellatio, etiam in his nominibus quae
veluti genera de speciebus dicuntur, velut aequivoca de subiectis. Namque et
animal multipliciter dicitur. Nam si multae sint species quae animali subiectae
sunt, ipsum quoque multipliciter quodammo denominatur. Istam autem multiplicationem,
non ad aequivocationem retulisse Aristotelem sed potius ut qualitatem genus
esse proponeret, illa res monstrat, quod ait, et una quidem species qualitatis
habitus affectioque dicitur. Nam qui speciem dicit esse qualitatis habitum et
affectionem, quis eum dubitet ipsam qualitatem vim obtinere generis arbitrari?
Cur vero dicit unam speciem esse qualitatis, cum geminas proposuerit,
habitudinem scilicet et affectionem, quaeritur. Nam si unum idemque sit habitus
et aflectio, superflua est eiusdem rei repetita propositio, sin vero differact,
quare differant investigandum est. Genere enim ne distent, illa res praevenit,
quod utraque sub qualitate constituit. Restat ergo ut aut specie discrepent,
aut numero; sed si specie discreparent, non ab Aristotele pro una specie
ponerentur. Reliquum est igitur ea neque genere neque specie differre sed
numero. Habitus namque dispositio idem est secundum speciem sed numero tantum
et propria quadam qualitate dissentiunt. Dispositionem vero indiscrete idem
quod affectionem voco. Nam sicut Socrates a Platone nihil quidem secundum ipsam
humanitatis speciem discrepat, sola tamen propriae personae qualitate disiuncti
sunt, ita quoque dispositio atque habitus, nec potius hoc modo distant; sed
quemadmodum ipse Socrates dum esset paruulus, post vero pubescens a seipso
distabat, eodem quoque modo habitus et dispositio: namque habitus firma est
dispositio, affectio infirmus est habitus, ut quemadmodum distat albus color ab
albo colore, si in pictura hic quidem permaneat, ille vero statim periturus
sit, nisi quod is qui permanentior est, in habitu est, ille vero qui facile
periturus est, in affectione, ita nihil aliud interest inter habitum atque
dispositionem. Nam quamvis permanentior sit habitus, facile vero mobilis
dispositio, non nisi tantum dinturnitate differunt permanendi. Unde fit ut
genere et specie habitus a dispositione non discrepet. Quocirca recte quae
numero solo distabant, non specie sub unius speciei nuncupatione utraque sunt
ab Aristotele proposita sed est horum propria differentia, quod habitus
diutissime permanentes dispositiones sunt. Dispositio autem facile mobilis
habitus sed si borum exempla quaeramus, haec poterunt inveniri. Habitudines
sunt ut artes, disciplinae, virtutes. Nam ars non facile mobilis videtur et
diutissime permanet. Hoc enim ars ipsa meditatur ut usu atque exercitatione non
pereat. Quis enim est qui sciens recte grammaticam nulla vi interveniente
validioris passionis amisit? Fertur enim quidam summus orator aegritudine
febribusque decoctus, omnem litterarum amisisse doctrinam, in aliis vero rebus
sanus ac sibi constans et in omni re uegetus permansisse. Disciplina quoque
etiam ipsa est in permutatione difficilis. Quis enim sciens triangulum, duobus
directis angulis, tres interiores similes habere angulos, hanc scientiam
praeter vim (ut dictum est) fortioris passionis amisit? Virtutes quoque in
eodem genere ponendae sunt. Virtus enim nisi difficile mutabilis non est, neque
enim quod semel iuste iudical iustus est, neque qui semel adulterium facit, est
adulter sed cum ista voluntas cogitatioque permanserit. Aristoteles enim
virtutes non putat scientias, ut Socrates sed habitus in Ethicis suis esse
declarat. Quocirca constat esse habitus stabiliter permanentes, difficileque
mutabiles, hoc tantum excepto, ut non eas vis aliqua maior alicuius
permutationis impellat et destruat. Affectionis vero species sunt, ut
calefactio atque perfrictio, et aegritudo atque sanitas, cum ad eas quodammodo
sit homo dispositus atque affectus, non tamen immutabiliteraut caloris
qualitatem habeat aut frigoris, sicut nec perpetuo sanitatis aut perpetuo
aegritudinis. Quin etiam si qua sunt quae per longi temporis aegritudinem
corporibus immutabiliter indurantur, ut ea iam in naturam quodammodo corporis
cuiusque transierint, ut si quis percussus cicatricem faciat insanabilem, illi
ex dispositione et 242D affectione quidam factus est habitus. Quocirca recte
dictum est dispositiones inveteratas habitus facere. Nam cum quaelibet
dispositio permanens et difficilc mobilis facta sit, illa iam non dispositio
aut affectio sed habitus vocandus est. MANIFESTUM EST AUTEM QUONIAM HAEC VOLUNT
HABITUS NOMINARI, QUAE SUNT DIUTURNIORA ET DIFFICILE MOBILIA; NAMQUE IN
DISCIPLINIS NON MULTUM RETINENTES SED FACILE MOBILES DICUNT HABITUM NON HABERE,
QUAMVIS SINT AD DISCIPLINAM PEIUS MELIUSUE DISPOSITI. QUARE DIFFERT HABITUS
AFFECTIONE, QUOD HOC QUIDEM FACILE MOBILE EST, ILLUD VERO DIUTURNIUS ET
DIFFICILE MOBILE. Habitus esse qualitates difficile mobiles et diuturnissime
243A permanentes hoc argumento confirmat, quod eos quibus quaelibet scientia
traditur, si ab eis non fortiter addiscatur, eius rei quam discunt habitum
retinere non dicimus. Qui enim litteras discens nondum soluto cursu sermonis
sed syllabatim quodammodo atque intercise per imperitiam legerit, eum quidem
dispositum esse atque affectum dicimus ad scientiam litterarum, non tamen adhuc
illum habitum retinere. Quare idem quoque est in aliis rebus. Omnes enim
quicumque ad aliquam rem dispositi, eius rei qua sunt aliquo modo affecti, non
diuturnam in se receptionem habent, eos ad illam rem dispositos quidem esse
arbitramur, habitum vero habere non dicimus. Recte igitur habitus diuturnior,
et permanentior, dispositio vero facile mobilis deque perdurabilis ab
Aristotele proponitur. SUNT AUTEM HABITUS ETIAM AFFECTIONES, AFFECTIONES VERO
NON NECESSARIO HABITUS; QUI ENIM RETINENT HABITUM ET QUODAMMODO AFFECTI SUNT AD
EA VEL PEIUS VEL MELIUS; QUI AUTEM AFFECTI SUNT, NON OMNINO RETINENT HABITUM. Sensus
quidem talis est, quod omnis quicumque habeat habitum, habet quoque in eodem
habitu dispositionem. Si quis vero habeat dispositionem, non necesse sit eum
etiam habitum retinere. Habitus ab habendo dictus est. Idcirco quod ab aliquo
immutabiliter vel difficile immutabilitur habeatur, ut glauci oculi, vel aduncae
nares, vel alicuius artis scientia atque doctrina, quae si quis habeat, etiam
dispositus ad ea esse dicitur. Si quis autem dispositus ad aliquam rem sit, non
eum necesse est etiam habitum habere, ut si quis negligentius opertus algore
quatiatur, dispositus quidem tunc ad frigus est, non tamen eius retinet
habitum. Videtur autem eamdem similitudinem servare genus. Nam genus amplius
praedicatur, et ubicumque species sit, mox quoque nomen generis praesto est.
Ubi autem sit genus, non necessario speciei vocabulum consequitur, ut si quis
est homo, eum animal esse necesse est. Si quis est animal, non statim homo
dicitur. Quocirca cum quidquid est habitus, dispositio sit, quidquid dispositio
non omnino sit habitus, videtur genus esse quoddam habitus dispositio sed illud
verius, ubi intentio est atque remissio, genus intentionis, remissione esse non
posse. Num sicut in eo quod est album et magis album, magis albi genus album
esse non potest, idem namque est album et magis album, nisi forte quod sola
discrepant intentione, quod magis album quadam quasi intentione augmentoque
crescit atque porrigitur, sic etiam habitus atque dispositio cum idem sint,
utraque sola differunt intentione, quod auctior quodammodo, et incremento
quodam permanentior firmiorque est habitus dispositione; quocirca dispositio
habitus genus non est, eodem quoque modo nec dispositionis species, habitus.
Sed nunc quidam ita est habitus, ut non per dispositionem creuerit, neque per
aliquam nondum durabilem qualitatem ad perfectum venerit statum, ut est nasi
curuitas, vel caecitas oculorum, si subita facta sit. Haec enim ab ipso habitu
nulla praecedente dispositione coeperunt; forte 244A enim nunquam ad ea
dispositiis fuit aliquis, qui adhuc non haberet. Alii vero habitus intentione
fiunt atque inveteratione dispositionis, ut ea quae in artibus doctrinisque
versantur. Prius enim quis ad ea dispositus est, post vero habitum capit, alia
vero non intentione sed quadam permutatione ad habitum veniunt, ut lac quod ex
liquido defigitur et constipatur in caseum, et vinum quod ex dulci atque suavi
in acidum gustum saporemque convertitur; neque enim plus tunc vinum est quam
fuit ante cum esset suave sed cum quadam permutatione in aliam qualitatem
habitudinemque transgressum est. Ac de prima quidem qualitatis specie
sufficienter est dictum. ALIUD VERO GENUS QUALITATIS EST SECUNDUM QUOD
PUGILLATORES U EL CURSORES VEL SALUBRES VEL INSALUBRES DICIMUS, 244B ET
SIMPLICITER QUAECUMQUE SECUNDUM POTENTIAM NATURALEM VEL IMPOTENTIAM DICUNTUR.
NON ENIM QUONIAM SUNT AFFECTI ALIQUO MODO, UNUMQUODQUE HUIUSMODI DICITUR SED
QUOD HABEANT POTENTIAM NATURALEM VEL FACERE QUID FACILE VEL NIHIL PATI; UT
PUGILLATORES VEL CURSORES DICUNTUR NON QUOD SINT AFFECTI SED QUOD HABEANT
POTENTIAM HOC FACILE FACIENDI, SALUBRES AUTEM DICUNTUR EO QUOD HABEANT
POTENTIAM NATURALEM UT NIHIL A QUIBUSLIBET ACCIDENTIBUS PATIANTUR, INSALUBRES
VERO QUOD HABEANT IMPOTENTIAM NIHIL PATIENDI. SIMILITER AUTEM ET DURUM ET MOLLE
SESE HABENT; DURUM ENIM DICITUR QUOD HABEAT POTENTIAM NON CITIUS SECARI, MOLLE
VERO QUOD EIUSDEM IPSIUS HABEAT IMPOTENTIAM. Secundam vero speciem qualitatis
esse commemorat, quae ex quadam naturali potentia impotentiaque proveniat; hoc
autem huiusmodi est, ut cum aliquos validi corporis intuemur nondum pugiles,
neque huius peritia artis imbutos sed sic eos pugillatores dicimus, non in eo
quod iam sint pugiles sed eo quod esse possint, et si quorum leue corpus
aspicimus, surasque non magnas, eos facile moveri cursuque veloces existimamus,
quamquam nondum ad cursus certamen aspirent, nec sint cursores, eos tamen
cursores secundum potentiam nominamus, non quod iam currant sed quod possint
currere, non absurde vocabimus. Eodem quoque modo eos vocamus salubres vel
insalubres, quos valenti corpore vel fragiliore, vel ad sanitatem aptos, vel ad
aegritudinem credimus. 244D Unde fit ut quosdam aegrotos possimus salubres
vocare, quosdam vero sanos insalubres dicere: non enim, quod iam actu vel sani
vel aegroti sint, salubres vel insalubres dicuntur sed quod vel sani diutius
esse possint vel aegroti. Sed quaestio est cur cum de qualitatis speciebus
propositum sit, secundum genus dixerit qualitatis et non speciem; ita enim ait:
Aliud vero genus qualitatis est secundum quod pugillalores vel cursores, vel
salubres et insalubres dicimus. Sed qui hoc quaerunt ignorare videntur illud
esse solum genus, quod super se aliud genus non habeat. Illud veros solum
speciem, quod sub se nullas species claudat, illa vero quae inter genera
generalissima speciesque specialissimas sunt, communi posse generis et speciei
nomine nuncupari. Quocirca quoniam de ea specie qualitatis Aristoteles tractat,
quae nondum sit species specialissima sed magis generis prima species, et
huiusmodi species quaa possit esse et genus, nihil absurdum est eamdem et
speciei et generis loco ponere. Sed ut sunt quaedam qualitates, a quibus
denominatione quadam facta quaelibet illa res dicitur, ut ab albedine album,
vel a luxuria luxuriosum, vel quidquid huiusmodi est, in his quae sunt secundum
potentiam naturalem non ita est. Ars enim ipsa pugillatoria non est proposita,
a qua pugillatores dicamus. Pugillatores enim non dicuntur ab eo quod usum
pugillatoriae artis exerceant sed ab eo quod ad eam secundum potentiam
naturalem affecti sunt; quocirca quos dicimus pugillatores a pugillatoria dicti
non sunt, neque ab ea denominari possunt sed magis a pugillatoria arte pugiles
appellantur. Pugilis enim est qui pugillatoria arte utitur, atque hoc idem in
caeteris licet videre. In his ergo nulla certa qualitas est a qua caetera
nominentur. Sed si qua tamen invenienda atque exprimenda sit, talis est quam
ipse Aristoteles hoc modo denuntiat, quae sit secundum potentiam aliquid
faciendi, vel impotentiam aliquid patiendi. Pugillatores enim et cursores
idcirco dicimus, quod habeant potentiam faciendi, id est currere atque esse
pugiles. Salubres vero denominamus, quod et ipsi habeant aliquam quodammodo im
potentiam aliquid patiendi; qui enim minus ab extrinsecus accidentibus patitur,
hic de sanitate securus est, et qui de sanitate securus est, illum salubrem
esse re vera possumus praedicare. Alia vero est qualitas quae secundum nihil
patiendi impotentiam dicitur, ut eos quos insalubres vocamus; hi enim
impotentiam habent nihil patiendi, idcirco quod habeant potentia mali quid cito
patiendi: quod si quis est qui ab extrinsecus accidentibus aliquid facile
patiatur, ille potens est facillime aegritudini subiacere, secundum quam
potentiam insalubres dicimus, etiamsi sint sani. Eodem quoque modo durum
dicitur et molle. Durum enim est quod habet potentiam non citius secari, quod
enim durum est, difficillime aliqua sectione dividitur. Molle autem quod
habeatimpotentiam difficilius secari, quod quoniam molle secatur facile,
secundum impotentiam difficilius secari molle dicimus. Et haec est secunda
species qualitatis. Nunc transeamus ad tertiam. TERTIUM VERO GENUS QUALITATIS
EST PASSIBILES QUALITATES ET PASSIONES. SUNT AUTEM HUIUSMODI UT DULCEDO VEL
AMARITUDO ET OMNIA HIS COGNATA, AMPLIUS CALOR ET FRIGUS ET ALBEDO ET NIGREDO.
ET QUONIAM HAE QUALITATES SUNT, MANIFESTUM EST; QUAECUMQUE ENIM ISTA
SUSCEPERINT QUALIA DICUNTUR SECUNDUM EA; UT MEL, QUONIAM DULCEDINEM SUSCEPIT,
DICITUR DULCE, ET CORPUS ALBUM QUOD ALBEDINEM SUSCEPERIT; SIMILITER AUTEM SESE
HABET ETIAM IN CAETERIS. Tertium genus qualitatis proponit, quod nos in partem
qualitatis speciemque convertimus passibiles qualitates et passiones. Haec
autem a se plurimum distant, tamen cum utraque qualitates sint, utraque prius
docet, post vero quae eorum distantia esse videatur edisserit, et prius eorum
convenientia proponit exempla. Nam quid sint passibiles qualitates docens ait.
ut dulcedo vel amaritudo, calor et frigus, nigredo et albedo, et alia his
cognata, haec quae superius comprehensa sunt qualitates esse illa ratione
confirmat, quam in primordio de qualitatis disputatione ipsius qualitatis esse
reddiderat. Definitionem enim qualitatis esse praedixerat, secundum quam quales
vocamur. Quod si secundum qualitatis quales vocamur, ab amaritudine vero vel a
dulcedine amarum vel dulce dicitur. A nigredine atque albedine nigrum atque album,
quis dubitet has esse qualitates in quibus qualitatis convenit definitio? Illa
enim semper eiusdem naturae esse creduntur, quaecumque eiusdem descriptionis
finibus terminantur, ut si qua res definitionem hanc, quae est animal rationale
mortale susceperit, eam hominem esse manifestum est. Quocirca si hae quas
passibiles qualitates vel passiones dixerat, suscipiunt qualitatis defnitionem,
eo quod qualia dicuntur quae illa susceperint, has etiam constat esse
qualitates. PASSIBILES VERO QUALITATES DICUNTUR NON QUO EA QUAE ILLAS
SUSCEPERINT QUALITATES ALIQUID PATIANTUR; NEQUE ENIM MEL, QUONIAM ALIQUID
PASSUM SIT, IDCIRCO DICITUR DULCE, NEC ALIUD ALIQUID HUIUSMODI; SIMILITER AUTEM
HIS ET CALOR ET FRIGUS PASSIBILES DICUNTUR NON QUO EA QUAE EAS SUSCIPIUNT QUALITATES
ALIQUID PATIANTUR SED QUONIAM SINGULUM EORUM QUAE DICTA SUNT SECUNDUM SENSUS
QUALITATUM PASSIONIS PERFECTIVA SUNT, PASSIBILES 246C QUALITATES DICUNTUR;
DULCEDO ENIM PASSIONEM QUANDAM SECUNDUM GUSTUM EFFICIT, ET CALOR SECUNDUM TACTUM;
SIMILITER AUTEM ET ALIA. Passibilium qualitatum exempla constituerat dulcedinem
vel amaritudinem, frigus atque calorem, albedinem atque nigredinem, quae cum
passibiles qualitates sint, non tamen uno eodemque modo passibiles qualitates
dicuntur; sed longe distant rationes quibus haec omnia qualitates passibiles
appellantur, ut prius dulcedo vel amaritudo, calor et frigus passibiles
qualitates dicuntur, non quod ea quae sunt dulcia aliquid extrinseous
patiantur, vers quod ea quae sunt amara, ex aliqua passione saporem asperum
amaritudinemque susceperint. Neque enim mel aliquid passum est, ut ei dulcedo
esset in natura, nec vero absinthium ab ulla aliqua extrinsecus passione
amaritudinis horror infecit; quocirca haec atque his similia non idcirco
dicuntur esse passibiles qualitates, quod ipsae aliquid passae sint sed quod ex
his passiones quaedam in sensibus dimittantur. Namque ex melle quod dulce est,
dulcedo quaedam in gustu relinquitur, simulque etiam calor et frigus passionem
quamdam sensibus facinat. Patimur dulcedinem, cum aliquid dulce gustamus,
simulque secumlum caloris et frigoris qualitatem, talium sensuum passionem
subimus. Quocirca calor et frigus, amaritudo atque dulcedo, idcirco passibiles
qualitates dicuntur, quod secundum sensuum qualitatem, aliquam in nobis efficiunt
passionem, non quod ipsa extrinsecus aliquid patiantur. ALBEDO AUTEM ET NIGREDO
ET ALII COLORES NON SIMILITER HIS QUAE DICTA SUNT PASSIBILES QUALITATES
DICUNTUR SED HOC QUOD HAE IPSAE AB ALIQUIBUS PASSIONIBUS INNASCUNTUR. Quoniam
vero passibiles qualitates etiam colores esse dicuntur, id est albedo et
nigredo. Non autem eodem modo passibiles qualitates dicuntur, quemadmodum
amaritudo atque dulcedo, calor et frigus, nunc quae eorum distantiae esse
possint, exponit. Amaritudo enim atque dulcedo non quod ipsa aliquid
extrinsecus paterentur sed quod ipsa efficerent passiones, passibiles
qualitates vocabantur, albedo vero et nigredo contrarie. Non enim quod ipsae
aliquas 247B sensibus passiones importent sed quod ex aliis quibusdam
passionibus innascantur. Hoc autem videtur Aristoteles eo quodammodo
considerasse, quod post proposuit hoc modo: QUONIAM ERGO FIUNT PROPTER ALIQUAM
PASSIONEM MULTAE COLORUM MUTATIONES, MANIFESTUM EST; ERUBESCENS ENIM ALIQUIS
RUBICUNDUS FACTUS EST ET TIMENS PALLIDUS ET UNUMQUODQUE TALIUM. Hoc autem ex
non longi temporis passionibus ad passibiles qualitates et diutissime
permanentes, acutissima consideratione transfertur, fit enim rationis
probabilitas hoc modo. Monstrantur enim colorum qualitates ex passionibus
nasci, quod cum verecundia passio quaedam sit, ex ea rubor ex oritur, et cum
timor loco passionis habeatur, ab ea pallor metuentis 247C uultum atque ora
defigit. Quare quoniam hi colores ex quadam passione videntur innasci, etiam in
naturali colore eamdem verisimile est evenisse rationem. Nam quoniam cum
verecundia fit, in os omnis sanguis egreditur, et velut delictum tecturus
effunditur, ita quoque fit rubor ex sanguinis progressione, atque in apertum
effusione. Quocirca si hoc ex innaturali passione contigerit, naturali facies
rubore perfunditur. Pallor vero fit, quoties a facie sanguis ad praecordiorum
interiora ingreditur. Quod si haec quoque naturalis passio det, verisimile est
eodem infectum calore procreari. Quocirca sive per aegritudinem pallor fit,
quod naturale non est, sive per aliquem naturalem euentum passionis accidat,
caeteraque ad eumdem modum, passibiles qualitates dicuntur, eo quod ex
aliquibus passionibus sint, quod 247D ipse Aristoteles hao voce testatur: QUARE
VEL SI QUIS NATURALITER ALIQUID TALIUM PASSIONUM PASSUS EST, SIMILEM COLOREM
EUM HABERE OPORTET; QUAE- ENIM AFFECTIO NUNC AD VERECUNDIAM CIRCA CORPUS FACTA
EST, ET SECUNDUM NATURALEM CONSTITUTIONEM EADEM AFFECTIO FIT, QUARE NATURALITER
COLOR SIMILIS FIT. Nam sive aliquis vel nondum natus aliquid patiatur, quo
faciem sanguis reiinquat, sive quolibet alio modo sanguis ex infantis uultu ad
interiora migravit, faciem naturalis infecit pallor, et quae nunc non naturales
passiones dispositionesque sunt, ut cum hi colores faciem vel totum corpus
inficiunt, hi si naturaliter contigerint eisdem, similibus signatus coloribus
248A uultus aspicietur. Nunc enim cum aestus in superficie uultus sanguinem
impositum decoxerit, nigredinis perusti sanguinis rubor reddit colorem. Quodsi
idem aliqua passione in faciem nondum geniti infantis acciderit, eamdem
verisimile est affectionem coloris corpus suscipientis inficere. Quare quae in
coloribus sunt idcirco passibiles qualitates dicuntur, non quod ipsae aliquid
paliantur sed quod ex aliquibus passionibus in cuiuslibet corpus atque ora
proveniunt. QUAECUMQUE IGITUR TALIUM CASUUM AB ALIQUIBUS PASSIONIBUS DIFFICILE
MOBILIBUS ET PERMANENTIBUS PRINCIPIUM CEPERUNT, QUALITATES DICUNTUR; SIVE ENIM
VEL SECUNDUM NATURALEM SUBSTANTIAM PALLOR AUT NIGREDO FACTA EST, QUALITAS
DICITUR (QUALES ENIM 248B SECUNDUM EAS DICIMUR), SIVE PROPTER AEGRITUDINEM
LONGAM VEL PROPTER AESTUM CONTINGIT VEL NIGREDO VEL PALLOR, ET NON FACILE
PRAETERIT ET IN VITA PERMANET, QUALITATES ET IPSAE DICUNTUR (SIMILITER ENIM
QUALES SECUNDUM EAS DICIMUR). Dat quoddam signum quo perspecto valeamus
agnoscere, quas harum omnium quae supradictae sunt, qualitates oporteat
appellari. Si enim ita vel casu aliquo, vel natura hae qualitates euenerint, ut
eorum sit tardus exitus permutatioque difficilis, qualitates vocantur. Si quis enim
vel per aegritudinem, vel per naturam pallidus fiat, sitque in eius corpore
permanens pallor, tunc qualitas appellatur, et hoc non in corporalibus solum
vitiis sed etiam in animi quoque affectionibus invenitur. Si quis enim vel per
naturam, vel quolibet alio postea casu assiduis comessationibus delectetur, et
hoc illi quodammodo in ipsa mentis dissolutione per maneat, ab eoque difficile
moveatur, passibilis qualitas effecta est, idcirco quod secundum eam quales
dicuntur quibus illa provenerit. Niger enim dicitur in quo nigredo permanserit;
comessator, cui voluptas perpetuo comessandi est. Est ergo signum in
passibilibus qualitatibus hoc eas esse immobiles et permanentes. Quae autem
huiusmodi sunt quae facillime permutantur, et temporali statu sunt, de his
talis Aristotelis videtur esse sententia. QUAECUMQUE VERO EX HIS QUAE FACILE
SOLUUNTUR ET CITO TRANSEUNT FIUNT, PASSIONES DICUNTUR; NON ENIM DICIMUR SECUNDUM
EAS QUALES; NEQUE ENIM QUI PROPTER VERECUNDIAM RUBICUNDUS FACTUS EST RUBICUNDUS
DICITUR, NEC CUI PALLOR PROPTER TIMOREM venIT PALLIDUS SED MAGIS QUOD ALIQUID
PASSUS SIT; QUARE PASSIONES HUIUSMODI DICUNTUR, QUALITATES VERO MINIME.
SIMILITER AUTEM HIS ET SECUNDUM ANIMAM PASSIBILES QUALITATES ET PASSIONES
DICUNTUR. QUAECUMQUE ENIM MOX IN NASCENDO AB ALIQUIBUS PASSIONIBUS FIUNT,
QUALITATES DICUNTUR, UT DEMENTIA VEL IRA VEL ALIA HUIUSMODI; QUALES ENIM
SECUNDUM EAS DICIMUR, ID EST IRACUNDI ET DEMENTES. SIMILITER AUTEM ET
QUAECUMQUE ALIENATIONES NON NATURALITER SED AB ALIQUIBUS ALIIS CASIBUS FACTAE
SUNT DIFFICILE PRAETEREUNTES ET OMNINO IMMOBILES, ETIAM HUIUSMODI QUALITATES
SUNT; QUALES ENIM SECUNDUM EAS DICIMUR. QUAECUMQUE ENIM EX HIS QUAE 249A CITIUS
PRAETEREUNT FIUNT, PASSIONES DICUNTUR, UT SI QUIS CONTRISTATUS IRACUNDIOR EST;
NON ENIM DICITUR IRACUNDUS QUI IN HUIUSMODI PASSIONE IRACUNDIOR EST SED MAGIS
ALIQUID PASSUS; QUARE PASSIONES QUIDEM HUIUSMODI DICUNTUR, QUALITATES VERO
MINIME. Quid de his affectionibus iudicaret, quae ad prasens tempus atque ad
momentum animis vel corporibus inhaererent, ipse non obscura oratione uulgavit.
Nam cum prius eas esse passibiles qualitates pronuntiaret, quae ex aliquibus
passionibus gignerentur, et tamen in subiectis immutabiliter permanerent, nunc
illas affectiones quae ita sunt in subiectis ut cito praetereant, non qualitates
sed passiones vocat. Si quis enim propter verecundiam rubore infectus est,
quoniam rubor ille non permanet, rubeus von vocatur; 249B qui si rubeus
discerelur, esset quoque ipse rubor passibilis qualitas, quoniam in subiecto
corpore diutissime permaneret. Nunc autem quoniam nullo modo rubeus dicitur,
cui a verecundia rubor venit, qualitates autem sunt secundum quas quales
vocamur, verecundiae rubor non qualitas sed quaedam passio est; nam si esset
qualitas, ab eo rubore rubei dicerentur, id est quales sed hoc non ita est. Non
igitur huiusmodi affectiones quae haud multo durant tempore qualitates vocantur
sed potius passiones. Passus enim aliquid dicitur, qui propter verecundiam
rubeus fit. Eadem ratio est etiam in animi passionibus. Nam si ad momentum quis
iratus est, non idcirco eum iure aliquis iracundum vocet sed si huiusmodi
vilium in cuiuslibet animo constanter inhaeserit. Nam si quis vel per naturam
vel per aegritudinem sit laesus corpore, ut vel perpetuam dementiam, vel
immobilem incurrat iracundiam, ille vel demens vel iracundus dicitur. Et
quaecumque alienationes (ut ipse ait) vel secundum naturam, vel per casum
permanentes fuerint, illae in passibili qualitate numerantur, idcirco quod
secundum eas quales dicimur. Quae autem (ut dictum est) non permanent sed
facile transeunt, eas non qualitates sed solum vocamus passiones. Sed quoniam
tres species qualitatis enumeravit, unam secundum quam habitus dispositionesque
dicerentur, alteram secundum quam naturalis potentia vel impotentia ad aliquid
faciendum vel patiendum subiectarum rerum naturas paruret, tertiam secundum
quam passibiles qualitates dicerentur, et 249D hanc tali duplicitate partitus
est, ut alias idcirco diceret passibiles esse qualitates, quod ipsae aliquas
gignerent passiones, alias vero quod ab aliquibus ipsae passionibus
nascerentur. Quaeri potest quomodo hae quoque passibiles qualitates distenta
prima illa specie qualitatis, quae secundum habitum dispositionemque posita
est. Nam si quis calorem frigusque persenserit, habet quidem qualitatem
passibilem sed tamen in eiusdem ipsius dispositione atque affectione versatur;
dispositus namque est ad eumdem calorem atque frigus, quem sumpsit atque
habuit, quod scilicet ipse Aristoteles videns calorem frigusque in utraque
specie numeravit; namque et dispositionem dixit calorem atque frigus, et
passibilem qualitatem. Huius quaestionis talis solutio est. Nihil impedit,
secundum aliam scilicet atque aliam causam, unam eamdemque rem gemino generi
speciei suae supponere, ut Socrates in eo quod pater est ad aliquid dicitur, in
eo quod homo, substantia est, sic in calore atque frigore, in eo quod quis
secundum ea videtur esse dispositus, in dispositione numerata sunt; secundum
vero quod ex aliquibus passionibus innascuntur, passibiles qualitates dictae sunt.
Ipsae vero ab habitu distant, id est passibiles qualitates, quod in plurimis ad
habitus rebus per artes atque scientias pervenitur, ita ut ipse habitus ordine
et filo quodam perficiatur. Passibiles vero qualitates eo modo minime. Quo vero
distent hae passibiles qualitates a secunda specie, qua secundum naturalem 250B
potentiam vel impotentiam dicitur, quaeritur, cuius perplana distantia est.
Dicimus enim secundum potentiam naturalis speciem aliquid dici, non secundum
praesentem actum sed secundum id quod ad hoc esse potest; frigus vero calorque,
et dulcedo vel amaritudo non secundum quod possit esse sed secundum id quod iam
sit consideratur; quocirca distat haec tertia species a secunda, quod hic
secundum possibilitatem dicitur, tertia vero secundum actum. Sed quod dudum
promiscue passiones affectionum nomine vocabamus, haec quoque non longa
quaestio alia est. Sic enim inveniemus quod passio ab affectionibus discrepare
videatur. Si qua enim corpora ita calefacta sint, ut ex se quoque ipsa aliquem
calorem emittere valeant, illa ad calorem affecta nuncupantur. 250C Si qua vero
tantum calorem momento susceperint, passiones dicimus, et ab affectionibus
segregamus, ut hic sit integrum passionum affectionum quae habitus augmentum,
ut amplificata passio in affectionem transeat, augmentata affectio in habitum
permatetur. Et haec quidem de tertia specie qualitatis pronuntiasse sufficiat;
nunc quarte speciei vim naturamque veracissima disputatione confirmat usque quo
progressa qualitatis distributio conquiescit. Nobis quoque disputationum
prolixitas moderanda est. Providendum quoque est ut sufficiens brevitas ordini
expositionis adhibeatur, ne aut brevitatem comitetur obscuritas, aut planitiem
minus moderata oratio, odioso fastidio et longinquitate deformet. QUARTUM VERO
GENUS QUALITATIS EST FORMA ET CIRCA ALIQUID CONSTANS FIGURA; AD HAEC QUOQUE
RECTITUDO VEL CURUITAS, ET SI QUID HIS SIMILE EST; SECUNDUM ENIM UNUMQUODQUE
EORUM QUALE QUID DICITUR; QUOD ENIM EST TRIANGULUM VEL QUADRATUM QUALE QUID
DICITUR, ET QUOD EST RECTUM VEL CURUUM. ET SECUNDUM FIGURAM VERO UNUMQUODQUE
QUALE DICITUR. Quarta est species qualitatis quae secundum unamquamque formam
figuramque perspicitur. Est autem figura, ut triangulum vel quadratum, forma
autem ipsius figurae quaedam qualitas est, ut figura quidem est triangulum vel
quadratum, forma autem ipsius trianguli vel quadrati quaedam qualitas, unde
etiam formosos homines dicimus. Figura enim quaedam vel 251A pulchrior, vel
mediocris, vel alio quodammodo constituta, qualitas formaque nominatur. Has
autem esse qualitates nullus dubitat. Siquidem et a figura dicitur figuratus,
et a forma formosus. Amplius quoque triangulum etiam a triangulatione
denominatum est, et quadratum a quadratura. Quod si illae sunt qualitates,
secundum quas quale aliquid appelletur, non est qui dubitet formam figuramque
esse qualitates, quoniam omnia quae his participant ex ipsis qualia nominantur
sed quoniam in continuae quantitatis speciebus et triangulum et superficies
enumerata est, ipsa quidem superficies quantitas est, ipsius vero superficiei
compositio qualitas, est enim figura (ut geometrici definiunt) quae sub aliquo
vel aliquibus terminis continetur. Sub aliquo quidem, ut 251B circulus, sub
aliquibus vero, ut triangulus vel quadratus. Quare spatium quidem ipsum, quod a
supra dictis lineis continetur, superficies dicitur, quae est quantitas.
Superficies namque quoniam in dilatione quadam et spatio constat, quantitas est
sed compositio ipsius superficiei, qualitas. Nam quoniam tres lineae
convenienter in se iunctis terminis unum spatium conclusere, quod tribus
angulis a tribus lineis continetur, hoc ipsum spatium quod concludunt ad
quantitatem referri potest, quod vero tribus lineis, hoc est qualitas, figura
enim est triangula. Hoc idem quoque dici potest etiam in linea: nam quoniam
longitudo sive latitudine est, quantitas dicitur, quod recta sive curua est,
redditur rursus ad qualitatem. RARUM VERO ET SPISSUM VEL ASPERUM VEL LENE
PUTABITUR 251C QUIDEM QUALITATEM SIGNIFICARE, VIDENTUR AUTEM ALIENA ESSE HUIUSMODI
A QUALITATIS DIVISIONE; QUANDAM ENIM QUODAMMODO POSITIONEM VIDETUR PARTIUM
UTRUMQUE MONSTRARE; SPISSUM QUIDEM EO QUOD PARTES SIBI IPSAE PROPINQUAE SINT,
RARUM VERO QUOD DISTENT A SE INVICEM; ET LENE QUIDEM QUOD IN RECTUM SIBI PARTES
IACEANT, ASPERUM VERO CUM HAEC QUIDEM PARS SUPERET, ILLA VERO SIT INFERIOR. ET
FORTASSE ALII QUOQUE APPAREANT QUALITATIS MODI SED QUI MAXIME DICUNTUR HI SUNT.
QUALITATES ERGO SUNT HAEC QUAE DICTA SUNT, QUALIA VERO QUAE SECUNDUM HAEC
DENOMINATIVE DICUNTUR, VEL QUOMODOLIBET AB HIS. Quaedam sunt quae videntur esse
qualitates, quoniam ex his aliqua denominative dicuntur, ut lene quoniam
dicitur alenilate, et asparum quoniam dicitur 251D ab asperitate, spissum
quoque et rarum a raritate et spissitate nominantur; videntur ergo haec quoque
in qualitatibus posse numerari. Sed rectam rationem perspicientibus nec solum
auribus quae dicuntur sed etiam mente atque animo iudicantibus, in qualitatibus
haec poni non oportere manifestum est. Nam quod dicimus rarum, positio quaedam
partium est, non qualitas. Nam quia ita partes a se separatae distant, ut inter
eas alieni generis corpus possit admitti, ideo rarum vocatur, ut spongiae
pumicesque, quoniam in eorum cavernis surculus vel aliud aliquid immitti
potest, ita ut inter rimas partium sit, idcirco rarum dicitur. Porro autem
spissum, quoniam ita sibi partes vicinae sunt atque ad se invicem strictae, ut
intereas nullum corpus possit incidere, atque ideo spissum vocatur, ut est
ferrum vel adamas. Positio ergo quaedam partium his inest, non qualitas, nec
vero illud quoque distat, quod dicitur lene. Nam quoniam partes ita sunt
positae, et neutra superet, neutra sit minor sed aequalibus extremitatibus
iunctae sunt, idcirco quaedam lenitas est, ut adducta manus illam quae ex
aequalitate iunctis partibus nata est, sentiat lenitatem, ut est argentum.
Asperitas vero est partium non aequalis positio sed aliarum eminentium, aliarum
vero depressarum, ut lima cuius aliae partes eminent, aliae vero depressae
sunt. Ergo secundum unamquamque partium positionem, vel raritas, vel
spissitudo, vel asperitus, vel lenitas, corporibus est. Non igitur haec
secundum qualitatem dicuntur sed potius secundum positionem. Positio autem in
relationis genere nominata est. Non igitur hae qualitates sed potius relativa
sunt, et enumerationes quidem specierum qualitatis Aristoteles hic terminat Non
sunt tamen putandae solum esse qualitates quas supra posuit. Ipse enim testatur
esse quoque alias qualitates, quas modo omnes enumerare neglexit sed cur
neglexerit multae sunt causae. Prima quod elementi vicem hic obtinet liber, nec
perfectam scientiam tradit sed tantummodo aditus atque pons quidam in altiora
philosophiae introitum pandit. Quocirca si hoc ita est, tantum dicere oportuit,
quantum ingredientibus salis esset, ne eorum animos nondum ad scientiam firmos
multiplici doctrina, subtilitate confunderet. Quae vero hic desunt in libris
252C qui *Meta ta physika* inscribuntur apposuit. Perfectis namque opus illud
non ingredientibus praeparabitur. Est quoque alia causa ut nos ad exquirendas
alias qualitates, non solum propriorum doctorum sed etiam nostrorum aliquid
inveniendi incitator, admitteret. Quocirca concludit eas quae maxime
dicerentur, quas supra proposuit, esse qualitates; illa vero dici qualia, quae
secundum praedictas qualitates dicerentur: sed quoniam addidit, vel
quomodolibet ab his quae sit huiusce propositionis sententia, prius appositis
Aristotelis verbis sequens expositionis ordo contexit. IN PLURIBUS QUIDEM ET
PAENE IN OMNIBUS DENOMINATIVE DICUNTUR, UT AB ALBEDINE ALBUS ET A GRAMMATICA
GRAMMATICUS ET A IUSTITIA IUSTUS, SIMILITER AUTEM ET IN CAETERIS. IN ALIQUIBUS
VERO PROPTEREA QUOD QUALITATIBUS NOMINA NON SUNT POSITA IMPOSSIBILE EST AB HIS
DENOMINATIVE DICI, UT CURSOR VEL PUGILLATOR, SI SECUNDUM POTENTIAM NATURALEM
DICITUR, A NULLA QUALITATE DENOMINATIVE DICITUR; NEQUE ENIM POSITUM EST NOMEN
ILLIS POTESTATIBUS: SECUNDUM QUAS ISTI QUALES DICUNTUR, QUEMADMODUM ETIAM IN
DISCIPLINIS SECUNDUM QUAS VEL PUGILLATORES VEL PALAESTRICI SECUNDUM AFFECTIONEM
DICUNTUR (PUGILLATORIA ENIM DISCIPLINA DICITUR ET PALAESTRICA, QUALES VERO AB
HIS DENOMINATIVE QUI AD EAS SUNT AFFECTI DICUNTUR). ALIQUANDO AUTEM ET POSITO
NOMINE DENOMINATIVE NON DICITUR ID QUOD SECUNDUM IPSAM QUALE QUID DICITUR, UT A
VIRTUTE PROBUS DICITUR; HOC ENIM QUOD HABET viRTUTEM PROBUS DICITUR SED NON
DENOMINATIVE A VIRTUTE; NON EST AUTEM HOC IN MULTIS. QUALIA ERGO DICUNTUR
QUAECUMQUE EX HIS QUAE DICTAE SUNT QUALITATIBUS DENOMINATIVE DICUNTUR VEL
QVOLIBET ALIO AB IPSIS MODO. Multae, inquit, sunt qualitates, quibus positis et
proprio nomine nuncupatis, ab his alia denominative dicuntur, ut ea quae ipse
planissime adiecit exempla. Nam cum albedo cuiusdam nomen sit qualitatis, ab eo
dicitur albus. Eodem quoque modo et grammatica, cum rei sit nomen, ab ipso
quales dicuntur. Grammatici enim a grammatica nominantur, atque hoc est in
pluribus, ut posito nomine si quid secundum ipsas qualitates quale dicitur,
exhis ipsis qualitatibus appellatio derivetur. Aliae vero qualitates sunt, in
quibuscum nomen positum non sit, tamen quales dicuntur, quales quidem quia alia
qualitate participant, sed non secundum eam qualitatem quales dicuntur, ex qua
si his esset qualitatibus nomen impositum poterant appellari, ut in ea
qualitate quae secundum potentiam naturalem dicitur. Illi enim quamquam quales
dicantur, hi qui secundum ipsam potentiam nominantur, ipsi tamen (ut dictum
est) nullo proprio nomine nuncupantur. Nam qui pugiles appellantur ab arte
pugillatoria, idcirco ab ea pugiles dicuntur, quod ad eamdem ipsam artem
pugillatoriam quodammodo affecti eunt. Hi enim pugiles ab arte pugillatoria
praedicantur. Qui vero nondum pugiles sunt sed esse possunt, non secundum ipsam
artem, id est pugillatoriam sed secundum potentiam pugillatoriae artis,
pugillatores vocantur. Ipsi autem potentiae nomen proprium positum non est. Nam
quemadmodum 253C a cursu cursores, a palaestra palaestrici, a pugillatoria
pugiles, distinctis qualitatum vocabulis, appellantur, non eodem modo est etiam
in uniuscuiusque rei potentia naturali, cursus enim potentia naturalis secundum
quam cursores vocamus, et rursus potentia pugillandi, vel potentia
palaestrizandi, suo nomine distincta non est. Cur enim dicitur cursor, si
interrogemur de eo qui nondum est cursor? Dicimus secundum potentiam naturalem.
Cur palaestricus? Eodem quoque modo naturalem potentiam respondemus. Quare
pugillator qui nondum est pugillis, ab eadem quoque potentia naturali
nominatur. Si igitur haberet haec naturalis potentia proprium nomen, ita,
distinctis vocabulis, appellaretur, ut in his qualitatibus in quibus
proprienomen est positum, ut in cursu, palaestra et arte pugillatoria, et hoc
est quod ait. In aliquibus vero propterea quod qualitatibus nomina non sunt
posita, impossibile est ab his aliquid denominative dici. Ut hoc scilicet
demonstraret cursorem quidem qui iam curreret a cursu esse dictum, cursorem
vero qui secundum potentiam currendi diceretur non vocari a cursu sed tantum a
potentia, cuius potentiae nomen proprium non esset positum. Quare haec omnia
quae secundum potentiam naturalem dicuntur, a nulla qualitate denominativa
sunt. Idcirco quod hae qualitates a quibus denominari possunt, propriis
nominibus carent, quae vero ita sint, ut non ex potentia sed ex affectione
dicantur, ab his qualitatibus ad quas sese aliquo modo habent, denominative dicuntur,
quod Aristoteles hoc protulit modo dicens: Non ita esse secundum potentiam
naturalem, quemadmodum et iam in disciplinis secundum quas, vel pugillatores,
vel palaestrici secundum affectionem dicuntur. Pugillatoria enim disciplina
dicitur et palaestrica, quales vero ab his denominative, qui ad eas sunt
continentes, dicuntur. Docuit igitur omniaquae a quibusdam qualitatibus dici
putarentur, vero quoque a qualitatibus non praedicari, ut in his qualitatibus
quibus nomen proprium non est. Illud quoque monstravit hoc in pluribus evenire,
ut de propositis qualitatibus qualia denominative dicerentur. Restat ergo quod
reliquum est, ut dicat esse quasdam qualitates, quarum cum nomen sit positum,
ab his ipsis tamen quae illarun rerum participant denominative non dici, ut
virtus; nam cum virtus qualitas sit (est enim habitus quidam, omnis vero
habitus qualitas), ergo quicumque virtute participat, non secundum eam
denominative dicitur. In denominatione enim quaerendum est ut semper idem
permaneat nomen. In eo autem qui virtute participat, nulla virtutis denominatio
est, ut qui bonitate participat bonus dicitur, qui iustitia, iustus, et alia
huiusmodi. Qui vero virtute participat, aut probus nominatur, aut sapiens; sed
neque probus, neque sapiens a virtute denominativa sunt, idcirco quod utrumque
nomen a virtute longe dissimile est, quod ipse sic ait: Aliquando autem posito
nomine denominative non dicitur id quod secundum ipsum quale dicitur. Et eius
rei proponere non omisit exemplum sed hoc in multis non potest inveniri, pauca
enim sunt (ut ipse ait) in quibus posito qualitatis nomine quae his
participant, a superiori qualitate qualia non dicantur. Dat autem his
qualitatibus pluralitatis calculum, ex quibus qualia nominantur ea quae his
participant. Nam (ut ipse ait superius) in pluribus et pene in omnibus
denominative dicuntur. Quocirca recta definitio est et proprio ordine
constituta. Namque in principio hoc solum dictum est, esse qualitatem secundum
quam qualia dicerentur. Sed quoniam sunt quaedam quorum qualitates ipsae
propriis nominibus carent, quae vero his participant suis vocabulis
appellantur, ut in naturali potentia. Et rursus sunt quaedam quae in
qualitatibus quidem habeant propria nomina, in his vero quae ad eas ipsas
qualitates essent affecta, nulla ex propositis qualitatibus denominatio fieret,
hoc addidit, ab omnibus qualitatibus aut denominative dici qualia, quae illis
qualitatibus participaret, aut quomodolibet, aliter, id est sive posito nomine
qualitatis de eo non dicerentur, quae illa partieiparent, ut in eo quod est
virtus, sive ipsi qualitati positum nomen non esset, ut in eo quod est potentia
naturalis. Quare quoniam in his duabus qualitatis, in quibus vel posito nomine
non secundum nomen quae sunt, qualia denominative dicuntur, vel eum ipsis qualitatibus
nomen positum non sit, neutra ipsorum praedicatio denominative fit. Ad
concludendum omnem terminum qualitatis ait, aut denominative qualia a
qualitatibus appellari, aut quomodolibetaliter ab ipsis, ut non denominative
sed aliquoties quidem secundum potentiam, aliquoties vero secundum eamdem
qualitatem virtutis; eamdem enim qualitas est virtutis et sapientiae. Quocirca
concludit, ita qualia dici quaerumque ex his qualitatibus denominative
dicerentur, vel quomodolibet alio ab ipsis modo. Digestis in ordine prius
omnibus qualitatibus et eorum conclusione reperta, consueto ordine unaquaeque
proprietas uestigatur. INEST AUTEM ET CONTRARIETAS SECUNDUM QUALITATEM, UT
IUSTITIA INIUSTITIAE CONTRARIUM EST ET ALBEDO NIGREDINI ET ALIA SIMILITER; ET
SECUNDUM EAS QUALIA QUAE DICUNTUR, UT IUSTUM INIUSTO ET ALBUM NIGRO. NON AUTEM
HOC IN OMNIBUS EST; RUBEO ENIM ET PALLIDO ET HUIUSMODI COLORIBUS NIHIL EST
CONTRARIUM CUM QUALITATES SINT. Dicit in qualitatibus quaedam esse contraria,
atque hoc probat exemplis, albedo namque et nigredo contraria sunt, et
quaecumque albedine nigredineque participant; hoc est enim quod ait, et
secundum eas qualia quae dicuntur; nam sicut albedo nigredini contraria est,
ita quoque albus nigro; sed hoc qualitatis proprium non est, nam cum rubrum et
pallidum qualitates sint, aliique etiam colores huiusmodi, in his contrarium
non est; nullus enim dicit aliquid rubro vel pallido esse contrarium: nam
quoniam album et nigrum extremitates quaedam colorum sunt, et longissime a se
distant, contraria sunt, medietates vero contraria non habent: Namsi quis ponat
rubrum nigro esse contrarium, longissimeque distant quae sunt contraria,
longissime igitur nigredo a rubore distabit, et rursus albedo a nigredine
plurimum distat; igitur nigredini rubor est atque albedo contraria, uniusque
rei duo contraria inveniuntur, quod fieri non potest. Non est igitur nigredi
contrarius rubor. Similiter autem monstrabimus et in aliis mediis coloribus
contrarium non esse. Quocirca si huiusmodi coloribus contrarium nihil est, non
in omni qualitate contrarietas reperietur; quod si ita est, suscipere contraria
qualitatis proprium non est. At vero nec in ipsis quoque formis quae manifeste
qualitates sunt, contrarietas invenitur; nam neque ciroulus quadrato, neque
quadratus triangulo, nec ulla figura ulli figurae potest esse contraria.
Quocirca manifestum est, suscipere contrarium non esse proprium qualitatis. Sed
quoniam sunt quaedam in qualitate quae sibimet videantur esse contraria, ut
iustitia et iniustitia, hinc quaedam quaestio solet oriri. Dicunt enim quidam
iustitiae iniustitiam non esse contrariam, putant enim quod dicitur iniustitia
privationem esse iustitiae, non tamen contrarietatem. Contraria enim propriis
nominibus, non contrarii privatione nominari, ut album nigro, habere tamen
iustitiam aliquam contrarietatem, cuius adhuc proprium nomen non sit inventum,
quod omnino falsum est. Multae enim habitudines privationis vocabulo
proferuntur, ut illiberalitas et imprudentia, quae nunquam virtutibus
opponerentur, quae sunt habitus, nisi ipsae quoque habitus essent, et in animis
habentium immutabiliter permanerent. At vero neque illud verum est, omnes
privationes negatione proferri. Surditas enim, cum sit auditus privatio, sine
negatione profertur; eodem quoquemodo caecitas. Nullus enim dicit inauditio,
neque inuisio, nec aliquid huiusmodi sed tantum surditas caecitasque nominantur
propriis nominibus, cum sint illa in habitu, visus, auditus, illa in privatione
ponenda. Igitur iustitia iniustitiae contraria est. Tradit ergo regulam, ea
quae contraria sunt, sub quo genere convenienter aptentur, quam regulam his
verbis ipse praescribit: AMPLIUS: SI EX CONTRARIIS UNUM FVERIT QUALE, ET
RELIQUUM ERIT QUALE. HOC AUTEM MANIFESTUM EST OMNIA ALIA PRAEDICAMENTA
PROFERENTI, UT SI EST IUSTITIA INIUSTITIAE CONTRARIUM, QUALITAS EST AUTEM
IUSTITIA, NIHILOMINUS QUALITAS ERIT INIUSTITIA; NULLUM ENIM ALIUD
PRAEDICAMENTUM CONVENIT INIUSTITIAE, NEC QUANTITAS NEC RELATIO NEC UBI NEC
OMNINO ALIQUID HUIUSMODI, NISI SOLA QUALITAS; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS SECUNDUM
QUALITATEM CONTRARIIS. Si ex duobus, inquit, contrariis manifestum fuerit unum
eorum contrariorum sub qualitate poni, simul manifestum erit quod etiam eius
contrarium convenienter qualitati supponatur, simulque demonstrat iniustitiam
esse qualitatem. Nam si iustitia apertissime qualitas est idcirco quod neque
qualitas, neque ad aliquid, neque ubi, nec quando, nec aliud ullum
praedicamentum est, nec sub ullo alio genere poni potest, nisi sub sola
qualitate, cum ei contraria sit inustitia, non est dubium iniustitiam quoque
qualitati subnecti, quod ipse quoniam 256C planius dixit, ut ipsa exemplorum
luce uulgavit, ad aliud nobis est transeundum. SUSCIPIT AUTEM QUALITAS MAGIS ET
MINUS; ALBUM ET ENIM MAGIS ET MINUS ALTERUM ALTERO DICITUR, ET IUSTUM ALTERUM
ALTERO MAGIS. ET IDEM IPSUM SUMIT INTENTIONEM (ALBUM ENIM CUM SIT, CONTINGIT
ILLUD FIERI ALBIUS); HOC AUTEM IN OMNIBUS NON EST SED IN PLURIBUS; DUBITABIT
ENIM QUIS AN IUSTITIA MAGIS ESSE IUSTITIA DICATUR; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS
AFFECTIONIBUS. QUIDAM VERO IN HOC DUBITANT; DICUNT ENIM IUSTITIAM IUSTITIA NON
NIMIS MAGIS VEL MINUS DICI, NEC SANITATEM SANITATE; MINUS AUTEM HABERE ALTERUM
ALTERO SANITATEM DICUNT, ET IUSTITIAM MINUS ALTERUM ALTERO HABERE, SIMILITER ET
GRAMMATICAM ET ALIAS DISCIPLINAS. SED SECUNDUM EAS QUALIA QUAE DICUNTUR
INDUBITATE SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS; MAGIS ENIM GRAMMATICUS ALTER ALTERO
DICITUR ET IUSTIOR ET SANIOR, ET IN ALIIS SIMILITER. Aliud quoque proprium
protulit, quod tractata ratione ab integra proprietate qualitatis exclusit. Ait
enim qualitates posse vel intendi vel minui. Posse enim dicit alterum altero
plus album appellari, ut nix argento, et quae candidiora sunt marmora, et
iustum alterum altero magis et minus dicimus. Namque iustius aliquid factum,
necnon etiam iustissimum est. In quibus autem comparationes sunt, in his magis
minusque dici manifestum est; hoc quoque modo ipsum album, vel alia qualitas
non solum contra alterum eiusdem speciei comparata intentione crescit, et
relaxatione minuitur sed etiam a seipsa recipit comparationem: Dicitur enim
nunc quidem argentum candidius esse quam antea, cum fuerit detersum. Sed cum
haec ita sint, non est magis minusque suscipere proprium qualitatis; neque enim
sola qualitas magis minusque suscipit, haec enim intentio et relaxatio in his
quoque quae sunt ad aliquid invenitur, ut in eo quod est aequale et inaequale
possumus dicere plus aequale vel minus, et in caeteris huiusmodi; nec vero
omnes qualitates suscipiunt magis et minus, quod ipse sic ponit: Non autem in
omnibus hoc est sed in pluribus. Dubitabit enim quis an iustitia magis esse
iustitia dicatur, similiter autem et in aliis affectionibus. Quidam vero in hoc
dubitant: dicunt enim iustitiam iustitia non magis vel minus dici, nec
sanitatem sanitate; minus autem habere alterum altero sanitatem dicunt, et
iustitiam minus alterum altero habere. In hoc tres fuere sententiae. Quidam
namque dicebant, in omnibus secundum materiae habitudinem reperiri posse magis
et minus. Proprium namque esse materiae corporumque intentione crescere et
minui relaxatione, quae quorumdam Platonicorum sententia fuit. Alia vero quae
secundum certissimas verissimasque artes atque virtutes non diceret esse magis
et minus, secundum autem medias dici posse, ut haec ipsa grammatica atque
iustitia non dicitur magis grammatica neque magis iustitia. Esse autem quasdam
alias mediocres artes, in quibusidipsum posset evenire. Tertia est de qua
Aristoteles loquitur, quod ipsas quidem habitudines nulla intentione crescere,
nec diminutione decrescere putat sed eorum participantes 257C posse sub examine
compositionis venire, ut de his magis minusue dicatur. Sanitatem namque ipsam
et iustitiam, alteram altera magis minusue non esse. Neque enim quispiam dicit
magis esse sanitatem alia sanitate. Sed hoc solum dicere possumus magis habere
sanitatem aliquem, id est esse saniorem, et magis sanum, et minus sanum.
Dicimus ergo quod ipsae quidem qualitates non suscipiunt magis et minus. Qui
vero secundum eas quales dicuntur, ipsi sub comparatione cadunt, ut iustior, et
sanior, et grammat. cior. Namque ipsa grammatica, id est litteratura, non
suscipit magis et minus, nullus enim dicit alteram altera magis esse
grammaticam sed eum qui grammatica ipsa participat. Dicimus litteratum, quem a
litteratura scilicet denominamus, litteratus autem suscipit magis et minus, ut
Donatus grammaticus plus erat aetate iam provecta grammaticus, id est
litteratus, quam cum primum ad huiusmodi studia devenisset. Sed quamquam se
haec ita habeant, tamen invenimus aliquas qualitates quibus indubitate comparatio
inveniri non possit, ut sunt quas ipse supposuit. TRIANGULUM VERO ET QUADRATUM
NON VIDETUR MAGIS SUSCIPERE, NEC ALIQUID ALIARUM FORMARUM. Haec enim quae ex
quarta specie qualitatis dicta sunt, magis minusue nullaratione suscipiunt,
nullus enim dicit plus esse alium circulum quam alium, nec magis esse illud
triangulum quam illud, dicitque fortasse maiorem, magis autem non dicit. Huius autem
rei haec ratio est, ut cum sit trianguli definitio, figura quae sub tribus
rectis lineis continetur, si qua sunt quae hanc definitionem in se suscipiant,
ut et ipsa tribus rectis lineis contineantur, proprie triangulae formae sunt,
eodem quoque modo et circulus ita definitur: Circulus est figura plana, quae
sub una linea continetur, ad quam ex uno puncto qui intra ipsam est, omnes quae
excunt lineae aequae sibi sunt. Rursus quadrati defnitio talis est: Quadratum
est quod quattuor aequalibus lineis et quattuor rectis angulis continetur.
Quaecumque igitur vel circuli definitionem suscipiunt, vel quadrati, aequaliter
vel circuli vel quadratae formae sunt; si qua vero non suscipiunt, nullo modo
sunt. Si qua vero sunt quae neque quadrati suscipiunt definitionem, neque
circuli, neque quadrati sunt, neque circuli ut est figura quae parte altera
longior dicitur. Illa enim ita definitur, parte altera longior figura est quae
sub quattuor lineis continetur, rectisque angulis, quam quattuor lineae aequae
sibi quidem non sunt, contra se vero positae binae sibi aequae sunt. Ergo quia
huiusmodi figura neque circuli definitionem capit, neque quadrati aequaliter,
neque circulus, neque quadratus est. Si qua enim cuiuslibet forma definitionem
suscipiunt, omnino eadem sunt. Ut qui circuli circulus, qui quadrati quadratus,
qui trianguli triangulus, qui parte altera longioris, parte altera longior, et
in caeteris eodem modo. Si qua vero non suscipiunt, ut triangulum, circuli
definitionem non capit neque omnino circulus est, nec potest dici inter
quadratum et triangulum, 258C quoniam utraque circuli definitionem non capiunt,
quadratum quidem plus esse circulum, triangulum vero minus, omnino enim utraque
a circuli ratione disiuncta sunt, quod his verbis ab Aristotele tractatur: QUAECUMQUE
ENIM DEFINITIONEM TRIANGULI SUSCIPIUNT ET CIRCULI, OMNIA SIMILITER TRIANGULA
VEL CIRCULI SUNT, DE HIS AUTEM QUAE NON SUSCIPIUNT NIHIL MAGIS ALTERUM ALTERO
DICITUR; NIHIL ENIM QUADRATUM MAGIS QUAM PARTE ALTERA LONGIOR FORMA CIRCULUS
EST; NULLUM ENIM IPSORUM SUSCIPIT CIRCULI RATIONEM. SIMPLICITER AUTEM, SI
UTRAQUE NON SUSCIPIUNT PROPOSITI RATIONEM, NON DICITUR ALTERUM ALTERO MAGIS.
NON IGITUR OMNIA QUALIA SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS. EX HIS ERGO QUAE DICTA SUNT
NIHIL EST PROPRIUM QUALITATIS. Nam si hoc definitio facit, ut demonstret
rationem cuiusque substantiae, quaecumque definitione discrepant, illa etiam
ipsa natura substantiae discrepabunt. Recte igitur si quae cuiuslibet rei
propositae sive trianguli, sive quadrati definitionem non capiunt, ab eiusdem
natura disiuncta sunt. Quocirca neque triangulum, neque quadratum, neque
circulus, neque quidquid horum est, suscipiant magis et minus. Sed cum haec
qualitates sint, non omnes qualitates aeque magis minusue suscipiunt. Quod si
neque in omni qualitate intentio diminutioque provenit, neque in sola, quod
haec eadem in relatione reperias, non est magis minusue suscipere proprium
qualitatis. Quodnam igitur qualitatis proprium esse dicendum est, id ipse
planissime subterposuit. SIMILE AUTEM ET DISSIMILE SECUNDUM SOLAS DICUNTUR
QUALITATES; SIMILE ENIM ALTERUM ALTERI NON EST SECUNDUM ALIUD NISI SECUNDUM HOC
QUOD QUALE EST. QUARE PROPRIUM ERIT QUALITATIS SECUNDUM EAM SIMILE ET DISSIMILE
DICI. Simile inquit et dissimile solae retinent qualitates. Nam quamvis simile
ad aliquid sit, tamen hoc ipsum quod dicimus, simile non dicimus, nisi quod
quale est. Nam si eadem qualitas sit in duobus, illa in quibus est similia
sunt, nec est aliud praedicamentum quod secundum simile et dissimile dici
possit, et de aiiis quidem omnibus notum est, quoniam de nullo dicitur. Quod si
quis de quautitate affirmet, dici 259B posse secundum eam simile atque
dissimile, monstratum est secundum quantitatem non simile et dissimile sed
aequale et inaequale praedicari. Quocirca quoniam per singula quaeque
pergentibus, et in omnibus idem qualitatibus invenitur, et in nullo alio
predicamento esse perspicitur, recte hoc proprium qualitatis esse firmavit. Sed
quoniam cum de his quae referuntur ad aliquid tractaretur, affectus atque
habitus in his quae sunt ad aliquid numeravit, nunc vero eosdem quoque
qualitati supposuit, ipse sibi quamdam obiecit quaestionem, cur si prius sub
iis quae ad aliquid referuntur, ista subiecerit, nunc sub qualitatibus ea ipsa
posuerit. Superius namque monstravit ea quae essent a se diversa, easdem
species habere non posse, cum dicit diversorum generum et 259C non
subalternatim positorum diversae species et differentiae sunt. Quocirca cum
relatio atque qualitas diversa sint genera, easdem utrique supponi species non
oportet, hoc est enim quod dicit: AT VERO NON DECET CONTURBARI NE QUIS NOS
DICAT DE QUALITATE PROPOSITIONEM FACIENTES MULTA DE RELATIVIS INTERPOSUISSE;
HABITUDINES ENIM ET AFFECTIONES EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID ESSE DIXIMUS. PAENE
ENIM EA QUAE SUNT IN OMNIBUS HIS GENERIBUS AD ALIQUID DICUNTUR, EORUM VERO QUAE
SUNT SINGULATIM NIHIL; SCIENTIA ENIM, QUAE GENUS EST, HOC IPSUM QUOD EST
ALTERIUS DICITUR (ALICUIUS ENIM SCIENTIA DICITUR), SINGULORUM VERO NIHIL HOC
IPSUM QUOD EST ALTERIUS DICITUR, UT GRAMMATICA NON DICITUR ALICUIUS GRAMMATICA
NEC MUSICA ALICUIUS MUSICA SED SI FORTE SECUNDUM GENUS PROPRIUM ET ISTAE
DICUNTUR ALICUIUS; UT GRAMMATICA ALICUIUS DICITUR SCIENTIA, NON 259D ALICUIUS
GRAMMATICA, ET MUSICA ALICUIUS SCIENTIA, NON ALICUIUS MUSICA; QUARE SINGULA NON
SUNT RELATIVA. Quam quaestionem validissima argumentatione dissolvit, his
scilicet verbis: Pene enim ea quae sunt in omnibus his generibus ad aliquid
dicuntur. Eorum vero quae sunt singulatim, id est epecies, nihil huiusmodi
sunt. Haec enim est argumentatio quam Graeci *epikeirema* vocant. In huiusmodi
affectionibus atque habitudinibus, quae inter ea sunt genera, eas solas ad
aliquid posse reduci, quae vero species essent illorum generum posse in
relativis sed in qualitatibus numerari, ut scientia cum sit habitudo 260A habet
sub se alias habitudines, grammaticam et geometriam. In hoc igitur scientia
ipsa quod genus est, ad aliquid semper refertur, dicimus enim scientiam
alicuius scientiam. Grammaticam vero quae eius species est, nullus dicit
alicuius esse grammaticam; dicatur enim si fieri potest grammaticam, Aristarchi
esse grammaticam. Sed omnia quaecumque dicuntur ad aliquid, convertuntur.
Dicitur ergo et Aristarchus, grammaticae Aristarchus, quod fieri non potest.
Non igitur grammatica Aristarchi, ut ad aliquid dicitur. Est etiam argumentum,
non species sed huiusmodi genera, ad aliquid appellari, ut cum ipsae quidem species
ad aliquid non dicantur, ut grammatica non dicitur alicuius grammatica, si
quando tamen est ut species ad aliquid referatur, id non secundum se sed 260B
secundum genus, ut grammaticae quoniam genus est scientiae quae relativa est,
si quis grammaticam ad aliquid referre contendat, non potest secundum ipsam
grammaticam, eam ad aliquid praedicare sed secundum scientiam, id est secundum
genus suum. Non enim dicitur grammatica alicuius grammatica sed fortasse
grammatica alicuius scientia. Non ergo grammatica secundum grammaticam ad
aliquid dicitur sed secundum scientiam. Et hoc est quod ait, ut grammatica non
dicitur aliovius grammatica, nec musica sed fortasse secundum genus proprium
istae dicuntur alicuius, ut grammatica alicuius dicitur scientia, non alicuius
grammatica. Ergo singularum specierum nihil est quod aliqua relatione
praedicetur. Genera vero harum specierum relativa sunt, quae paulo superius
dixi; quod enim ait: Pene enim in 260C omnibus qualitatibus genera ad aliquid
dicuntur, non autem aliquid eorum quae sunt singula, hoc demonstrare voluit,
genera ipsa habitudinem dispositionumque esse relativa, species vero generum
quas singulatim esse dixit, ad aliquid nullo modo praedicari. Quas idcirco esse
singulatim vocavit, quia grammatica una est, et rursus musica una; scientia
vero non una. Recte igitur species scientiae singulatim esse nominavit. Constat
igitur quod genera huiusmodi habitudinem dicantur ad aliquid, species vero ad
nihil aliud propria praedicatione referanlur. Quocirca quoniam huiusmodi
species relativas non esse demonstravit, nunc quod reliquum est qualitates esse
confirmat. DICIMUR AUTEM QUALES SECUNDUM SINGULA; HAEC ENIM ET HABEMUS
(SCIENTES ENIM DICIMUR QUOD HABEMUS SINGULAS SCIENTIAS); QUARE HAEC ERUNT ETIAM
QUALITATES, QUAE SINGULATIM SUNT, SECUNDUM QUAS ET QUALES DICIMUR; HAEC AUTEM
NON SUNT EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID. Illas esse qualilates superius confirmatum
est ex quibus aliqui quales vocarentur, nos autem idcirco grammatici dicimur,
non quod universalem scientiam sed quod ipsam grammaticam habeamus, et hoc vere
dicitur, idcirco nos dici scientes, quia grammatici sumus, potius quam idcirco
grammaticos quod aliquam scientiam retinemus. Nullus enim a generali scientia
grammaticus, aut sciens, nisi a singulatim scientia sciens, grammaticusque
perhibetur. Igitur quoniam ex his habitudinem speciebus quales vocamur, ipsae
species in qualitate numerandae sunt. Sed cum quis grammatica participat, de ea
etiam genus dicitur, et secundum eam non solum ad grammaticam sed ad scientiam
quoque coniungitur. Dicitur enim idcirco sciens. Ergo quoniam habens
grammaticam, et sciens, et grammaticus dicitur, non potest ulla scientia
participare, qui singulas non habuerit. Qui enim cunctis speciebus caret, illi
quoque genere ipso carendum est. Quare quoniam has species hahemus et secundum
eas quales dicimur, a grammatica scientes et grammatici nuncupamur, has autem
ipsas species monstratum est ad aliquid non referri. Recte igitur huiusmodi
habitudines quae in alterius relativis species sunt, in qualitate numeratae
sunt. Quod si quis hoc quoque inuitus accipiat, aliud addit quo totum
quaestionis vinculum soluetur; ait enim: AMPLIUS SI CONTINGAT IDEM ET QUALE
ESSE ET RELATIVUM, NIHIL EST INCONVENIENS IN UTRISQUE HOC GENERIBUS ANNUMERARE.
Nam cum sit verum unam eademque rem duobus diversis generibus suppositam esse
non posse, illud tamen convenit secundum aliud atque aliod unam eamdemque
speciem duobus generibus posse subnecti, ut in eo quod supra iam dictum est,
cum Socrates substantia sit, pater vero ad aliquid, cumque substantia discrepet
atque relatio, nihil tamen est inconveniens eumdem ipsum Socratem in eo quod homo
est, substantiae supponi, in eo quod habet filium, relationi. Quocirca si
secundum aliam atque aliam rem duobus generibus eadem res quaelibet
diversissimis supponatur, nihil inconveniens cadit. Ita quoque et habitudines
in eo quod alicuius rei habitudines sunt, in relatione ponuntur, in eo quod
secundum eas quales aliquid dicuntur, in qualitate numerantur. Quare nihil est
inconveniens unam atque eamdem rem, secundum diversas natura, suae potentias,
geminis et si contingat pluribus, annumerare generibus Qnocirca quoniam de
qualitate tractatum est, nos quoque orationis cursum ad reliqua praedicamenta
vertamus. DE FACERE ET PATI SUSCIPIT AUTEM ET FACERE ET PATI CONTRARIETATEM ET
MAGIS 261D ET MINUS; CALEFACERE ENIM ET FRIGIDUM FACERE CONTRARIA SUNT, ET
CALEFIERI ET FRIGIDUM FIERI, ET DELECTARI ET CONTRISTARI; QUARE SUSCIPIT
CONTRARIETATEM FACERE ET PATI. ET MAGIS AUTEM ET MINUS; EST ENIM CALEFACERE ET
MAGIS ET MINUS, ET CALEFIERI MAGIS ET MINUS, ET CONTRISTARI. SUSCIPIUNT ERGO ET
MAGIS ET MINUS FACERE ET PATI. AC DE HIS QUIDEM HAEC DICTA SUNT. Decursis
quattuor praedicamentis quae aliqua quaestione et consideratione ergo
videbantur, tenuiter caetera breviterque perstringit. Et de facere quidem et
pati nihil in hoc libro, nisi quod contraria suscipiant, et intentionem
imminutionemque ab Aristotele est disputatum, in aliis vero eius operibus plene
ab eo perfecteque tractata sunt, ut hoc ipsum de facere et pati in his libris
quos *Peri geneseos kai phthopas* inscripsit, de aliis quoque praedicamentis
non illi minor in aliis operibus disputatio fuit, ut de eo quod est ubi et
quando in physicis, et de omnibus quidem altius subtiliusque in libris quos *Meta
ta physika* vocavit, exquiritur. Ac de fecere quidem et pati ipse planissime
posuit posse ea suscipere contrarietates. Dicimus enim ignem calefacere et
frigefacere, quod scilicet ad faciendum refertur. Dicimus aquam calefieri et
frigefieri, quod nihilominus ad patiendi ducitur praedicamentum. Magis quoque
et minus suscipere, apertissimis demonstrat exemplis. Sic enim magis calefacere
et minus, et magis calefieri et minus dicitur. Atque haec hactenus, ipse enim
haec apertissime posuit. Est autem horum descriptio talis, quod in faciendo
quidem, actus quidam a quolibet in aliam rem veniens, consideratur a quo
veniat. In patiendo autem in eo ille actus consideratur, in quem venit. Actus
enim et passio simul in physicis esse monstrata sunt. Ac de facere quidem ac
pati, ad praesens tempus haec dicta sufficiant. DICTUM EST AUTEM ET DE SITU IN
RELATIVIS, QUONIAM DENOMINATIVE A POSITIONIBUS DICITUR. DE RELIQUIS VERO, ID
EST QUANDO ET UBI ET HABERE, PROPTEREA QUOD MANIFESTA SUNT, NIHIL DE HIS ULTRA
DICITUR QUAM QUOD IN PRINCIPIO DICTUM EST, QUOD HABERE SIGNIFICAT CALCIATUM
ESSE VEL ARMATUM, UBI VERO IN LYCIO, VEL ALIA QUAECUMQUE DE HIS DICTA SUNT. IGITUR
DE HIS GENERIBUS QUAE PROPOSUIMUS SUFFICIENTER DICTUM EST. Positio quidem
quoniam ipsa est alicuius, in iis quae sunt ad aliquid, numerata est sed
quoniam omnis res quae ab alio denominatur, aliud est quam id ipsum a quo
denominata est, ut aliud est, qui est grammaticus, atque grammatica, quamvis
grammaticus a grammatica denominelur. Ita cum sit positio relativa, quidquid
denominative a positionibus dicitur, hoc relativorum genere non tenetur.
Positio autem ipsa relativa est, positum vero est a positione denmninatum.
Statio enim cuiusdam statio est. Stare vero quoniam a statione denominatum est,
non ponitur in eo genere in quo statio fuit. Quare sub relatione hoc praedica
nentum non invenitur. Sed quoniam nihil est ad quod hoc reducere genus atque
aptare possimus, dicendum est suum esse genus. Ut accumbere ab accubitu, stare
a statione, et caetera quidem quae idcirco se Aristoteles exsequi denegat,
quoniam planissima sunt; ait enim: De reliquis vero id est, quando, et ubi, et
habere; propterea quia manifesta sunt, nihil de his ultra dicitur, quam quod in
principio dictum est, et eorum praedicta ponit exempla. Dicendum autem est
breviter de praedicatione quae est ubi et quando. Sicut ipsum ad aliquid per se
esse non potest nisi ex alio aliquo naturam trahat, ita et quando et ubi, esse
non potest, nisi locus ac lempus fuerit. Locum enim ubi, tempus vero quando,
comitatur. Non est autem idem tempus, et quando, nec ubi et locus sed proposito
prius loco si qua res in eo sit posita, ubi esse dicitur. Rursus si certa res
in tempore est, quando esse perhibetur, ut Apollinares ludi, oum sint in
tempore, quando eos esse dioimus. Habent autem haec quoque proprias
diversitates, ubi quidem, quod aliquoties infinite dicitur. Alicubi enim esse
dicimus aliquem, ut Socratem, aliquoties autem definite, ut in Lyceo vel in
Academia. Habet quoque ubi, secundum ipsum locum in quo est, aliquas contrarietates.
Sursum enim esse, et deorsum ubi esse dicitur. Temporum quoque varietates in eo
praedicamento, quod est quando, esse manifestum est. Futura enim et praesentia
praeteritaque in quando praedicamento veniunt. Dicimus enim fuisse aliquando Scipionem
consulem Romanum, nunc esse Orientis imperatorem, qui nunc Anastasius
appellatur. Futurum autem esse aliquem, quae scilicet secundum quando praedicamentum
dicuntur. Habere autem est quoddam extrinsecus veniens, neque innatum ei a quo
habetur, aliudque quam est illud ipsum a quo habetur, in se retinere, ut
armatum esse vel uestitum esse. Habere enim est uestes atque arma tenere, quae
cum eo nata non sunt, neque aliqua cum eo qui habet, communi natura
proprietateque iunguntur; sed quoniam de his Aristoteles tacuit, nobis quoque
nunc eorum longior tractatus omittendus est. Expeditis omnibus praedicamentis,
cur praeter propositum operis in hanc oppositorum disputationem sit ingressus,
a multis ante quaesitum est sed Andronicus hanc esse adiectionem Aristotelis
non putat, simulque illud arbitratur, idcirco ab eo fortasse hanc adiectionem
de oppositis, et de his quae simul sunt, et de priore, et de motu et de
aequivocatione, habendi non esse factam, quod hunc libellum ante Topica
scripserit, quodque haec ad illud opus non necessaria esse putaverit, sicut
ipse Categoria possunt ad sensum Topicorum, non ignorans scilicet quod
sufficienter in Topicis, quantum ad argumenta pertinebat, et de his omnibus
quae adiecta eunt, et de praedicamentis fuisse propositum. Sed haec Andronicus.
Porphyrius vero hanc adiectionem uacare et carere ratione non putat. Cuius hanc
prodidit causam. Ut enim multa sunt quae quod communibus animi conceptionibus
esse suggererent, in huius libri principiis ab Aristotele praedicta sunt, ut de
aequivocis, et univocis, et denominativis, et de his omnibus, quaecumque usque
ad substantiae disputationem ad ipsorum praedicamentorum utilitatem
cognitionemque praedicta sunt, ita quaedam fuisse quae essent quidem in
communibus sensibus, egerent tamen subtilioris divisionis modo, haec diligenter
supposita sunt, ut quid essent proprie teneretur, ne falsis opinionibus
traductus non firmus animus luderetur. Docet autem hoc, inquit, etiam ipse ordo
congruus rationique conveniens titulorum, hanc adiectionem fuisse perutilem
atque necessariam. Prius enim de oppositis, post vero de his quae simul sunt,
et de his quae posteriora sunt. Post autem de motu, ad postremum de habendi
aequivocatione sermonem faciens, libri seriem terminavit. Idcirco quod in
omnibus quidem praedicamentis ante quaesivit, utrum possint habere contraria.
In his vero quae sunt ad aliquid, dixit magnum paruo non posse esse contrarium
sed oppositum. Quid vero esse oppositum dicere praetermisit, ne ordo disputandi
continuus rumperetur. Hic igitur recte quod illic praetermiserat, prius edocuit.
In relativis quoque de his quae sunt prius, quaeque simul natura gignuntur,
strictim tetigit, quod nunc diligenter explicat. Faciendi vero patiendique
praedicamenta sunt, in quibus quidam quasi motus agitatioque consideratur;
necesse igitur fuit motu dicere, qui naturam faciendi atque patiendi vellet
ostendere. Quis autem dubitet cuiuslibet sermonis aequivocationem monstrare,
esse perutile? Quare quoniam habere quoque praedicamentum est, non fuit
inconveniens neque perfluum de habendi aequivocatione tractasse. DE OPPOSITIS QUOTIENS
SOLENT OPPONI, DICENDUM EST. DICITUR AUTEM ALTERUM ALTERI OPPONI
QUADRUPLICITER, AUT UT AD ALIQUID, AUT UT CONTRARIA, AUT UT HABITUS ET
PRIVATIO, AUT UT AFFIRMATIO ET NEGATIO. OPPONITUR AUTEM UNUMQUODQUE ISTORUM, UT
SIT FIGURATIM DICERE, UT RELATIVA UT DUPLUM MEDIO, UT CONTRARIA UT BONUM MALO,
UT SECUNDUM PRIVATIONEM ET HABITUM UT CAECITAS ET VISUS, UT AFFIRMATIO ET
NEGATIO UT SEDET Ñ NON SEDET. Illud quoque quaeritur utrum oppositionis nomen
aequivoce praedicetur. Dicimus enim quattuor modis opponi, aut ut contraria,
aut ut aliquid, aut ut habitum et privationem, aut ut affirmationem et
negationem. Hic ergo contenditur utrum aequivocatio quaedam circa has quattuor
diversitates sit, an id ipsum quod dicimus oppositum generis vice praedicetur,
ut sit univocum. Sed in hoc Stoicorum Peripateticorumque diversa sententia
fuit, et ut ipsi inter se Peripatetici, diverse sectati sunt. Stoicorum quoniam
longa sententia est, praetermittatur, aliis autem Peripateticis placet nomen
hoc oppositi de subiectis aequivoce praedicari, ita affirmantibus, quoniam
Aristoteles ita dixit: De oppositis quoties solent opponi dicendum est hoc, id
est quoties ad multiplicitatem pertinet aequivocationis. Sed qui melius
iudicavere, si oppositionis nomen generis loco dicunt debere praedicari,
idcirco quod cum nomen opposilionis de subiectis quattuor oppositionibus
praedicetur, ab his quoque definitio non oberret. Sunt enim opposita quae in
265A eodem, secundum idem, in eodem tempore, circa unam eamdemque rem, simul
esse non posunt, quod per singula quaeque pergentibus in singulis oppositis
invenitur. Namque album et nigrum, quae sunt contraria, unu eodemque tempore
circa unum idemque corpus partemque corporis simul esse non possunt, nec seruus
atque dominus eiusdem, eodem tempore idem seruus idem dominus est, nec habitus
et privatio; quis enim dicat in eodem oculo uno eodemque tempore et visum posse
esse et caecitatem? Iam vero affirmatio et negatio quam repugnantes sint,
quamque in eodem simul esse non possint, nulli dubium est. Quare si ea quae sub
oppositione ponuntur oppositionis nomen definitionemque suscipiunt, quid est
dubium oppositionem non aequivoce 265B praedicari? His igitur positis, ad eorum
distantias differentiasque veniamus. QUAECUMQUE IGITUR UT RELATIVA OPPONUNTUR,
EA IPSA QUAE SUNT OPPOSITORUM DICUNTUR, AUT QUOMODOLIBET ALITER AD EA; UT
DUPLUM MEDII, HOC IPSUM QUOD EST, DICITUR DUPLUM; ET SCIENTIA SCIBILIS REI
SCIENTIA UT AD ALIQUID OPPONITUR, ET DICITUR SCIENTIA, HOC IPSUM QUOD EST,
SCIBILIS; ET SCIBILE, HOC IPSUM QUOD EST, AD OPPOSITUM DICITUR, SCILICET
SCIENTIAM (SCIBILE ENIM ALIQUA SCIENTIA SCIBILE DICITUR). QUAECUMQUE ERGO
OPPONUNTUR UT AD ALIQUID, EA IPSA QUAE SUNT OPPOSITORUM VEL ALIO QVOLIBET MODO
AD SE INVICEM DICUNTUR. Ea quidem huius oppositionis quae secundum relationem
dicuntur, et per seipsa plana atque uulgata sunt et superiori relationis
disputatione iam cognita. Illa enim sunt ad aliquid quaecumque id quod sunt
aliorum dicuntur, vel quomodolibet aliter ad ea, ut seruus domini seruus, et
dominus serui dominus, et magnum ad paruum dicitur, et rursus paruum refertur
ad magnum. Quod si hoc in relativis omnibus invenitur, nulla est dubitatio quin
etiam in his hoc deprehendi possit, quae secundum ad aliquid opponuntur, ut ea
ipsa id quod sunt oppositorum dicantur vel quomodolibet aliter ad opposita, ut
si est seruus domino oppositus, dominus serui dicatur, id est oppositi sui, et
rursus si dominus seruo oppositus est, domini seruus dicatur. Paruum vero ad
magnum, et magnum ad paruum, id est ad oppositum sibi. Atque hoc quidem in
omnibus secundum ad aliquid oppositionibus inveniri necesse est. Quocirca sit
haec proprietas eorum quae secundum ad aliquid opponuntur, quod ea ipsa quae
sunt ad opposita referuntur, et ipsorum esse dicuntur. His ergo ante
constitutis docet differentiam qua inter se ea quae secundum contrarietatem
dicuntur, vel ea quae secundum ad aliquid, discrepant atque dissentiunt; ait
enim. ILLA VERO QUAE UT CONTRARIA, IPSA QUIDEM QUAE SUNT NULLO MODO AD INVICEM
DICUNTUR, CONTRARIA VERO SIBI INVICEM DICUNTUR; NEQUE ENIM BONUM MALI DICITUR
BONUM SED CONTRARIUM; NEC ALBUM NIGRI ALBUM SED CONTRARIUM. QUARE DIFFERUNT ISTAE
OPPOSITIONES INVICEM. Dictum est in his quae secundum ad aliquid opponuntur,
quod ea ipsa id quod sunt ad id quod sibi est oppositum dicerentur. Contraria
vero et ipsa quidem opponuntur sibi sed id quod sunt ad opposita non dicuntur,
contraria autem dicuntur. Hoc autem huiusmodi est. Bonum malo contrarium
dicimus esse, et rursus malum bono. Nigrum quoque albo contrarium putamus,
nihilominus quoque album nigro. Sed cum hoc arbitramur, non tamen dicimus ea id
quod sunt esse oppositorum. Si enim diceremus ea id quod est bonum esse
oppositi sui, non diceretur bonum malo esse contrarium sed bonum esse mali
bonum. Nec ila praedicationem quis faceret nigrum albo esse contrarium sed
nigrum albi esse nigrnm. Hoc est enim id quod est nigrum dici ad oppositum
suum, si quis dicat nigrum albi esse nigrum; quod quoniam non dicitur, ea ipsa
quae sunt non dicuntur oppositorum, ea scilicet quae sibi ut contraria videntur
opponi. Sed quoniam dicimus bonum malo contrari uni, et nigrum albo contrarium,
quamquam id quod sunt oppositorum non dicantur, tamen ad opposita ut contraria
nominantur. Atque hoc est quod ait: Ipsa quidem quae sunt nullo modo ad
seinvicem dicuntur. Contraria vero sibi invicem dicuntur. Non enim dicitur
bonum mali bonum, hoc est enim id quod est opposili praedicare sed dicimus
bonum malo cootrarium. Quocirca differunt ea quae similiter ad aliquid
opponuntur his quae secundum contrarietatem sibi sunt opposita, quod ea quidem
quae secundum relationem opposita sunt id quod sunt oppositorum dicuntur. Illa
vero quae ut contraria, ipsa quidem quod sunt oppositorum nomine minime sed
tantum contraria praedicantur, ut bonum contrarium esse dicatur oppositi sui
non boni. Dicimus enim bonum malo contrarium, eum non dicamus bonum mali bonum.
Sed quoniam differentiam secundum ad aliquid oppositionis contrariorumque
monstravit, ipsorum inter se contrariorum differentiam discrepantiamque
persequitur. QUAECUMQUE VERO CONTRARIORUM TALIA SUNT UT IN QUIBUS NATA SUNT
FIERI ET DE QUIBUS PRAEDICANTUR, NECESSARIUM SIT ALTERUM IPSORUM INESSE, NIHIL
EORUM MEDIUM EST (QUORUM AUTEM NON EST NECESSARIUM ALTERUM INESSE, HORUM OMNIUM
EST ALIQUID MEDIUM); UT AEGRITUDO ET SANITAS IN CORPORE ANIMALIS NATA EST
FIERI, ET NECESSE EST ALTERUM IPSORUM INESSE ANIMALIS CORPORI, AUT AEGRITUDINEM
AUT SANITATEM; ET PAR QUIDEM ET IMPAR DE NUMERO PRAEDICATUR, ET NECESSE EST
HORUM ALTERUM NUMERO INESSE, VEL PAR VEL IMPAR; ET NON EST HORUM ALIQUID
MEDIUM, NEQUE AEGRITUDINIS NEQUE SANITATIS, NEQUE IMPARIS NEQUE PARIS. QUORUM
AUTEM NOR EST NECESSARIUM ALTERUM INESSE, HORUM EST ALIQUID MEDIUM; UT ALBUM ET
NIGRUM IN CORPORE NATUM EST FIERI, ET NON EST NECESSE ALTERUM EORUM INESSE
CORPORI (NON ENIM OMNE CORPUS VEL ALBUM VEL NIGRUM EST); ET PROBUM ET IMPROBUM
DICITUR QUIDEM DE HOMINE ET DE ALIIS PLURIBUS, NON EST AUTEM NECESSE ALTERUM
INESSE HIS DE QUIBUS PRAEDICATUR; NON ENIM OMNIA AUT PROBA SUNT AUT IMPROBA. ET
EST ALIQUID HORUM MEDIUM, UT ALBI ET NIGRI venETUM VEL PALLIDUM VEL QUICUMQUE
ALII COLORES SUNT, FOEDI VERO ET PULCHRI QUOD NEQUE PULCHRUM EST NEQUE FOEDUM.
IN ALIQUIBUS QUIDEM MEDIETATIBUS POSITA SUNT NOMINA, UT ALBI ET NIGRI venETUM
ET PALLIDUM; IN ALIQUIBUS VERO NON EST NOMINE ASSIGNARE MEDIETATEM, UTRIUSQUE
VERO NEGATIONE DEFINITUR, UT NEC BONUM NEC MALUM, NEC IUSTUM NEC INIUSTUM. Brevis
contrariorum partitio hoc modo facienda est. Contrariorum alia sunt habentia
medietatem, alia vero non habentia, et eorum quorum est aliquid medium, in
aliis plures medietates, in aliis vero una tantum medietas invenitur. Atque
horum aliquae medietates propriis nominibus appellantur in aliquibus 267B vero
ipsae quidem medietates propriis appellationibus carent, contrariorum vero
negatione signantur. Sed haec quae dicta sunt a primordio repetentes propriis
probemus exemplis. Illa vero contraria quae medio carent talia sunt, ut necesse
sit alterum eorum proprio inesse subiecto, ut est aegritudo et sanitas. Omne
enim corpus in quo aegritudo sanitasque versatur, aut aegrum aut sanum est.
Atque ideo quoniam aegritudo et sanitas medietate carent, alterutrum eorum
inerit ei subiecto, in quo utraque nata sunt fieri, et de quo praedicantur. Nam
quoniam in corpore animalis sanitas et aegritudo fieri nata est, id est ita
fieri solet, et ita omne natum est aninial, ut aut sanum esse possit aut
aegrum. Et quoniam de animalis corpore aut sanum, aut aegrum praedicatur,
necesse est quoniam haec medio carent in omni corpore animalis aut
aegritudinem, aut sanitatem esse. Quocirca eorum quae medio carent, necesse
alterum interesse subiecto, et quaecumque talia sunt, ut alterum ipsorum
subiecto inesse necesse sit, nulla inter ea medietas clauditur. Illa vero contraria
in quibus aliqua medietas est non sunt talia, ut eorum necesse sit alterum
inesse subiecto. Nam in illis quae medio carent idcirco alterutrum subiecto
inesse necesse est, quod eorum medietas nulla est quae possit interea subiectae
inesse substantiae, ut in numero quoniam paritas et imparitas medium nihil
habenti (omnis enim numerus aut par aut impar est nec est quod propterea numero
inesse possit), ideo omnis numerus aut par aut impar est. In his vero quae inter
se medietatem aliquam complectuntur, non est necesse semper alterum
contrariorum inesse. Potest namque inesse medietas, ut in colore, quoniam album
atque nigrum contrarietatis vice diversa sunt, habent autem medium quod est
rubrum vel pallidum, idcirco non omne corpus vel album vel nigrum est, quoniam
potest aliquando in subiectis corporibus albi atque nigri medietas inveniri.
Videmus namque rubrum corpus, ut rosam multosque praeterea flores, quos verni
temporis clementia parturit. Recte igitur dictum est, eorum quorum non sunt
aliquae medietates, alterum semper inesse subiectis, et in quibus necesse est
alterum inesse, fieri non posse quin illic medietas ulla sit. Eodem quoque modo
et quae medietates habent, non 268A necessario alterutra subiectis inesse, et
quae non est necesse alterutra subiectis inesse, non est dubium quin illic
quaedam possit esse medietas sed in aliquibus quidam plures, in aliquibus autem
una est medietas, ut in colore inter album alque nigrum plures medietates sunt.
Est enim (ut dictum est) rubrum, et quoque pallidum, eodem quoque modo venetum,
et multa praeterea huiusmodi. In calido vero atque frigido una medietas est,
quae dicitur tepor. Horum autem quibus una medietas est, in aliis nornen est
positum, in aliis non. Et positum quidem nomen est, ut inter calidum frigidumque,
hanc enim medietatem tepidum esse praedicamus. Non est vero positum in eo quod
Aristoteles ipse sic dixit: Improbi vero et probi, quod neque probum est, neque
improbum. 268B Nam quoniam bonum atque in ulum sibi sunt contraria, non autem
necesse est omne quod boni malive susceptibile est, vel bonum esse vel malum,
idcirco dixit bonum malumque, cum sint contraria, habere quamdam medietatem,
cui nomen positum quidem non sit sed nihilominus eam quis inter has
contrariorum naturas inveniet. Nam quod dictum est a posterioribus inter bonum
malam qua esse ea quae dicantur indifferentia, ut interest virtutem atque
turpitudinem, quae utraque sibi sunt contraria, divitiae et pulchritudo, quae
(ut Stoici putant) neque mala neque bona sunt, atque idcirco indifferentia
nominavere sed hoc ipsum quod dicimus indifferens apud priores nomen non erat,
et a posterioribus inventum est. Aristoteles autem qui hoc nomine usus nunquam est,
ait probum atque improbum habere quidem aliquam medietatem, verumtamen eam
nullo nomine nuncupari sed eam utriusque contrarii negotiatione definivit. Ait
enim medietatem probi atque improbi esse, quod neque probum esset neque
improbum, ut iusti atque iniusti medietas est, quod neque iustum, neque
iviustum est. Sed ne videatur inconveniens aliquid negationibus definiri, ipse
ait: In aliquibus vero non est nomine assignare medietatem, utriusque vero
negatione definitur. Namque ubi est una medietas, si utraque contraria sint
remota, sola tantum medietas permanebit, ut in eo quod est bonum et malum,
quoniam his una medietas est, sublato bono atque malo, solum quod neque bonum,
neque malum est relinquitur. Quocirca tota rursus divisio breviter assumenda
est. Eorum quae sunt contraria quorum necesse est semper alterum inesse in his,
in quibus ea secundum propriam naturam inesse contingunt, ea nullam inter se
retinent medietatem, ut in corpore sanitas et aegritudo, in numero paritas
atque im paritas. Quaecumque vero in his in quibus esse possunt, non ita sunt,
ut eorum necesse si alterum inesse, haec aliquam inter se qualitatem medietatis
amplectuntur, ut albedo atque nigredo, rubrum, frigidum atque calidum teporem.
Horum autem alia sunt quae unam solam continent medietatem, alia vero quae
multas, et multas, ut inter album atque nigrum, pallidum, venetum, quae
medietates sunt. Inter calidum atque frigidum una sola est medietas, tepor.
269A Horum autem quae unam retinent medietatem, in aliis nomina sunt posita, ut
in eo ipso calore ac frigore. Est enim tepor medietas caloris atque frigoris.
In aliquibus vero nomen positum non est, ut in eo quod est bonum atque malum,
iustum atque in iustum. In his enim medietas nomen positum non habet sed
utrorumque contrariorum negationibus definitur, ut dicamus eam esse boni atque
mali medietatem, quod neque bonum est malum, eamque esse iusti et iniusti
medietatem, quae utraque contrarietate summota, utrorumque negatione
relinquitur, ut est neque iustum, neque iniustum. PRIVATIO VERO ET HABITUS
DICUNTUR QUIDEM CIRCA IDEM ALIQUID, UT VISIO ET CAECITAS CIRCA OCULUM; UNIVERSALITER
AUTEM DICERE EST IN QUO NASCITUR HABITUS FIERI, CIRCA HOC DICITUR UTRUMQUE
EORUM. Ordine tertiam speciem propositae oppositionis exsequitur eam quae
secundum habitum privationemque dicitur, atque in ea unam similitudinem posuit
quae illi est cum contrarietate coniuncta. Nam sicut ea quae sunt contraria
circa idem sunt, ut album, quoniam semper in corpore est, nigrum quoque semper
est in corpore, et iustitia, quoniam semper animo inserta est, iniustitia
quoque mentis est vitium, ita quoque ea quae secundum privationem habitumque
dicuntur, circa idem semper necesse est inveniri, ut quoniam visus habitus est
(habemus enim visum) et visus est in oculos circa oculum, caecitas quoque, quae
privatio visus est, praeter oculum non est. Auditus etiam, qui habitus est,
quoniam circa aures est, eius quoque privatio quae surditas dicitur, ab auribus
non recedit; ita quoque et circa quod fuerit habitus, circa idem ipsum illius
habitus privatio consideratur. Atque hinc regulam dat. Universaliter enim dicit
in quo sit in eo fieri privationem. Quid vero sit privari, continuata
dispositione subiunxit: PRIVARI VERO TUNC DICIMUS UNUMQUODQUE HABITUS
SUSCEPTIBILIUM, QUANDO IN QUO NATUM EST INESSE VEL QUANDO NATUM EST HABERE
NULLO MODO HABET. Quid sit privatio hac Aristoteles definitione conclusit.
Neque enim quaecumque non habent visum, caeca dicuntur, nec vero surdum est
omne quod non sentit auditum, nemo enim neque parietem caecum dixerit, nec
surdum lapidem, neo quidquid huiusmodi est. Sed ea sola privari dicimus habitu,
quaecumque aut habuere habitum eoque caruere, aut habere potuere et non habent.
Parietem autem idcirco non dicimus caecum, quod in eo visus naturaliter venire
non potuit. Paruos vero catulos quibus visus non est, non satis digne aliquis
caecos esse pronuntiet. Eo enim tempore nondum naturaliter visum habere
possunt. Si vero exhaustis diebus quibus his oculi patefieri et lucem haurire
naturaliter possunt, non habeant visum, eos caecos esse manifestum est. At vero
neque ostrea dicuntur edentula, quoniam naturaliter non habeant dentes sed nec
infantulos quibus adhuc nondum huiusmodi aetas est, ut habeant dentes, vocamus
edentulos sed si aut is qui ante habuit, dentes amiserit, aut quo iam tempore habere
naturaliter debet, dentes non habet, ut si quis puerorum septimo anno omnino
nullum creaverit, illos iure edentulos appellamus, atque hoc est, quod ait: EDENTULUM
ENIM DICIMUS NON QUI NON HABET DENTES, NEC CAECUM QUI NON HABET VISIONEM SED
QUI, QUANDO CONTIGIT HABERE, NON HABET (MULTA ENIM EX NATIVITATE NEQUE DENTES
HABENT NEQUE VISIONEM SED NON DICUNTUR EDENTULA NEQUE CAECA). Hoc est, non omne
quod non videt caecum, nec quod dentes non habet edentulum appellamus. Plura
enim sunt quae aut omnino aut certo tempore naturaliter haec habere non possunt
sed est illa privatio quoties si habitum non habet, qui habere naturaliter
potest, et eo tempore cum iam per naturam illius 270B esse compos habitus
possit, vel si habens quis retinensque habitum, illum cuiuslibet incursione
casus amiserit, ut in pueris iam adultis si non habeant dentes. Nam quoniam
homines sunt, possunt habere; quod si habentes amiserint, edentuli dicuntur; si
vero omnino non creuerint dentes, quoniam iam pueris aeque adultis ut dentes
haberent, naturaliter poterat evenire, id quo casu aliquo vel aegritudine
officiente factum est, eos edentulos et habitudentium privatos esse nominamus. PRIVARI
VERO ET HABERE HABITUM NON EST HABITUS ET PRIVATIO; HABITUS ENIM EST VISUS,
PRIVATIO VERO CAECITAS, HABERE AUTEM VISUM NON EST viSUS, NEC CAECUM ESSE
CAECITAS (PRIVATIO ENIM QUAEDAM EST CAECITAS, CAECUM VERO ESSE PRIVARI, NON
PRIVATIO EST). Hic verissima ratione monstratur utrum ea que sub privatione
atque habitu cadant privationes sint atque habitus an minime: nam quoniam
habitus est visus, privatio vero caecitas, sub habitu vero est habere visum, et
sub privatione esse caecum, utrum habere visum idem sit quod ipse qui habetur
visus, et utrum idem sit caacum esse quod caecitas, perspicaciter intuentibus
aliud quoddam est habere aliquid quod habetur. Tres namque res sunt in eo in
quo est habitus, is qui habet ea res quae habetur, et habere, ut est is qui
videt, et ipse visus, et hoc ipsum quod ex utrisque, fit ex eo scilicet qui
videt et visu, quod est videre. Distat autem et videre ab eo qui videt, et hoc
ipsum videre rursus a visu. Aliud est enim id quod fit quam is qui facit.
Videre autem videns operatur, aliud est igitur videre quam videns. Distat autem
videre etiam a visu, aliud namque est id quod fit quam id per quod aliquid
geritur, videre autem per visum fit. Distat ergo videre ab eo ipso (qui ipsum
videre efficit) visu sed videre visum habere est, visum autem habere habitum
retinere est, et visus habitus est. Non est igitur idem habitus et quid est sub
habitu, id est quemlibet habitum retinere. Eodem quoque modo etiam in
privatione, et illic quoque tres sunt res, is qui privatur, hoc ipsum quod fit,
id est privari, et ipsum quo quis privatur, id est ipsa privatio. Quod si
distat is qui habet eo ipso quod est habitum habere, distat et is qui privatur
eo quod est privari. Quod si etiam distat quod est habere habitum illo ipso habitu qui habetur. Distat
necessario id quod est privati illa ipsa scilicet privatione qua quisque
privatur. Quare neque id quod sub habitu est habitus appellari potest neque id
quod sub privatiove privatio. Recte igitur dictum est habitum habere non esse
habitum privarique non esse privationem: cui rei aliqua quaedam validior vis
argumentationis adiungitur, quam Aristoteles ita pronuntiat. NAM SI IDEM ESSET
CAECITAS ET CAECUM ESSE, UTRAQUE DE EODEM PRAEDICARENTUR; NUNC VERO MINIME SED
CAECUS QUIDEM DICITUR HOMO, CAECITAS VERO NULLO MODO DICITUR. Si idem inquit
esset caecitas quod est esse caecum, de quocumque caecum esse diceretur, de eo
quoque caecitas praedicaretur sed caecum dicimus esse hominem, 271B caecitatem
vero ipsum hominem nullus dicit: quare quoniam in utrisque diversa est
praedicatio, et de quo caecitas dicitur, non de eo dicitur caecum, rursumque de
quo caecum esse praedicatur, is caecitas dici non potest, non est dubium quin
aliud sit caecum esse quam caecitas, id est privationem esse aliud quam
privari: sed quamvis distent, aequali tamen oppositionis vice funguntur, quod
ipse loquitur sic: OPPONI QUIDEM ET ISTA VIDENTUR, PRIVARI SCILICET ET HABERE
HABITUM, QUEMADMODUM PRIVATIO ET HABITUS; IDEM ENIM MODUS EST OPPOSITIONIS; Aequa
namque proportione sibi privatio atque habitus opponuntur, et ea quae sub
privatione habituque clauduntur. Cur enim si privatio atque habitus, id est
visus et caecitas sibi sunt opposita, non etiam videre atque esse caecum eodem
modo invicem sibimet opponantur. Quare quamquam haec distent, tamen modus in his
oppositionis aequalis est. NON EST AUTEM NEC QUOD SUB AFFIRMATIONE VEL
NEGATIONE EST NEGATIO VEL AFFIRMATIO; AFFIRMATIO ENIM ORATIO EST AFFIRMATIVA ET
NEGATIO ORATIO NEGATIVA, EORUM VERO QUAE SUNT SUB AFFIRMATIONE YEL NEGATIONE
NIHIL EST ORATIO. DICUNTUR AUTEM ET ISTA SIBI OPPONI UT AFFIRMATRO ET NEGATIO;
NAM ETIAM IN HIS MODUS OPPOSITIONIS IDEM EST; QUEMADMODUM ENIM AFFIRMATIO AD
NEGATIONEM OPPONITUR, UT SEDET - NON SEDET, SIC RES QUAE SUB UTRISQUE EST SIBI
OPPONITUR SEDERE ET NON SEDERE. Ad quartam oppositionis speciem transitum
fecit, 271D quae secundum affirmationem negationemque dicitur. Affirmatio autem
est quae aliquam rem alicui quadam participatione coniungit, negatio vero quae
aliquam rem ab aliqua re quadam separatione disiungit, ut est: Omnis homo est
animal animal enim ad hominem haec oratio iungit. Participat enim homo proprio
genere, scilicet animal, negatio vero: Homo lapis non est. Disiungit enim
naturam lapidis ab humanitate qui negat sed multa de his in libro de
interpretatione dicenda sunt. Quare plenior horum disputatio in tempus aliud
differatur. Aristoteles vero simplicissime et pene incuriose propter eos qui
instituuntur definitiones affirmationis negationisque signavit, dicens
negationem affrmationemque, affirmativas esse negativasque orationes. Quod si
examinatius ac subtilius definisset, affirmationem per affirmativam orationem
non definiret. Nam si dubium est quid sit affirmatio, nihilo magis clarum atque
perspicuum est quid sit affirmativa oratio. Idcirco quod si quis nescit quid
sit affirmatio, idem sine dubio nesciturus est quid oratio sit affirmativa. Sed
idcirco hic indulgentius terminavit, quod in libro Perihermeneias utriusque
veram plenamque vim definitionis aptavit. Eadem quoque in his ratio est qua
sunt sub affirmatione et negatione, quae in his quae sub privatione atque
habitu ponebantur, nam sicut non est idem habitus atque privatio quod habere
habitum atque privari, ita non idem est affirmationem et negationem esse quod
est sub affirmatione 272B et negatione. Affirmatio est, verbi gratia sedet
Socrates, negatio vero, non sedet Socrates. Sub affirmatione autem hoc ipsum
sedere Socratem, id est hoc quod sub affirmatione dicit facere. Sub negatione
vero non sedere Socratem, id est non facere id quod negatio submovet. Hoc autem
ita probatur, quod omnis affirmatio omnisque negatio orationes sunt, sicut
eorum supradicta definitio determinatioque monstravit. Sedere autem et non
sedere, id est facere et non facere, orationes non sunt, quod si affirmatio et
negatio orationes sunt, dicitur id quod sub affirmatione et negatione est, ea
ipsa affirmatione et negatione distare. Sed in hoc servant illam quoque
similitudinem quod ea ipsa sibi sunt opposita, quae secundum affirmationem
negationemque dicuntur. Sicut enim ipsa affirmatio quae dicit sedet Socrates,
et quae dicit, non sedet Socrates, ita quoque id ipsum quod est sedere
Socratem, et non sedere, certa ratione similitudinis opponuntur. Sed quoniam
quattuor species oppositionis dictae sunt, nunc Aristotelis uestigia
persequentes, earum differentias colligamus, quae sunt numero sex: nam si quae
res sint quattuor, easque differre a se ac distare volumus, sex solas
differentias invenimus. Cum enim primam differre a secunda ac tertia atque
quarta ponimus, tres sunt differentiae. Item secundam rem a prima re differre
ostendere atque demonstrare superfluum est. Cum enim primae rei ad secundam
distantiam colligeremus, quid secunda distaret a prima docuimus. Relicta igitur
primae ad secundam rem differentia, secundae et tertiae, item secundae
quartaeque differentiae monstrabuntur, quae sunt duae, quae tribus superioribus
iunctae quinque solas efficiunt. Restat tertiae rei quartaeque distantia. Nam
primae ad secundam atque tertiam demonstrata est discrepantia, cum prima a
secunda distaret, atque eodem modo a tertia monstrabamus. Id his probatur
exemplis. Nam cum oppositio ea quae est secundum ad aliquid, ab his
oppositionibus quae sunt secundum contrarietatem, privationem atque habitum,
atque affirmationem et negationem, distare proponitur, tres sunt differentiae.
Cum vero ea quae secundum privationem atque habitum oppositio est, a contrariis
et ab affirmatione negationeque discrepat, duae sunt differentiae quae iunctae
superioribus quinque perficiunt. Idcirco enim quid distaret habitus atque
privatio, ea oppositione quae relativa est praetermisimus, quoniam prius
monstravimus quid relativa oppositio ab habitu privationeque differret; non est
enim dubium aequam esse in utrisque differentiam, cum una ab alia
discrepaverit. Restat una sola differentia, quae est contrariorum ad
affirmationem scilicet et negationem; praetermissa namque est contrariorum
differentia, de relativa scilicet et secundum habitum privationemque
oppositione, quid haec superius a contrarietate distaret, monstratum est. Quare
quoniam quot sunt horum differentiae cognitum est, ad sequentis operis ordinem
veniamus. QUONIAM AUTEM PRIVATIO ET HABITUS NON SIC OPPONUNTUR UT AD ALIQUID,
MANIFESTUM EST; NEQUE ENIM DICITUR HOC IPSUM QUOD EST OPPOSITI; VISUS ENIM NON
EST CAECITATIS VISUS, NEC ALIO ULLO MODO AD IPSUM DICITUR; SIMILITER AUTEM NEC
CAECITAS DICITUR CAECITAS VISUS SED PRIVATIO VISUS CAECITAS DICITUR. AMPLIUS
OMNIA QUAECUMQUE AD ALIQUID DICUNTUR CONVERSIM DICUNTUR, QUARE ETIAM CAECITAS,
SI ESSET EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID, CONVERTERETUR ILLUD AD QUOD DICITUR; SED
NON CONVERTUNTUR; NEQUE ENIM DICITUR VISUS CAECITATIS. Et caetera quidem quae
sunt differentia perspicue superius in contrariorum differentia relativa
oppositione ante praemissa sunt. Unam namque differentiam contrariorum
relativorumque dixit esse, quod contraria non ita ut ea quae sunt ad aliquid
converterentur. Neque enim quis pronuntiat malitiam bonitatis esse malitiam,
neque bonitatem malitiae esse bonitatem, velut filium patris esse filium,
rursusque patrem filii patrem. Eadem quoque et in his quae secundum privationem
habitumque redduntur, dicitur differentia. Nam sicut ea qua sunt ad aliquid
opposita, adversum semetipsa redduntur, et omnia ad opposita praedicantur, non
eodem modo in habitu atque privatione est. Nullus enim dicit caecitatis esse
visum, nec rursus visus esse caecitatem. Quocirca si ea quae sunt relativa ad
opposita praedicantur, conversimque dicuntur -- cum enim sit oppositus filio
pater, pater filii dicitur, scilicet ad oppositum, rursusque convertitur ut
patris filius appelletur -- quoniam hoc in his quae sunt secundum privationem
et habitum non dicitur. Neque enim cum sit visus oppositus caecitati, secundum
privationem atque habitum dicitur visus caecitatis, id est nunquam secundum
hanc oppositionem aliquid oppositi praedicatur neque convertitur, neque enim
dicitur caecitas visus, recte privatio atque habitus non in eadem qua relativa
sed in alia specie numerata sunt. QUONIAM AUTEM NEQUE UT CONTRARIA OPPONUNTUR
EA QUAE SECUNDUM PRIVATIONEM ET HABITUM DICUNTUR, EX HIS MANIFESTUM EST. QUORUM
ENIM CONTRARIORUM NIHIL EST MEDIUM, NECESSE EST, IN QUIBUS NATA SUNT FIERI AUT
DE QUIBUS PRAEDICARI, ALTERUM IPSORUM INESSE SEMPER; HORUM ENIM NIHIL ERAT
MEDIUM, QUORUM NECESSE ERAT ALTERUM INESSE EORUM SUSCEPTIBILI, UT IN
AEGRITUDINE ET SANITATE ET IMPARI ATQUE PARI. QUORUM AUTEM EST ALIQUID MEDIUM
NUNQUAM NECESSE EST OMNI INESSE ALTERUM; NAM NEQUE ALBUM AUT NIGRUM NECESSE EST
OMNE ESSE EORUM SUSCEPTIBILI, NEC FRIGIDUM NEC CALIDUM (NIHIL ENIM PROHIBET
ALIQUAM IPSORUM INESSE MEDIETATEM); ERAT ETIAM ISTORUM MEDIETAS, QUORUM NON
NECESSE ESSET ALTERUM INESSE EORUM SUSCEPTIBILI, NISI FORTE ALIQUIBUS
NATURALITER CONTIGERIT UNUM IPSORUM INESSE, UT IGNI CALIDUM ESSE ET 274B NIVI
ALBUM (IN HIS AUTEM NECESSE EST DEFINITE UNUM IPSORUM INESSE, ET NON HOC AUT
ILLUD; NEQUE ENIM POTEST IGNIS ESSE FRIGIDUS NEC NIX ESSE NIGRA); QUARE NON
NECESSE EST OMNIBUS EORUM SUSCEPTIBILIBUS ALTERUM HORUM INESSE SED SOLIS HIS
QUIBUS NATURALITER UNUM INEST, ET HIS DEFINITE UNUM, NON AUTEM HOC AUT ILLUD. Prolixitatem
textus idcirco contraxi quod et ea ipsa quae dicuntur supra iam dicta sunt, nec
longior ordo possit aliquod creare fastidium, quod nos hac textus divisione
seiunximus. Et prius quidem proponit ante oculos omnes inter se contrariorum
differentias, quas ipse quantum potero brevissime commemorabo; ait enim
contrariorum quae mediis carent semper alterum inesse ei quod illas
contrarietates 274C suscipere potest, ut aegritudo et sanitas, quoniam semper
in animalis corpore reperitur, et ea sine ullo est adversus suum contrarium
medio. Idcirco omne corpus animalis semper aut aegrotat aut sanum est, et
semper alterum aut sanitatis aut aegritudinis inest ei quod has suscipit
contrarietates. Eorum vero contrariorum quae habent aliquam medietatem, non
necesse est semper alterum inesse ei cui accidunt, ut album atque nigrum, cum
sint utraque contraria, quoniam habent aliquam medietatem, ut rubrum, veniunt
autem semper in corpora, non necesse est omne corpus fieri, aut album aut
nigrum, quoniam potest aliquando contingere ut illa eorum medietas corpori
cuilibet eveniat. Atque hoc ita est in iis quae medio non carent, quae ipsa
mediata vocamus, exceptis his quibus una contrarietas est insita per naturam,
ut nix alba est, ignis calidus. In his enim unam semper necesse est evenire non
aliam, nec utrumlibet sed definite unam. Id enim non venit in ignem, ut
aliquando sit calidum, aliquando frigidum, aliquando vero quod horum medietas
est tepidum sed semper naturali calore succenditur; nec nix aliquando fit
nigra, nec rursus rubea, nec ullis aliis coloribus permutatur sed solum semper
alba est. Cum haec ita sint, ea quae secundum habitum privationemque
opponuntur, si et ab his contrariis distare monstrata sint quae mediis carent,
et ab his quae intra se quamdam medietatem qualitatis includunt, et ab his
quoque quae, cum mediata 275A sint, tamen definite alicui insunt, perfecte monstratum
est ea quae secundum habitum et privationem sunt a contrariis discrepare. Quare
quid distent Aristotele teneamus auctore. IN PRIVATIONE VERO ET HABITU NEUTRUM
VERUM EST EORUM QUAE DICTA SUNT, NEQUE ENIM SEMPER EORUM SUSCEPTIBILI NECESSE
EST ALTERUM IPSORUM INESSE; QUOD ENIM NONDUM NATUM EST HABERE VISUM NEQUE
CAECUM NEQUE viSUM HABERE DICITUR, HABENS VISUM DICITUR; ET HORUM NON DEFINITE
ALTERUM SED AUT HOC AUT ILLUD (NEQUE ENIM NECESSE EST AUT CAECUM AUT HABENTEM
VISUM ESSE SED AUT HOC AUT ILLUD); IN CONTRARIIS VERO, QUORUM EST MEDIETAS,
NUMQUAM NECESSE EST OMNI ALTERUM INESSE SED ALIQUIBUS, ET HIS DEFINITE UNUM.
275B QUARE MANIFESTUM EST QUONIAM SECUNDUM NEUTRUM MODUM QUEMADMODUM CONTRARIA
OPPONUNTUR ITA SIBI SUNT EA QUAE SUNT SECUNDUM PRIVATIONEM ET HABITUM OPPOSITA.
Dat primo differentias quibus ea quae sunt secundum habitum et privationem
opposita, ab iis quae sunt immediata contrariis distent. In his enim contrariis
quae medium non habent, semper necesse est ipsorum alterum inesse ei quod his
ipsis subiectum est. In habitu vero et privatione non ita est. Non enim semper
quaelibet res aut habitum habet aut privationem sed est tempus quando utrumque
non habeat, ut catuli quibus nondum per naturam oculi patent. Illos enim nec
habere habitum dicimus, quoniam non vident, nec privatos visu, quoniam paruuli
adhuc visum per naturam habere non possunt Igitur horum quae sibi secundum
privationem habitumque sunt opposita, non semper alterum subiecto inest eorum.
Sed eorum quae sunt contraria immediata, id est medio carentia, semper alterum
susceptibili inest. Distat igitur ea quae secundum habitum et privationem est
oppositio, iis quae secundum contraria putantur opponi. Sed quoniam sunt
quaedam contraria quae insunt alicui per naturam, ut nivi album, igni calidum,
coruo nigrum, etiam ab his discrepat oppositio privationis et habitus. Ea enim
quae per naturam insunt definita sunt et nullo modo permutantur, ut est album
nivi. Non enim nix aut alba aut nigra est sed tantum alba, et coruus non aut
albus aut niger sed solum niger. In privatione vero et habitu una res esse non
potest definita sed semper aut privatio contingit, aut habitus, et hoc est quod
ait, et horum non definite alterum sed aut hoc aut illud. Neque enim necesse
est aut caecum esse aut habentem visum definite subaudiendum est, catulus enim
qui per naturam non dum videt, aut habitum habiturus est, id est visum, aut eo
privandus est, ut sit caecus sed non definite unum sed aut hoc aut illud
indefinite contingit. Distat igitur haec oppositio his contrariis quae
aliquibus per naturam immutabiliter accidunt. Restat igitur ut his contrariis
quae mediata sunt hanc oppositionem differre doceamus. In illis enim non semper
necesse erit contraria inesse subiecto, idcirco quod eorum medietates possint
subiectis evenire substantiis, ut album vel nigrum quod non est alicui per
naturam sed tantum secundum accidens. Possunt enim utraque non esse in
corporibus, quoniam his vel rubrum vel pallidum, quae sunt eorum medietates
eveniunt. In privatione vero id et habitu non est. Quando enim poterit per
naturam habere habitum, utrisque quae ea suscipiunt, carere non possunt.
Catulus enim cum per naturam videre potuerit, aut habitum habere dicitur, et
est videns, aut privationem, si fuerit caecus. Ita semper ab eo tempore 276B
quo illi per naturam utrumlibet habere concessum est, alterutrum retinebit, id
est aut privationem retinebit, aut habitum. Quocirca si in his contrariis quae
medio non carent, potest fieri ut utraque contraria in subiecto non sint, in
privatione vero et habitu ab eo tempore quo per naturam potest utrumque
retinere, fieri non potest nisi eorum habeat alterum, distant haec quoque
mediata ab his quae secundum vim privationis atque habitus opponuntur. Sed ante
monstratum est et his contrariis quae per naturam essent, et iis quae medio
carerent, hanc oppositionem esse dissimilem. Recte igitur positum est
privationis atque habitus oppositionem ab his quae opponuntur ut contraria,
discrepare. AMPLIUS IN CONTRARIIS, CUM SIT EORUM SUSCEPTIBILE, POTEST FIERI IN
ALTERNA MUTATIO, NISI 276C CUI NATURALITER UNUM INSIT, UT IGNI CALIDO ESSE;
QUOD ENIM SANUM EST POTEST AEGRESCERE, ET ALBUM NIGRUM FIERI, ET FRIGIDUM
CALIDUM, ET EX PROBO IMPROBUM ET EX IMPROBO PROBUM FIERI POTEST (IMPROBUS ENIM
IN MELIOREM CONSUETUDINEM SERMONEMQUE PERDUCTUS VEL PARUM SESE DABIT IN MELIUS;
SIN VERO VEL SEMEL PARUAM INTENTIONEM SUMAT, MANIFESTUM EST QUONIAM AUT
PERFECTISSIME PERMUTETUR AUT MAGNAM SUMAT INTENTIONEM; SEMPER ENIM MOBILIOR AD
VIRTUTEM FIT, SI QUAMLIBET A PRINCIPIO SUMPSERIT INTENTIONEM, QUARE ERIT
POSSIBILE MAIOREM ILLUM INTENTIONEM SUMERE; ET HOC SAEPIUS FACTUM PERFECTE IN
CONTRARIAM HABITUDINEM CONSISTERE, NISI TEMPORE PROHIBEATUR). IN PRIVATIONE
VERO ET HABITU IMPOSSIBILE EST AD INVICEM FIERI MUTATIONEM; AB HABITU ENIM AD
PRIVATIONEM FIT PERMUTATIO, 276D A PRIVATIONE VERO AD HABITUM IMPOSSIBILE EST;
NEQUE ENIM FACTUS ALIQUIS CAECUS RURSUS vidIT, NEC CALUUS RURSUS CRINITUS
FACTUS EST, NEC EDENTULUS DENTES CREAVIT. Aliam rursos contrariorum et huius
oppositionis quae secundum habitum privationemque dicitur, discrepantiam ponit.
Ea enim quae contraria sunt, possunt in alterna variatis vicibus permutari.
Quod enim calidum est potest effici frigidum, rursusque quod frigidum est
potest in caloris verti qualitatem. His tamen (ut dictum est) solis exceptis,
quibus una quaelibet res contrariorum naturaliter insita est, in his enim solis
fieri non potest alterna mutatio: in his vero quae accidenter et non per
naturam subiectis 277A eveniunt, fit semper in contraria permutatio, ut ex sano
aegrum, ex aegro rursus sanum corpus efficitur animalis. Iam vero illud verum
est, ex bono proclivior semper semita videtur ad malum, et facillima esse ex
probitate ad malitiam permutatio, quod Terentiano docetur exemplo: A labore
proclivem ad libidinem. Sed quamquam difficilis sit transitus ad virtutes a
turpitudine vitiorum, Aristoteles tamen fieri posse hunc transitum confirmat.
Huius enim philosophi sententia est, virtutes non esse scientias, ut Socrates
ait, neque ut Stoici naturaliter eas esse sed discibiles, et per quamdam boni
consuetudinem hominum mentibus inseriri. Atque ideo si quis sit quibuslibet
prioribus vitiis obnoxius, si eum melior sermo susceperit, et sapientium
consuetudine confabulationeque comatur, aliquid ex ante actis vitiorum illecebris
emendabitur, et sese aliquantulum exuet, et paululum liberior ad meliora
procedet. Ita ut sit primo quidem minus malus, post vero non malus, deinde iam
iamque aliquantulum bonus. Cui si huiusmodi intensio frequentissime fiat, nec
paruitate temporis praeveniatur, aut ei terminus mortis offecerit, non est
dublum illum ex pessimo per probas consuetudines confabulationesque sapientum,
in perfectam virtutis habitudinem permutari. Est igitur ex bono in malum, et ex
malo in bonum rursus permutatio, atque hoc quidem fit in contrariis. In habitu
vero et privatione non fit, est namque permutatio sed haec una tantum, nulla
ratione sese convertens; ait enim: Ab habitu ad privationem 277C permutatio, a
privatione vero ad habitum impossibile est. Et hoc planissime docet exemplis.
Quis enim unquam ex caeco factus est videns? quis aliquando caluus crinitus
efficitur? cui amissis aetate dentibus rursus alii procreantur? Quare si in
contrariis fit alterna mutatio, in privatione vero atque habitu non fit, distat
haec oppositio ab ea scilicet oppositione quae fit secundum contrarias
qualitates. QUAECUMQUE VERO UT AFFIRMATIO ET NEGATIO OPPONUNTUR, MANIFESTUM EST
QUONIAM SECUNDUM NULLUM MODUM EORUM QUI DICT SUNT OPPONUNTUR; IN HIS ENIM SOLIS
NECESSE EST HOC QUIDEM ESSE VERUM ILLUD VERO FALSUM. NAM NEQUE IN CONTRARIIS
NECESSE EST SEMPER ALTERUM ESSE VERUM, ALTERUM VERO FALSUM, NEC IN RELATIVIS,
NEQUE IN HABITU ET PRIVATIONE; UT SANITAS ET AEGRITUDO CONTRARIA SUNT SED
NEUTRUM IPSORUM NEQUE VERUM NEQUE FALSUM EST; SIMILITER AUTEM ET DUPLUM ET
MEDIUM QUAE UT AD ALIQUID OPPONUNTUR, NON EST EORUM ALTERUM FALSUM ALTERUM
VERUM; NEC VERO EA QUAE SECUNDUM HABITUM ET PRIVATIONEM SUNT, UT VISUS ET
CAECITAS. OMNINO AUTEM NIHIL EORUM QUAE SECUNDUM NULLAM COMPLEXIONEM DICUNTUR
AUT VERUM AUT FALSUM EST; OMNIA AUTEM QUAE DIXIMUS SINE COMPLEXIONE DICUNTUR. Expositis
his differentiis quibus vel contrariis relativa, vel privatio et habitus
relativis, vel rursus privatio et habitus contrariis discreparent, nunc
sequitur quid his omnibus secundum affirmationem negationemque opposita distent,
et dat signum proprium affirmationis et negationis, ut eas semper quaeramus
agnoscere, ut si qua sint quae hoc signo minime teneantur, illa ab
affirmationis negationisque oppositione deferre dicamus. In affirmatione enim
et negatione fieri non potest, ut si affirmatio vera sit, statim falsa negatio
non sit; si negatio vera, aftirmatio mendacii nota carere possit, ut si qu is
dicat. Socrates ambulat, Socrates non ambulat. Si verum est Socratem ambulare,
falsum est non ambulare, et rursus si verum est non ambulare, falsum est
ambulare. Hanc autem veri falsique divisionem nullus unquam in aliis
oppositionibus poterit invenire. Nam in his quae sunt ad aliquid non solum non
est necesse oppositionem ipsam sibi verum falsumque dividere sed in his nulia
omnino neque veritas, neque falsitas invenitur. Si quis enim dicat hoc tantum,
pater, vel rursus, filius, neque verum aliquid neque falsum pronuntiat. Et in
contrariis quoque idem est, nam cum bono malum sit contrarium, si quis nominet
bonum, et si quis rursus simpliciter pronuntiet malum, nulla in hac
praedicatione neque falsitas, neque veritas est. Eodem quoque se modo habet
etiam in his quae secundum habitum privationemque dicuntur. Similiter evim
nihil neque verum, neque falsum est, si quis visum nominet vel caecitatem, hoc
autem idcirco evenit, quia omnia, quaecumque sunt, in quibus aut falsitas, aut
veritas invenitur, secundum aliquam complexionem dicuntur. Ea vero quae
simpliciter proferuntur, veri atque falsi prolatione carent, ut ipse ait, cum
in principio omnia praedicamenta numeraret, dicens singula eorum quae essent
dicta in nulla affirmatione dici, quadam vero complexione inter se horum
praedicamentorum veritatem falsitatemque gigni, de quibus Aristoteles edocuit
praeter complexionem aliquam in sermonibus veritatem falsitatemque inveniri non
posse. Si quidem exemplo quoque hoc manifestum est. Si enim dixero, Socrates
homo est, aut verum aut falsum est. Quod si hoc tantum dicam Socrates, aut
rursus, homo, nihil in eo neque veritatis neque falsitatis est. Quocirca
quoniam omnis affirmatio cum complexione profertur, potest in ea, aut veritas,
aut falsitas inveniri. Ea vero quae sunt ad aliquid simpliciter et sine ulla
complexione dicuntur. Similiter autem et contraria, et ea quae sunt secundum habitum
privationemque sibimet opposita, ut est pater filius, bouum malum, visus
caecitas, qua, quoniam sine complexione dicuntur (ubi autem complesio non est,
illic nec falsitas neque veritas est. In affirmationibus vero solis et
negationibus quae secundum complexionem dicuntur, aut veritas aut falsitas
reperitur, secundum affirmationem et negationem oppositio a cunctis aliis
superioribus distat. AT VERO MAGIS HOC VIDETUR CONTINGERE IN HIS QUAE SECUNDUM
COMPLEXIONEM DICUNTUR (SANUM ENIM ESSE SOCRATEM ET AEGROTARE SOCRATEM CONTRARIA
SUNT) SED NEC IN HIS QUOQUE NECESSE EST SEMPER ALTERUM VERUM ESSE, ALTERUM
AUTEM FALSUM; CUM ENIM 279A SIT SOCRATES, EST HOC QUIDEM VERUM ILLUD VERO
FALSUM, CUM AUTEM NON SIT, UTRAQUE FALSA SUNT; NAM NEQUE AEGROTARE NEQUE SANUM
ESSE VERUM EST CUM IPSE SOCRATES NON SIT OMNINO. IN PRIVATIONE VERO, CUM NON
SIT, NEUTRUM VERUM EST, ET CUM SIT, NON SEMPER ALTERUM VERUM EST; VISUM ENIM
HABERE SOCRATEM ET CAECUM ESSE SOCRATEM OPPONUNTUR UT HABITUS ET PRIVATIO, ET
CUM SIT, NON EST NECESSE ALTERUM VERUM ESSE VEL FALSUM (QUANDO ENIM NON EST
NATUS UT HABEAT, UTRAQUE FALSA SUNT), CUM AUTEM NON SIT OMNINO SOCRATES, SIC
QUOQUE UTRAQUE FALSA SUNT, ET HABERE EUM VISUM ET EUM ESSE CAECUM. Quoniam
videntur quaedam contraria secundum complexionem dici, in quibus aut falsitas
reperitur aut veritas sed neque ut affirmatio sit neque ut negatio, de his
quoque dicit, quid distent his complexionibus, quae secundum affirmationem
negationemque dicuntur. Nam sicut aegritudo est contraria sanitati, ita quoque
aegrotum esse Socratem, ei quod est sanum esse contrarium est. Oratio quoque
quae dicit Socrates sanus est, contraria est ei quae pronuntiat Socrates
aegrotat. In his ergo et veritas invenitur et falsitas. Quod igitur haec distant
ea oppositione quae secundum vim affirmationis aut negationis opponitur, hoc
scilicet quod subsistente re, de qua utraque dicuntur, utrumlibet eorum verum
est, si tamen ea contraria praedicantur, quae mediis carent, nam vivente et
subsistente 279C Socrate, quoniam aegritudo et sanitas immediata contraria
sunt, si quis de Socrate dicat: Socrates sanus est, rursusque alius pronuntiet:
Socrates aegrotat, unam veram, unam falsam esse necesse est. Socrates enim
vivens aut aegrotat aut sanus est, et si verum est eum aegrotare, sanum esse
falsum est, et si falsum est aegrotare, sanum esse verum est; si vero Socrates
ipse non subsistat neque omnino sit, utrumque de eo falsum est dicere, quoniam
aegrotat et sanus est. Qui enim omnino non est, neque omnino poterit aegrotus
esse nec sanus. Ergo in contrariis subsistente re de qua praedicantur, semper
una praedicatio vera est, alia falsa, in his scilicet contrariis quae secundum
complexionem dicuntur et carent medio. Non subsistente autem re, contrarietates
utraeque sunt falsae. Illa 279D vero quae secundum privationem habitumque
dicuntur, si cum complexione praedicentur, et subsistat res, non necesse est
aliam veram esse, aliam falsam, et eum res omnino non sit, utraeque sunt
falsae. Socrates enim cum sit iam in suae matris aluo, et nondum sit genitus in
lucem quidem editus non est, ipse tamen est atque vivit sed tunc neque videns
est neque caecus, et videns quidem non est; quoniam nondum in lucem est editus.
Caecus vero idcirco non dicitur, quoniam adhuc videre non poterat. Ergo cum sit
atque subsistat res de qua habitus et privatio praedicantur, potest fieri ut de
ea falsa utraque praedicentur; si vero res de qua dicitur non sit, omnino
utrasque falsas esse necesse est, ut cum Socrates omnino non est, falsum est
eum dicere vel videntem 280A esse vel caecum. Ille enim videt atque caecus est
qui vivit atque subsistit, cum vero de quo dicitur non sit omnino, utraque de
eo falso dicuntur. In catulis quoque idem est, nam cum iam sunt editi,
subsistunt quidem; sed neque caeci sunt neque videntes, quia nondum per naturam
visum habere potuerunt. Sin vero omnino non sint, rursus falsum est de his
utrumque praedicari. In affirmatione vero et negatione non ita est, ut ipse
pronuntiat. IN AFFIRMATIONE VERO VEL NEGATIONE SEMPER, VEL SI SIT VEL SI NON
SIT, ALTERUM IPSORUM VERUM, ALTERUM FALSUM ERIT; AEGROTARE ENIM SOCRATEM ET NON
AEGROTARE SOCRATEM, CUM SIT IDEM IPSE, MANIFESTUM EST QUONIAM ALTERUM EORUM
VERUM VEL FALSUM EST, CUM NON SIT, SIMILITER (NAMQUE AEGROTUM ESSE, CUM NON
SIT, FALSUM EST, NON AEGROTARE VERO VERUM EST). QUARE IN SOLIS HIS ERIT SEMPER
ALTERUM IPSORUM VERUM ESSE VEL FALSUM, QUAECUMQUE UT AFFIRMATIO ET NEGATIO
OPPONUNTUR. In affirmatione, inquit, et negatione sive res subiecta subsistat,
sive non sit omnino, semper in una veritas, in alia falsitas inveniuntur. Non
esse enim idem dicere aegrotare aliquem quod non esse sanum, neo idem caecum
esse quod non videre perspicacissime docet. Nam qui aegrotat nisi subsistat non
potest aegrotare. Non esse autem sanum, non ita est, nam etiamsi non sit omnino
aliquis, potest de eo qui non est haec negatio praedicari. Quod enim omnino non
est, sanum esse non potest, quod sanum esse non potest non est utique sanum.
Eodem quoque modo est 280C et de caecitate et de visu, neque enim idem est
dicere caecum esse aliquem quod non videre; qui enim caecus est, subsistit
vivitque, ut sit caecus, non videre vero etiam de omnino non subsistente dici
potest. Qui enim non subsistit omnino videre non potest, et qui videre non
potest non videt. Quocirca in affirmatione et negatione sive sit de quo dicitur
sive non sit, una semper vera est, altera falsa. Nam cum sit Socrates et vivat,
si de eo verum est dicere, quoniam videt, falsum est dicere, quoniam non videt,
et si de eo verum est dicere, quoniam sanus est, falsum est dicere de eo
quoniam non est sanus. Si negationes verae sunt, falsae sunt affirmationes. Si
vero res subiecta non subsistat omnino, de ea quidem affirmatio falsa est,
negatio semper vera. Nostro enim tempore cum Socrates non est neque subsistit,
si quis dicat Socrates videt, et alius dicat Socrates non videt, falsum quidem
est de eo dicere, quoniam videt, verum autem quoniam non videt. Qui enim omnino
non est, videre non potest, qui videre non potest, non videt. Ita firmum
immutabileque semper manet in affirmationibus et negationibus alteram semper
veram, alteram falsam in praedicatione constitui. Quocirca quoniam in
contrariis et in iis quae secundum privationem habitumque sunt, si cum
complexione utraque dicantur de re non subsistente, falsa sunt utraque quae
praedicantur. Cum hoc idem in affirmationibus et negationibus non sit, omnes
caeterae oppositiones ab affirmatione et negatione dissentiunt. Monstratae sunt
igitur oppositiones quattuor et sex differentiae: una quidem contrariorum et
eius quae est ad aliquid; secunda contrariorum et eorum quae sunt secundum
habitum et privationem; tertia contrariorum et eius oppositionis quae est
secundum affirmationem et negationem; quarta relativorum et eius quae est
secundum habitum et privationem; quinta relativorum et eius quae est
affirmationis et negationis; sexta privationis et habitus ad negationem et
affirmationem. Sed post has oppositionum differentias quaedam de contrariis ad
multas proficientia quaestiones ab Aristoteles traduntur. CONTRARIUM AUTEM EST
BONO QUIDEM EX NECESSITATE MALUM (HOC AUTEM MANIFESTUM EST EX UNAQUAQUE
INDUCTIONE, UT SANITATI AEGRITUDO ET IUSTITIAE INIUSTITIA ET FORTITUDINI 281B
TIMIDITAS, SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS), MALO VERO ALIQUOTIENS BONUM CONTRARIUM
EST, ALIQUOTIENS MALUM (DIMINUTIONI ENIM, QUAE MALA EST, SUPERFLUITAS QUAE ET
IPSA MALA EST CONTRARIUM EST). IN PAUCIS AUTEM HOC ALIQUIS VIDEBIT, IN PLURIBUS
AUTEM SEMPER MALO BONUM CONTRARIUM EST. Hoc loco monstratur quod omne bonum
semper malo contrarium est, non autem omni malo semper bonum, nam quodcumque
fuerit bonum, solum illi malum contrarium est, malo autem et bonum potest esse
contrarium et malum. Sanitati enim quae bona est, aegritudo quae est mala,
contraria est. Rursus felicitati quae est bona, infelicitas quae ipsa quoque est
mala, contraria est. Est autem invenire malum quod duas habet contrarietates,
boni scilicet et alterius mali. Nam cum ea sunt contraria quae a se plurimum
distent, cum sit timiditas habitus animi pessimus, duas habet contrarietates,
temeritatem scilicet et fortitudinem, nam qui omnia timet et est timidus et qui
nihil timet omnino in quo est temeritas, longe a sese distant et discrepant,
quocirca sibi contraria sunt, cum utraque sint mala. Rursus quoniam bonum malo
contrarium, et fortitudo bona est, timiditas mala erit, et erit fortitudini
contraria oppositaque timiditas. Duae igitur contrarietates opponuntur
timiditati, temeritas et fortitudo; sed temeritas contraria est secundum
longissimam distantiam quantitatemque discrepantis habitus atque contrarii.
Timiditas 281D vero fortitudini videtur opposita, secundum qualitatem bonitatis
atque malitiae. Quare sufficienter est demonstratum bona semper malis esse
contraria, mala vero etiam malis. Inductio autem est singulorum exemplorum collectio,
et ad universalem per ea cognitionem collectionemque reductio, ut si quis dicat
qui musicam novit musicus est, et ab ea denominatur, et medicus qui medicinam,
rursus qui grammaticam grammaticus, et ex his singulis rebus colligat
universaliter, et quicumque aliquam artem novit eiusdem denominatione signatur,
ut a grammatica grammaticus, a medicina medicus, et caetera huiusmodi. Quocirca
hoc quod supra diximus de contrariis, Aristoteles exemplorum planissima
inductione 282A firmavit Illud quoque addidit mala posse malis esse contraria,
in paucissimis inveniri, semper autem mala bonis esse contraria. Nam et in his
ipsis in quibus mala malis contraria sunt, inest tamen ut etiam simul bonis
contraria esse videantur, ut timiditas, quoniam temeritati contraria est, simul
est etiam fortitudini contraria. Sed non necesse est, ut quodcumque malum bono
est contrarium, mox etiam mali esse contrarium, ut aegritudo sanitati quidem,
quod est bonum contraria est, alii vero malo contraria non est. Recte igitur
dictum est, malum malo contrarium in paucioribus inveniri. AMPLIUS IN
CONTRARIIS NON EST NECESSE, SI ALTERUM FVERIT, ET RELIQUUM ESSE; SANIS ENIM
OMNIBUS, SANITAS QUIDEM ERIT, AEGRITUDO VERO MINIME; SIMILITER ET ALBIS OMNIBUS
ALBEDO QUIDEM ERIT, NIGREDO VERO NON ERIT. AMPLIUS SI SOCRATEM SANUM ESSE ET
SOCRATEM AEGROTARE CONTRARIUM EST, ET NON CONTINGIT SIMUL EIDEM UTRAQUE INESSE,
NUMQUAM CONTINGET, CUM ALTERUM CONTRARIORUM SIT, RELIQUUM ESSE; NAM CUM SIT
SANUM ESSE SOCRATEM, NON ERIT AEGROTARE SOCRATEM. Dictum est in relatione,
quaedam relativa simul esse naturaliter, ut cum sit filius, pater est, cum vero
sit pater, sine filio esse non posse. Quocirca simul semper sunt pater et
filius, hoc vero in contrariis non est. Ait enim non necesse est simul semper
esse contraria. Si enim nullus aegrotet et sint omnes sani, cum sit sanitas,
non erit aegritudo, et una contrarietate manente, alia omnino non erit, ut si
quis hoc idem dicat de cygnis, etenim omnes cygni sunt albi, in cygnis nigredo
non erit. Atque hoc idem ad universalia referendum est. Nam si omnia quae sunt
alba sunt, omnino nigredo non erit. Tractum autem hoc videtur esse sigillatim a
partibus. Nam quod duo contraria in eodem uno eodemque tempore esse non
possunt, ut Socrates cum sanus est, aegrotus non est, et cum sanus est, manente
sanitate, non esse poterit aegritudo. Et non erit necessarium uno contrario
posito, mox subsequi alterum. Nam si necesse esset uno contrario constituto,
mox aliquid sequi, posset idem Socrates uno eodemque tempore, et sanus esse et
aeger, quod fieri non potest. Non est igitur necesse cum sit una contrarietas
mox aliam sequi. Quocirca fieri potest ut cum unum contrarium sit, 282D aliud
non sit. Idque in singularibus etiam necesse est, ut in eo quod est Socratem
esse sanum, non est Socratem aegrotare, quod Socratis sanitati est contrarium
Socrates enim quamquam contrariorum susceptibilis sit, quoniam substantia est,
tamen uno eodemque tempore contraria utraque non suscipit. MANIFESTUM EST AUTEM
QUONIAM CIRCA IDEM VEL SPECIE VEL GENERE NATA SUNT FIERI CONTRARIA; AEGRITUDO
NAMQUE ET SANITAS CIRCA CORPUS ANIMALIS, ALBEDO VERO ET NIGREDO SIMPLICITER
CIRCA CORPUS, ET IUSTITIA ET INIUSTITIA IN ANIMA. Docet circa quae semper
possint esse contraria. Ait enim circa eas res quae aut genere eadem sint aut
specie, ut est corpus quidem animalis unum secundum genus, omnium enim
animalium unum genus est, et circa hoc aegritudo vel sanitas invenitur.
Similiter et circa corpus omne indiscrete, vel animalia vel inanimati, albedo
et nigredo est, quod scilicet omne corpus et ipsum secundum genus est, unum,
namque his genus est substantia. Iustitia quoque et iniustitia in anima est.
Omnis autem anima quae iustitiam iniustitiamque suscipit, rationalis est, id
est hominis; sed omnes homines idem sunt secundum speciem, omnes igitur animae
eaedem secundum speciem sunt; iustitia ergo et iniustitia circa easdem res
secundum speciem reperiuntur. Quocirca recto iam conclusum est, omnia contraria
circa easdem res vel secundum genus, vel secundum speciem iveniri. NECESSE EST
AUTEM OMNIA CONTRARIA AUT IN EODEM GENERE ESSE AUT IN CONTRARIIS GENERIBUS, VEL
IPSA ESSE GENERA; ALBUM QUIDEM ET NIGRUM IN EODEM GENERE (COLOR ENIM IPSORUM
GENUS EST), IUSTITIA VERO ET INIUSTITIA IN CONTRARIIS GENERIBUS (HUIUS ENIM
VIRTUS, HUIUS VITIUM GENUS EST); BONUM VERO ET MALUM NON SUNT IN ALIQUO GENERE
SED IPSA SUNT GENERA. Monstrat id quod reliquum est, id est ubi possunt remper
contraria uestigari, omnia enim quae sunt contraria, aut sub eodem genere sunt,
aut sub contrariis generibus, aut ipsa sunt genera. Sub eodem genere sunt
contraria, ut album et nigrum sub uno genere, id est colore, color enim
albedinis et nigredinis est genus. Haec igitur sub uno sunt genere. Alia vero
contraria in contrariis generibus inveniuntur, ut iustitia et iniustitia.
Iustitiae enim genus est bonum, iniustitia a vero malum, malum vero bono
contrarium est, iustitiae ergo et iniustitia sub contrariis generibus sunt.
Rursus alia ipsa sunt genera, ut bonum et malum, utraque sunt genera sub se
malorum bonorumque positorum, et non hoc nunc dicitur quod bonitas et malitia
nulli alii generi subduntur, ponuntur enim sub qualitate. Sed particularium
bonorum et malorum non esse alia genera, nisi ipsum bonum et malum generaliter.
Recte igitur bonum et malum aliorum particularium bonorum, malorumque genera
sunt numerata. Quare rectissime dictum est omnia contraria, aut sub eodem esse
genere, ut album et nigrum sub colore, aut in contrariis generibus, ut iustitia
atque iniustitia sub bono et malo, aut ipsa esse genera, ut est ipsum bonum et
malum, qua genera iustitiae atque iniustitiae numerata sunt. DE MODIS PRIORIS. PRIUS
ALTERUM ALTERO DICITUR QUADRUPLICITER. PRIMO QUIDEM ET PROPRIE SECUNDUM TEMPUS,
SECUNDUM QUOD SCILICET ANTIQUIUS ALTERUM ALTERO ET SENIUS DICIMUS (EO ENIM QUOD
PLUS EST TEMPORIS LONGAEVIUS ET ANTIQUIUS DICITUR). Postquam vero de oppositis
disputationem quantum ad praesens tempus attinebat explicavit, nunc quae priora
dici possint, quae posteriora disserit. Et ait, primo quidem et proprie, et
quod in usu prius 284A dicimus, hoc est quando aliquam rem alia res tempore
praecedit, et superat, et dum proprie loquimur secundum temporis praecessionem,
aliud antiquius dicimus, aliud senius. Antiquius quidem in iis quae inanimata
sunt, ut Porphyrio placet, senius vero in iis quae anima non carent: ut si quis
dicat antiquius fuisse bellum Thebanorum atque Graecorum Troiae excidio,
idcirco quod tempore praecedat, filii namque ducum qui Thebano perire praelio,
Troiae praeliis interfuerunt, ut Diomedes Tydaei filius, et Stenelus filius
Capanei. Atque hoc quidem ita, quoniam est et in rebus inanimatis quod
antiquius dicitur, ut eum dicimus antiquiorem esse dominationem regum in
civitate Romana, quam consulum et magistratuum. In rebus vero animatis 284B
senius vocamus. Seniorem namque dicimus Pythagoram Socrate, Socratem
Aristotele, idcirco quod se temporibus antecedant. Ergo prius alterum altero
dicitur proprie secundum tempus, prioris autem quattuor fuere distantiae, ut
ipse Aristoteles dicit, cum ait: Prius alterum altero dicitur quadrupliciter.
Easque sigillatim breviter enumerat, ad quae ipse addidit quintam, quae priscis
philosophis esset incognita. Et quoniam de primo prioris modo dictum est, de
secundo dicemus. SECUNDO QUOD NON CONVERTITUR SECUNDUM SUBSISTENDI CONSEQUENTIAM,
UT UNUS DUOBUS PRIUS EST (CUM ENIM DUO SINT, CONSEQUITUR MOX UNUM ESSE, CUM
VERO SIT UNUM NON EST NECESSE DUO ESSE; QUARE NON CONVERTITUR AB UNO
CONSEQUENTIA ALTERIUS SUBSISTENTIAE); 284C PRIUS AUTEM VIDETUR ESSE ILLUD A QUO
NON CONVERTITUR SUBSISTENTIAE CONSEQUENTIA. Secunda, inquit, significatio
prioris est quae non tempore intelligitur sed natura, et hoc ait a quo non
convertitur subsistendi consequentia. Nam si duae res ita sint oppositae, ut si
una sit necesse sit esse aliam, et si alia sit non necesse sit esse aliam, illa
prior est qua posita ut sit, non est aliam esse necesse, et hoc quidem
universaliter dictum est. Planius vero his fiet exemplis. Binarius enim numerus
et unitas eam retinet naturam, ut si quis duo esse proponat, unum quoque esse
monstraverit, unum enim in ipsis duobus concluditur, nec praeter duas unitates
poterit esse binarius. Quocirca si quis binarium numerum esse posuerit, unum
quoque esse consequitur, idcirco binarius ut sit indiget unitate. At vero si
quis ponat esse unitatem, nondum necesse est esse binarium. Ergo ab unitate
subsistendi consequentia non convertitur. Posita enim unitate necesse non fuit
binarii numeri subsequi quantitatem, idcirco quod binario non indiget unitas,
sicut indigens erat unitate binarius. Quare prior est unitas binario: quod si
ita est, et quidquid ita fuerit, ut ab eo subsistendi consequentia non
convertatur, prius Aristotele auctore probabitur, ut in eo quod est homo et
animal. Cum dico hominem, mox dixi animal; cum animal dixero, nihil adhuc de
homine dictum est. Omnis enim homo animal est, non omne animal homo. TERTIO
VERO SECUNDUM QUENDAM ORDINEM PRIUS DICITUR, QUEMADMODUM ET IN DISCIPLINIS ET
IN ORATIONIBUS; IN DEMONSTRATIVIS ENIM DISCIPLINIS INEST PRIUS ET POSTERIUS
SECUNDUM ORDINEM (ELEMENTA ENIM PRIORA SUNT DESCRIPTIONIBUS SECUNDUM ORDINEM,
ET IN GRAMMATICA ELEMENTA PRIORA SUNT SYLLABIS), ET IN ORATIONIBUS SIMILITER
(EXORDIUM ENIM NARRATIONE PRIUS EST ORDINE). Ponit tertiam prioris
significationem, ut in geometria priora sunt, inquit, elementa descriptionibus.
Elementa vero ait quos terminos appellamus, id est ubi quid punctum sit, quid
linea, quid figura praedicitur. His enim cognitis et fideliter animo
apprehensis, postea omnes geometriae descriptiones fiunt, quae problemata et tbeoremata
nuncupantur. Ergo quoniam prius discuntur elementa, post ad descriptiones est
transitum, priora sunt elementa descriptionibus, ordine scilicet, quoniam ut
descriptio possit intelligi, prius elementa traduntur, et in grammatica quoque
prius singulae traduntur litterae quam quae ex his syllabae coniungitur,
quocirca ipso quoque ordine prior ea sunt syllabis. Rhetores vero non saepe a
narratione sed ab exordio agere causas incipiunt, ideo quod exordia
narrationibus priora sunt ordine, quare tertius modus prioris iste est qui
secundum nexum cuiusdam ordinis in qualibet arte est constitutus. AMPLIUS
PRAETER HAEC OMNIA, QUOD MELIUS ET HONORABILIUS EST, PRIUS NATURA ESSE VIDETUR;
SOLENT AUTEM PLURES HONORATIORES [MAGIS] ET QUOS IPSI MAXIME venERANTUR PRIORES
ESSE DICERE; EST AUTEM HIC MODUS PAENE ALIENISSIMUS. ATQUE HI QUIDEM QUI DICUNTUR
MODI PRIORIS ISTI SUNT. Dicit prius videri, quod neque secundum tempus
aliquoties neque secundum subsistendi consequentiam nec secundum ordinem sit
sed quodcumque pretiosius fuerit, prius esse videatur, ut sol, luna prior est,
et anima corpore, et animus anima. Hoc vero tali argumento probat, quod hi qui
aliquos venerantur, et honorabiliores existimant, dicant eos apud se esse
priores, et hi qui in rebus publicis plurimum possunt, priores dicuntur ab his
qui eos maxime venerantur. Sed ut ipse ait, alienissimus est a significatione
prioris hic quartus in nunc est dictus modus, etenim de his melius dici potest,
ut dicantur venerabiliores et honorabiles, ut vero priores dicantur, abusio
potius quam ulla proprietas est. Quintus modus quem ipse addidit huiusmodi est:
VIDETUR AUTEM PRAETER EOS QUI DICTI SUNT ALTER ESSE PRIORIS MODUS; EORUM ENIM
QUAE CONVERTUNTUR SECUNDUM ESSENTIAE CONSEQUENTIAM, QUOD ALTERIUS QUOMODOLIBET
CAUSA EST DIGNE PRIUS NATURA DICITUR. QUONIAM AUTEM SUNT QUAEDAM TALIA,
MANIFESTUM EST; NAM ESSE HOMINEM CONVERTITUR SECUNDUM SUBSISTENTIAE
CONSEQUENTIAM AD VERUM DE EO SERMONEM; NAM, SI EST HOMO, VERUS SERMO EST QUO
DICIMUS QUONIAM EST HOMO, ET CONVERTITUR (NAM, SI VERUS EST: SERMO QUO DICIMUS
QUONIAM EST HOMO, HOMINEM ESSE NECESSE EST); EST AUTEM VERUS SERMO NULLO MODO
CAUSA SUBSISTENDI REM, RES AUTEM VIDETUR QUODAMMODO CAUSA ESSE UT SERMO VERUS
SIT; NAM, QUONIAM EST RES VEL NON EST, VERUS SERMO VEL FALSUS DICITUR. QUARE
SECUNDUM QUINQUE MODOS PRIUS ALTERUM ALTERO DICITUR. Novimus quasdam res in
praedicatione posse converti. Quod si una earum quae convertuntur alteri causa
est, et veluti naturalem subsistentiam subministrat, illa naturaliter prius
esse perhibetur. Ipse autem aptissimo quod proposuit affirmavit exemplo. Nam si
est aliqua res, verum est de ea dicere, quoniam est. Rursus si de ea verum est
dicere quoniam est, illam ipsam rem esse necesse est: ut quoniam est homo,
verum est dicere quoniam est homo. Quod si verum est dicere quoniam est homo,
nulla est dubitatio quin homo sit. Ergo quoniam duo haeo sibimet convertuntur,
respiciamus nunc quae sit harum 286B causa alteri, ut subsistere valeat, atque
ut essa possit. Video autem rem dicto vero subsistentiae dare principium, nam
quia homo est, idcirco verum est dicere de eo quoniam est sed non idcirco homo
est, quoniam de eo vere dici potest, quoniam est. Res enim ut veritas adsit,
dicto principium est sed non ut res subsistat, vero efficitur dicto. Quocirca
prius est, esse hominem, posterius, verum de eo esse dictum. Idcirco quoniam
quamvis convertantur, tamen una harum rerum alteri subsistendi causa est. Ait
enim id esse prius inter ea quae convertuntur secundum essentiae consequentiam,
quod alterius quomodolibet causa est. Ut in hoc ipso sermone de homine,
convertuntur utraque quidem sed homo ut sit sermo verus, causa est atque
principium. 286C Quod Aristoteles ita ait: Est autem verus sermo nullo modo
causa subsistendi rem. Res autem videtur quodammodo causa esse ut sermo verus
sit. Neque enim idcirco res est, quoniam sermo est sed idcirco verus est sermo,
quoniam res ipsa subsistit. Quocirca quinque hi prioris modi sunt, quorum
superius quattuor dixit, secundum tempus, scilicet secundum id quod non
convertitur ad subsistendi consequentiam, secundum ordinem, secundum
reuerentiam, et secundum conversionem, cum altera res alii subsistendi causa
est. Sed quoniam de priori dictum est, nunc de his quae simul sunt incipit. DE
MODIS SIMUL SIMUL AUTEM DICUNTUR SIMPLICITER ET PROPRIE 286D QUORUM GENERATIO
IN EODEM TEMPORE EST; NEUTRUM ENIM NEUTRO PRIUS EST AUT POSTERIUS; SIMUL AUTEM SECUNDUM
TEMPUS ISTA DICUNTUR. Cum de prioribus disputaret, illa propria priora esse
contenderat, quae secundum vim praecedentis temporis dicerentur, quare cum de
his quae simul sun. disputat, idem reuocat, et recte. Nam si maximum modum
prioris solum efficiet tempus, cur quoque non simul editam naturam tempus
efficiet? Ait ergo, et simpliciter et proprie dici simul esse ea, quae unius
temporis ortu prolata sint, ut si illa sint antiquiora atque priora, quaecumque
non aequali sed praecedenti tempore proferuntur, quae se temporibus non
praecedunt, rectissime simul esse ponuntur. Quae enim uno tempore edita atque
prolata sunt, illa secundum tempus simul esse dicuntur, id est simul naturale
principium substantiamque sortitu, atque haec quidem secundum tempus simul esse
dicuntur. Secundum naturam vero simul esse perhibentur, quaecumque invicem ad
se convertuntur, cum altera res alteri subsistendi, neque causa sit, neque
principium, ut sunt huiusmodi, duplum et medium: nam cum sit duplum, medium
est; cum rursus sit medium, duplum est. Seruus quoque et dominus eodem modo
sunt, filius quoque et pater. Haec enim quaecumque illata quidem inferunt alia,
sublata vero aut erunt simul, sibimet semper invicem convertuntur: nam si dicam
patrem, filium quoque intelligi necesse est; si dixero filium, pater mox sub intelligentiam
cadit. Quod si alterum sustulero, utraque perimo: nam si tollam filium, pater
non est; si patrem abstulero, filium quoque perire necesse est. Atque haec ita
sibimet ipsa convertuntur, ut tamen altera res alteri causa penitus non sit:
nam quoniam pater filio in praedicatione convertitur manifestum est sed neque
pater fiiio causa est ut sit, nec filius patri, hoc autem huiusmodi est. Si
Aeneas habuit Ascanium filium, non dicimus, quoniam non fuit Aeneas causa ut
esset Ascanius sed non fuit pater causa ut esset filius. Nam quod dico
Ascanius, quaedam propria substantia est, quod dico filius, esse non potest,
nisi ad aliquid referatur, et cum Aeneam nomino, substantiam dixi, si patrem
appello, nulla ratione constat, nisi ad filium referatur. Igitur causa fuit Aeneas ut esset Ascanius sed
non est causa pater ut esset filius. Pater namque tunc fit cum filius fuerit.
Quod si haec tempore ipso priora non sunt, causa autem cuiuslibet rei prior est
quam illa cuius causa est, ut oriatur, nulla dubitatio est, quin pater atque
filius, quae utraeque praedicationes aequales sunt tempore, neutra neutri causa
sit, cum tamen substantiae ipsae sibi ut sint, causa sint praedicationis. Nec
ullo modo simile debet videri ei quod paulo ante dictum est de homine, esse
verum de eo sermonem, scilicet quoniam est. Illic enim cum res esset, tunc
poterat esse verus de ea sermo. Prius enim est ut sit aliquid, post vero ut de
eo verum aliquid esse dicatur. Nunc vero non ita est ut prius aliquis sit
pater, post vero filius. Mox enim ut pater est, filium esse necesse est, mox ut
est filius, patris sine dubio praedicatio consequitur, quemadmodum ergo iste
modus fit, qui scilicet simul secundum naturam est, Aristoteles ita pronuntiat.
NATURALITER AUTEM SIMUL SUNT QUAECUMQUE CONVERTUNTUR QUIDEM SECUNDUM
SUBSISTENDI CONSEQUENTIAM, SI NULLO MODO ALTERUM ALTERI SUBSISTENDI CAUSA SIT,
UT DUPLUM ET MEDIUM; CONVERTUNTUR ENIM ISTA (NAM CUM SIT DUPLUM EST MEDIUM, ET
CUM SIT MEDIUM EST DUPLUM), NEUTRUM VERO NEUTRI SUBSISTENDI CAUSA EST. In his
quae ita priora esse dicebatur, ut couuerterenlur, quamvis secundum essentiam
eorum consequentia esset, tamen quia in his alia res alii causa atque
principium est, hoc erat quod una prior esse 288A videretur, ea quidem cuius
causa erat. Quod distat ab iis quae convertuntur, et se invicem auferunt, quae
cum neutra neutri causa sit, et tamen convertuntur, digne simul naturaliter
esse perhibentur.ET EA QUAE EX EODEM GENERE IN CONTRARIUM DIVIDUNTUR SIMUL
NATURA ESSE DICUNTUR. IN CONTRARIUM VERO DIVIDI DICUNTUR SECUNDUM EANDEM
DIVISIONEM, UT VOLATILE, GRESSIBILE ET AQUATILE; HAEC ENIM IN CONTRARIUM
DIVIDUNTUR, CUM EX EODEM GENERE SINT; ANIMAL ENIM DIVIDITUR IN VOLATILE,
GRESSIBILE ET AQUATILE, ET NULLUM HORUM PRIUS EST VEL POSTERIUS SED SIMUL HAEC
VIDENTUR ESSE NATURA. Tertium modum eorum quae simul sunt hunc addidit, illa
quoque simul esse, quae aequali divisione sub genere ponantur, ut si ponat quis
animal genus hominis et equi, hominem vero et equum a genere, id est ab animali
dividat, homo vero et equus quoniam sub eodem genere sunt, simul esse natura
dicuntur. Et conveniens regula est in omnibus quibuscumque generibus, cum enim
specierum divisiones fiunt, illic species natura simul sunt, et si sub his
ipsis speciebus quaedam alia ponantur, inter se etiam ipsa simul esse natura
dicuntur. Dividatur enim genus, id est animali in volatile atque in gressibile,
et quoniam sunt sub eodem genere, simul natura sunt. Et si quid horum in
subiectas partes speciesque solvatur, ut volutile quidem in his avibus quae
seminibus uescuntur, et in iis quae carnibus, et in his quae herbis, hae tres
species rursus, quae sub volatili sunt, simul esse naturaliter appellantur, quod
Aristoteles ita dicit. DIVIDITUR AUTEM ET UNUMQUODQUE EORUM IN SPECIES ITERUM
SECUNDUM EANDEM DIVISIONEM, UT GRESSIBILE ANIMAL ET VOLATILE ET AQUATILE. ERUNT
IGITUR ET ILLA SIMUL NATURA, QUAECUMQUE EX EODEM IPSO GENERE SECUNDUM EANDEM
SUBDIVISIONEM SUNT, GENERA AUTEM SEMPER PRIORA SUNT; NON ENIM CONVERTUNTUR
SECUNDUM SUBSTANTIAE CONSEQUENTIAM, UT AQUATILE QUIDEM CUM SIT EST ANIMAL,
ANIMAL VERO CUM SIT, NON NECESSE EST ESSE AQUATILE. SIMUL ERGO NATURA ESSE
DICUNTUR QUAECUMQUE CONVERTUNTUR QUIDEM SECUNDUM ESSENTIAE CONSEQUENTIAM, NULLO
AUTEM MODO ALTERUM ALTERI SUBSISTENDI CAUSA EST, ET EX EODEM GENERE QUAE IN
CONTRARIUM SIBI DIVIDUNTUR; SIMPLICITER AUTEM SIMUL SUNT QUORUM GENERATIO IN
EODEM TEMPORE EST. Atque idcirco fieri non potest ut genus habeat 288D unam
speciem. Nam si quaecumque sub genere sunt, simul sunt. Simul autem nisi plura
esse non possunt, genus igitur sub se unam speciem habere non potest Si enim
una fuerit, fieri non potest ut simul esse dicatur, quia illud est, quod eub
eodem genere quaedam res solent quae simul sint naturaliter inveniri. Sed haec
de speciebus. Genera autem semper priora sunt, non enim convertuntur secundam
subsistentiae consequentiam. Prioris unus modus est secundum quem illa priora esse
dicerentur quaecumque ad subsistendum nullo modo converterentur, quod hoc idem
in generibus cadit. Genera enim non convertuntur ad eubsistentiae consequentiam
hoc modo. Sit enim animal genus, homo vero species. Cum vero dico hominem esse,
animal quoque esse 289A consequitur. Si animal dixero, ad hominem subsistentiae
consequentia non convertitur. Potest enim esse animal, non tamen homo. Quocirca
ab animali ad hominem non convertitur subsistentiae consequentia. Quod si
posito homine animal constat, animali vero nominato non est necesse hominem
esse, animal est prive homine. Illa quoque priorum descriptio est, quod ea quae
sunt priora sublata quidem auferunt, illata non inferunt Animal enim sublatum
secum quoque hominem tollet, illatum vero ut dicatur esse animal, non secum
statim hominem infert. Posteriora vero et diverso sunt. Illata enim simul
inferunt, sublata non auferunt. Dictus quidem homo, simul secum animal infert,
omnis namque homo animal est. Quod si homo substantialiter auferatur, 289B non
est necesse animal quoque autem, quod hoc nomen animalis in pluribus speciebus
valet aptari. Quod si ita contingit, sublato homine permanebit animal. Quocirca
concludit tres esse species eorum quae simul sunt secundum tempus, secundum
naturam cum ulraque ita convertuntur, ut neutra neutri causa sit. Tertium genus
est secundum eamdem sub eodem genere divisionem. Quoniam in faciendo atque
patiendo inerat quidam motus, facere autem et pati praedicamentis ad iunxerat,
idcirco nunc de motibus tractat, et sex numero esse pronuntiat. DE SPECIEBUS
MOTUS MOTUS VERO SUNT SPECIES SEX: GENERATIO, CORRUPTIO, CREMENTUM, DIMINUTIO,
COMMUTATIO, SECUNDUM LOCUM TRANSLATIO. ALII QUIDEM MOTUS MANIFESTUM EST QUONIAM
A SE INVICEM DIVERSI 289C SUNT; NEQUE ENIM EST GENERATIO CORRUPTIO, NEC
CREMENTUM DIMINUTIO NEC SECUNDUM LOCUM TRANSLATIO; SIMILITER AUTEM ET CAETERAE.
In physicis Aristoteles motus species alia ratione partitus est. Ait enim aliud
esse permutationem, aliud motum, et permutationis quidem duas esse species ait generationem
et corruptionem. Motus verotres secundum quantitatem, secundum qualitatem,
secundum locum. Igitur, quoniam hic liber ad introductionem quodammodo factus
est, noluit nimis divisionis attenuare rationem, ne ingredientium animos
subtiliori divisione confunderet: facit igitur divisionem motus hoc modo. Est
enim una species motus secundum substantiam, alia secundum quantitatem, alia
secundum qualitatem, alia secundum locum. Et secundum substantiam quidem est
generatio et corruptio, haec enim utraque in substantia fiunt. Nam et secundum
substantiam generatur aliquid, et secundum substantiam corrumpitur. Secundum
quantitatem vero, ut crementum et diminutio. Etenim secundum quantitatem vel
aucta crevisse, vel detracta diminuta esse dicuntur. Secundum qualitatem vero
quae dicitur commutatio, secundum aliquas scilicet passiones, quas qualitates
esse manifestum est. Secundum locum vero, ut intus in longitudinem, vel in
curuaturam flexus; et intus quidem in longitudinem est ut a sursum in deorsum,
a prioribus retrorsum, a dextra in sinistram; et rursus si haec convertas et in
directum pergas, idem motus 290A erunt. Illud quoque verum est has esse omnes
species motus, nullo namque sibi participant, nisi solo generis nomine, quod
motus dicuntur nam neque generatio idem est quod corruptio, namque generatio
est in substantia ingressus, corruptio vero ex substantia egressus. Nec
diminutio idem quod crementum, nec secundum locum translatio alicui superiorum
consimilis est. Commutatio autem habet forte aliquam dubitationem, quod non
videatur a superioribus discrepare, quam quaestionem ita proposuit. IN
COMMUTATIONE VERO EST ALIQUA DUBITATIO, NE FORTE NECESSE SIT QUOD COMMUTATUR
SECUNDUM ALIQUEM RELIQUORUM MOTUUM COMMUTARI. HOC AUTEM NON EST VERUM; PAENE
ENIM SECUNDUM OMNES PASSIONES VEL 290B MULTAS COMMUTARI NOBIS CONTINGIT NULLO
ALIORUM MOTUUM COMMUNICANTE; NAM NEQUE CRESCERE NECESSE EST QUOD SECUNDUM
PASSIONEM MOVETUR NEC DIMINUI, SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS: QUARE DIVERSUS ERIT
MOTUS AB ALIIS COMMUTATIONIBUS (NAM SI IDEM ESSET, OPORTERET OMNE QUOD
COMMUTATUR MOX AUT CRESCERE AUT MINUI AUT ALIQUEM ALIORUM MOTUUM CONSEQUI; SED
NON EST NECESSE). SIMILITER AUTEM ET QUOD CRESCIT VEL SECUNDUM QUEMLIBET
ALTERUM MOTUM MUTATUR. In commutatione vero est aliqua dubitatio, ne forte
necesse sit quod commutatur secundum aliquem reliquorum motaum commutari. Nam
si omne quod commutatur, aut generatur, aut corrumpitur, aut minuitur aut
crescit, aut id secundum locum transferri 290C necesse est, dubium non est
nihil a superioribus caeteris hanc differe speciem, qua secundum commutationem
dicitur; quod Aristoteles respuit, dicens: HOC AUTEM NON EST VERUM. Sed quoniam
quod oommutatur non omnino neque generatur, neque corrumpitur: ut qui in sole
diutius stetit, si ex candido niger est factus, commutatus quidem secundum
colorem dicitur, non tamen generatus est aut corruptus, nec vero illi aliquod
vel crementum factum est vel diminutio sed nec loci translatio nulla est,
potest enim aliquis uno eodemque loco consistens, aliquibus extrinsecus venientibus
passionibus permutari, potest quoque et crescere et decrescere, praeter
qualitatis commutationem: quod ipse Aristoteles ita pronuntiat. SED SUNT
QUAEDAM QUAE CRESCUNT ET NON COMMUTANTUR, UT QUADRATUM CIRCUMPOSITO GNOMONE
CREVIT QUIDEM SED COMMUTATUM NON EST; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS HUIUSMODI.
QUARE A SE INVICEM MOTUS ISTI DIVERSI SUNT. Quod dicit tale est: Si quadrato,
inquit, addatur gnomo, crescit quidem quadratus, non tamen commutatur. Ideoque
sublato gnomone quadratus diminuitur sed non commutatur. Si enim quadratus a b
c d, et ducatur ei angularis b c, et dividantur quattuor latera a c, a b, b d,
a c, in aequalia g e h f punctis, et ducantur g h f e lineae. Divisus igitur
quadratus a d in quattuor quadratos qui sunt e g, f g, e h, h f, quorumlibet
tres qui circa eamdem angularem sunt si demantur, figura ipsa gnomo vocatur. ut
si quis tollat hos tres, e g, g f, f h, invenitur m n 291A gnomo, qui m n gnomo
separatur a b e h quadrato. Totus quidem a d quadratus imminutus est, qui ex
tam magno factus est paruus, non tamen formam tetragoni commutavit. Quod si e h
tetragonus solus sit, et ei circumponatur gnomo, qui est m n, crevit quidem
tetragonus, et maior factus est sed non commutatus est. Omnes enim tetragoni
sibi sunt propria qualitate consimiles. Quod si commutatio huiusmodi motus
esset, ut non omnino a superioribus separaretur, nulla esset dubitatio quin
semper oporteret quidquid commutatur secundum aliquem priorum motuum modum
commutari. Ita ut aut nasceretur, aut corrumperetur, aut minveretur, aut
cresceret, aut secundum locum fieret aliqua permutatio. Quod quoniam non est,
ab omnibus superioribus 291B motibus haec motus species distat. Sed monstratum
superius est quinque superiores motus species a se omni ratione substantia,
discrepare. Quocirca distant a se similiter hi sex motus, atque diversi sunt. SIMPLICITER
AUTEM MOTUS QUIETI CONTRARIUS EST; SINGULIS VERO MOTIBUS, GENERATIONI QUIDEM
CORRUPTIO, DIMINUTIO VERO CREMENTO, SECUNDUM LOCUM TRANSLATIONI SECUNDUM LOCUM
QUIES. MAXIME AUTEM VIDETUR OPPONI IN CONTRARIUM LOCUM PERMUTATIO, UT DE EO
QUOD EST DEORSUM AD ID QUOD EST SURSUM ET DE EO QUOD EST SURSUM AD ID QUOD EST
DEORSUM. Nunc iam motuum contrarietates exsequitur, et ipsi 291D quidem generi,
id est motui, dicit quietem esse contrariam, habet enim motus quietem
contrariam. Singulis vero speciebus motuum motus ipsi contrarii sunt, ut
generationi corruptio, et cum generatio sit motus atque corruptio, utraque
tamen sibimet contraria sunt, cremento quoque diminutio contraria est. Quare diverso
modo hae species motus contrarietstem habent, quam genus dudum babere
monstravimus: motus enim ipse habet quietem contrariam. Specierum vero motibus
non quies tantum sed alii motus contrarii sunt, ut generationi corruptio et
cremento diminutio, secundum vero locum translationis contrarietas similis est
generi. Nam et ipsa habet contrariam secundum locum quietem, contrarium namque
est moveri de loco in locum, et 292A non moveri, et est non moveri quidem
secundum locum quies, moveri vero secundum locum translation. Maxime autem,
inquit, secundum locum mutationi, contraria est in contrarium locum permutatio.
Ut si qua res sursum sit atque ibi maneat, et sit quieta, postea sit ei motus
talis, ut deorsum moveatur, quamquam ipsi superiori motui quies contraria sit,
multo magis quidem huiusmodi motus, qui in contrarium fit locum, illi superiori
motui contrarius est. Atque hoc quidem et in aliis motibus accidit: ut si quis
sit ad dexteram, si ei in sinistram motus sit, in contrarium locum factus
dicitur motus. Atque hoc idem id aliis motibus licet videre; sed Aristoteles
dubitat si reliquo motui, id est commutationi, aliquid possit esse contrarium,
quam quaestionem ita proponit: RELIQUO VERO DE HIS QUI ASSIGNATI SUNT MOTUI NON
EST FACILE ASSIGNARE QUID SIT CONTRARIUM, VIDETUR AUTEM NEQUE ESSE ALIQUID EI
CONTRARIUM, NISI QUIS OPPONAT SECUNDUM QUALITATEM QUIETEM SECUNDUM QUALITATEM
TRANSLATIONI QUAE IN CONTRARIUM, QUEMADMODUM ETIAM IN EA QUAE EST SECUNDUM
LOCUM TRANSLATIONE SECUNDUM LOCUM QUIETEM VEL IN CONTRARIUM LOCUM TRANSLATIONEM
(EST ENIM COMMUTATIO TRANSLATIO SECUNDUM QUALITATEM). Ex similitudine motuum
contrarietates quoque colligimus. Nam quoniam superius motui secundum locum
contrariam reperit secundum locum quietem, et quoniam omnis commutatio quae
secundum aliquam passionem fit secundum qualitatem commutatur, 292C motus eius
contrarietatem posuit secundum qualitatem quietem: ut si lapis cum frigidus
est, si ita permaneat, qualitas illa mansit et quievit, quod si tepeat,
qualitas illa commutat est, et est ipsa commutatio contraria, et factus est
quidem motus, et in tepore lapidis secundum qualitatem facta est permutatio,
fuit autem in frigore quies secundum eamdem qualitatem. Quocirca licet videatur
hic motus quidem omnino contrarium non habere, tamen, sicut superius dictum est
secundum locum translationi contrariam esse secundum locum quietem, cur non
quoque secundum qualitatem commutationi dicatur quies secundum qualitatem esse
contraria? Definitio namque commutationis est translatio secundum qualitatem,
cum enim qualitas cuiuslibet rei movetur, fit translatio, scilicet secundum
qualitatem. Quod si maxime videatur secundum locum translationi esse contraria,
non solum secundum locum quies sed etiam in contrarium locum translatio,
secundum qualitatem quoque mutationi non solum erit contraria secundum
qualitatem quies sed maxime in contrariam qualitatem commutatio: ut ei quid cum
est album, si rubrum fiat, quieti quidem ei quae in albo colore poterat
permanere contraria fuit qualitatis ipsa mutatio, ut ex albo in rubrum
mutaretur; si quid enim ex albo vertatur in nigrum, illud maxime permutatur, et
illud superiori mutationi contrarium est, quoniam permutatum est in contrariam
qualitatem. Atque hoc est quod ait: QUARE OPPONITUR EI SECUNDUM QUALITATEM
QUIES VEL IN CONTRARIUM QUALITATIS TRANSLATIO, UT ALBUM FIERI QUOD EST NIGRUM;
COMMUTATUR ENIM, IN CONTRARIUM QUALITATIS FACTA TRANSLATIONE. Id quoque
apertissimo uulgatur exemplo. Quare quoniam de motibus expeditum est, habendi
aequivocationem quae sequitur explicemus. DE MODIS HABERE HABERE SECUNDUM
PLURES MODOS DICITUR AUT ENIM UT HABITUM VEL AFFECTIONEM VEL ALIAM ALIQUAM
QUALITATEM (DICIMUR ENIM SCIENTIAM HABERE ET VIRTUTEM); AUT UT QUANTITATEM, UT
QUAM QUISQUE HABET MAGNITUDINEM (DICITUR ENIM BICUBITAM VEL TRICUBITAM HABERE
MAGNITUDINEM); AUT CIRCA CORPUS UESTITUM AUT TUNICAM; AUT IN PARTE (UT IN MANU
ANULUM); AUT PARTEM (UT MANUM VEL PEDEM); AUT IN UASE (UT MODIUS TRITICUM VEL
DOLIUM VINUM; VINUM ENIM DOLIUM HABERE DICITUR, ET MODIUS TRITICUM; HAEC IGITUR
HABERE DICUNTUR UT IN VASE); VEL UT POSSESSIONEM (HABERE ENIM DOMUM VEL AGRUM
DICIMUR). DICIMUR VERO ET HABERE UXOREM ET UXOR VIRUM; VIDETUR AUTEM
ALIENISSIMUS ESSE HABENDI MODUS QUI NUNC DICTUS EST; NIHIL ENIM ALIUD HABERE
UXOREM SIGNIFICAT QUAM COHABITARE. FORTASSE AUTEM ET ALII HABENDI MODI
vidEBUNTUR; QUI AUTEM SOLENT DICI PAENE OMNES SUNT ANNUMERATI. Aequivocum esse
habendi modum manifestum est, 293C habere enim ita multis dicitur modis, ut
tamen aequivoce praedicetur. Dicimur enim habere aliquam qualitatem, ut habitum
vel dispositionem. Dicimur quoque habere scientiam vel virtutem; quantitatem
quoque habere perhibemur, dicimur enim in mensura habere quinque vel quattuor
pedes. Necnon etiam in ipsis partibus corporis aliquid, et ipsas partes habere
praedicamur, dicimur enim et habere digitos, et in digito annulos. Circa corpus
quoque aliquid habere dicimur, ut tunicam, vel quodlibet aliud uestimentum.
Necnon etiam in uase haberi aliquid dicitur, ut triticum in modio, et vinum in
dolio; haec, scilicet, ita haberi dicuntur, ut in uase. Dicitur etiam quis
habere uxorem, quae, scilicet significatio nulli supradictae communis est sed
(ut ipsi Aristoteli videtur) longe diversa est haec significatio ab habendi
praedicamento; non enim proprie habemus uxores sed quod habere quis dicatur
uxorem, hoc significat habitare cum eo uxorem, habere enim habitare dicimus, ut
est Socratem habent, id est cum Socrate habitant atque eum colunt. Quare ipse
quoque Aristoteles inquit esse aliquos fortasse praeter eos qui dicantur
habendi modos, hortaturque nos ad ulteriorem aliquam inquisitionem, ut nos
quoque quaeramus per quos, praeter priores dictos modos, alios possit habere
praedicari. Et de hac aequivocatione quidem habendi sufficienter dictum est. Sed
forte quis dubitet cur cum habere superius in genere nominaverit, nunc id ipsum
aequivocum ponat sed haec quaestio ita solvitur. Non absurdum est idem
praedicamentum nunc univoce, nunc aequivoce praedicari. Univoce quidem ut
superius cum eiusdem specierum exempla proposuit, ut est calceatum esse vel
armatum, horum enim talium genus est. Aequivoce vero ut in his modis quos
superius exposuimus. Quod si et habet aliquas proprias species habendi
praedicatio, dicitur autem et ipsum nomen multipliciter, nihil est incongruum
in genere numerari, sufficit enim ad demonstrandum genus esse et habendi
praedicationem quod sub se aliquas partes speciesque contineat. EXPLICIT
FELICITER. Alexander in commentariis suis hac se impulsum causa
pronuntiat sumpsisse longissimum expositionis laborem, quod in multis ille a
priorum scriptorum sententiis dissideret: mihi maior persequendi operis causa
est quod non facile quisquam vel transferendi vel etiam commentandi continuam
sumpserit seriem – nisi quod Vetius Praetextatus priores ƿ postremosque
analyticos non vertendo Aristotelem Latino sermoni tradidit sed transferendo
Themistium, quod qui utrosque legit facile intellegit; Albinus quoque de isdem
rebus scripsisse perhibetur, cuius ego geometricos quidem libros editos scio,
de dialectica vero diu multumque quaesitos reperire non valui, sive igitur ille
omnino tacuit, nos praetermissa dicemus, sive aliquid scripsit, nos quoque
docti viri imitati studium in eadem laude versabimur. Sed quamquam multa sint
Aristotelis quae subtilissima philosophiae arte celata sint, hic tamen ante
omnia liber nimis et acumine sententiarum et verborum brevitate constrictus
est. Quocirca plus hic quam in decem praedicamentis expositione sudabitur. Prius
igitur quid vox sit definiendum est. Hoc enim perspicuo et manifesto omnis
libri patefiet intentio. Vox est aeris per linguam percussio quae per quasdam
gutturis partes, quae arteriae vocantur, ab animali profertur. Sunt enim quidam
alii soni, qui eodem perficiuntur flatu, quos lingua non percutit, ut est
tussis. Haec enim flatu fit quodam per arterias egrediente sed nulla linguae
impressione formatur atque ideo nec ullis subiacet elementis, scribi enim nullo
modo potest. Quocirca vox haec non dicitur sed tantum sonus. Illa quoque potest
esse definitio vocis, ut eam dicamus sonum esse cum quadam imaginatione
significandi. Vox namque cum emittitur, significationis alicuius causa
profertur. Tussis vero cum sonus sit, nullius significationis causa subrepit ƿ
potius quam profertur. Quare quoniam noster flatus ita sese habet ut si ita
percutitur atque formatur ut eum lingua percutiat, vox sit: si ita percutiat ut
terminato quodam et circumscripto sono vox exeat, locutio fit quae Graece
dicitur *lexis*. Locutio enim est articulata vox – neque enim hunc sermonem (id
est *lexin*) dictionem dicemus, idcirco quod *phasin* dictionem interpretamur,
*lexin* vero locutionem – cuius locutionis partes sunt litterae, quae cum
iunctae fuerint unam efficiunt vocem coniunctam compositamque, quae locutio
praedicatur. Sive autem aliquid quaecumque vox significet, ut est hic sermo
'homo'; sive omnino nihil; sive positum alicui nomen significare possit, ut est
'blityri' (haec enim vox per se cum nihil significet, posita tamen ut alicui
nomen sit significabit); sive per se quidem nihil significet, cum aliis vero
iuncta designet, ut sunt coniunctiones – haec omnia locutiones vocantur, ut sit
propria locutionis forma vox composita quae litteris describatur. Ut igitur sit
locutio, voce opus est – id est eo sono quem percutit lingua, ut et vox ipsa
sit per linguam determinata in eum sonum qui inscribi litteris possit. Sed ut
haec locutio significativa sit, illud quoque addi oportet, ut sit aliqua
significandi imaginatio, per quam id quod in voce vel in locutione est
proferatur: ut certe ita dicendum sit: si in hoc flatu, quem per arterias
emittimus, sit linguae sola percussio, vox est; sin vero talis percussio sit ut
in litteras redigat sonum, locutio; quod si vis quoque quaedam imaginationis
addatur, ƿ illa significativa vox redditur. Concurrentibus igitur his tribus:
linguae percussione, articulato vocis sonitu, imaginatione aliqua proferendi
fit interpretatio. Interpretatio namque est vox articulata per se ipsam
significans. Quocirca non omnis vox interpretatio est. Sunt enim caeterorum
animalium voces, quae interpretationis vocabulo non tenentur. Nec omnis locutio
interpretatio est, idcirco quod (ut dictum est) sunt locutiones quaedam quae
significatione careant et cum per se quaedam non significent, iunctae tamen cum
aliis significant, ut coniunctiones. Interpretatio autem in solis per se
significativis et articulatis vocibus permanet. Quare convertitur, ut quidquid
sit interpretatio, illud significet, quidquid significat, interpretationis
vocabulo nuncupetur. Unde etiam ipse quoque Aristoteles in libris quos de
poetica scripsit locutionis partes esse syllabas vel etiam coniunctiones
tradidit, quarum syllabae in eo quod sunt syllabae nihil omnino significant,
coniunctiones vero consignificare quidem possunt, per se vero nihil designant.
Interpretationis vero partes hoc libro constituit nomen et verbum, quae
scilicet per se ipsa significant, nihilominus quoque orationem, quae et ipsa
cum vox sit ex significativis partibus iuncta significatione non caret. Quare
quoniam non de oratione sola sed etiam de verbo et nomine, nec vero de sola
locutione sed etiam de significativa locutione quae est interpretatio hoc libro
ab Aristotele tractatur, idcirco quoniam in ƿ verbis atque nominibus et in
significativis locutionibus nomen interpretationis aptatur, a communi nomine
eorum, de quibus hoc libro tractabitur, id est ab interpretatione, ipse quoque
"De interpretatione" liber inscriptus est. (Cuius expositionem nos
scilicet quam maxime a Porphyrio quamquam etiam a caeteris transferentes Latina
oratione digessimus; hic enim nobis expositor et intellectus acumine et
sententiarum dispositione videtur excellere.) Erunt ergo interpretationis duae
primae partes nomen et verbum. His enim quidquid est in animi intellectibus
designatur; his namque totus ordo orationis efficitur. Et in quantum vox ipsa
quidem intellectus significat, in duas (ut dictum est) secatur partes, nomen et
verbum, in quantum vero vox per intellectuum medietatem subiectas intellectui
res demonstrat, significantium vocum Aristoteles numerum in decem praedicamenta
partitus est. Atque hoc distat libri huius intentio a praedicamentorum in
denariam multitudinem numerositate collecta, ut hic quidem tantum de numero
significantium vocum quaeratur, quantum ad ipsas attinet voces, quibus
significativis vocibus intellectus animi designentur, quae sunt scilicet
simplicia quidem nomina et verba, ex his vero compositae orationes:
praedicamentorum vero haec intentio est: de significativis rerum vocibus in
tantum, quantum eas medius animi significet intellectus. Vocis enim quaedam
qualitas est nomen et verbum, quae nimirum ipsa illa decem praedicamenta
significant. Decem namque praedicamenta numquam sine aliqua verbi qualitate vel
nominis proferentur. Quare erit libri huius intentio de significativis vocibus
in tantum, quantum conceptiones ƿ animi intellectusque significent. De decem
praedicamentis autem libri intentio in eius commentario dicta est, quoniam sit
de significativis rerum vocibus, quot partibus distribui possit earum
significatio in tantum, quantum per sensuum atque intellectuum medietatem res
subiectas intellectibus voces ipsae valeant designare. In opere vero de poetica
non eodem modo dividit locutionem sed omnes omnino locutionis partes apposuit
confirmans esse locutionis partes elementa, syllabas, coniunctiones, articulos,
nomina, casus, verba, orationes. Locutio namque non in solis significativis
vocibus constat sed supergrediens significationes vocum ad articulatos sonos
usque consistit. Quaelibet enim syllaba vel quodlibet nomen vel quaelibet alia
vox, quae scribi litteris potest, locutionis nomine continetur, quae Graece
dicitur *lexis*. Sed non eodem modo interpretatio. Huic namque non est satis,
ut sit huiusmodi vox quae litteris valeat annotari sed ad hoc ut aliquid quoque
significet. Praedicamentorum vero in hoc ratio constituta est, in quo hae duae
partes interpretationis res intellectibus subiectas designent. Nam quoniam
decem res omnino in omni natura reperiuntur, decem quoque intellectus erunt,
quos intellectus quoniam verba nominaque significant, decem omnino erunt praedicamenta,
quae verbis atque nominibus designentur, duo vero quaedam id est nomen et
verbum, quae ipsos significent intellectus. Sunt igitur elementa
interpretationis verba et nomina, propriae vero partes quibus ipsa constat
interpretatio sunt orationes. Orationum vero aliae sunt perfectae, aliae
imperfectae. Perfectae sunt ex quibus plene id quod dicitur valet intellegi;
imperfectae in quibus aliquid adhuc plenius animus exspectat audire, ut est:
Socrates cum Platone nullo enim addito orationis intellectus pendet ac
titubat et auditor aliquid ultra exspectat audire. Perfectarum vero orationum
partes quinque sunt: deprecativa ut: Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris
ullis, Da deinde auxilium, pater atque haec omina firma imperativa ut:
Vade age, nate, voca Zephyros et labere pennis interrogativa ut: Dic
mihi, Damoeta, cuium pecus? An Meliboei? vocativa : O pater, o hominum
rerumque aeterna potestas enuntiativa, in qua veritas vel falsitas
invenitur, ut: Principio arboribus varia est natura serendis. Huius autem
duae partes sunt. Est namque et simplex oratio enuntiativa et composita.
Simplex ut: ‘Dies est’, ‘Lucet’, conposita ut: ‘Si dies est, lux est.’ In hoc
igitur libro Aristoteles de enuntiativa simplici oratione disputat et de eius
elementis, nomine scilicet atque verbo. Quae quoniam et significativa sunt et
significativa vox articulata interpretationis nomine continetur, de communi (ut
dictum est) vocabulo librum de interpretatione appellavit. Et Theophrastus
quidem in eo libro, quem de affirmatione et negatione composuit, de enuntiativa
oratione tractavit. Et Stoici quoque in his libris, quos *Peri axiomaton*
appellant, de isdem ƿ nihilominus disputant. Sed illi quidem et de simplici et
de non simplici oratione enuntiativa speculantur, Aristoteles vero hoc libro
nihil nisi de sola simplici enuntiativa oratione considerat. Aspasius quoque et
Alexander sicut in aliis Aristotelis libris in hoc quoque commentarios
ediderunt sed uterque Aristotelem de oratione tractasse pronuntiat. Nam si
oratione aliquid proferre (ut aiunt ipsi) interpretari est, de interpretatione
liber nimirum veluti de oratione perscriptus est, quasi vero sola oratio ac non
verba quoque et nomina interpretationis vocabulo concludantur. Aeque namque et
oratio et verba ac nomina, quae sunt interpretationis elementa, nomine
interpretationis vocantur. Sed Alexander addidit imperfecte sese habere libri
titulum: neque enim designare, de qua oratione perscripserit. Multae namque (ut
dictum est) sunt orationes; sed adiciendum vel subintellegendum putat de
oratione illum scribere philosophica vel dialectica, id est qua verum falsumque
valeat expediri. Sed qui semel solam orationem interpretationis nomine vocari
recipit, in intellectu quoque ipsius inscriptionis erravit. Cur enim putaret imperfectum
esse titulum, quoniam nihil de qua oratione disputaret adiecerit? Ut si quis
interrogans "Quid est homo?" alio respondente "Animal"
culpet ac dicat imperfecte illum dixisse, quid sit, quoniam non sit omnes
differentias persecutus. Quod si huic, id est homini, sunt quaedam alia
communia ad nomen animalis, nihil tamen impedit perfecte demonstrasse, quid
homo esset, eum qui animal dixit: sive enim differentias addat quis sive non,
hominem animal esse necesse est. Eodem quoque modo et de oratione, si quis hoc
concedat primum, nihil aliud interpretationem dici nisi orationem, ƿ cur qui de
interpretatione inscripserit et de qua interpretatione dicat non addiderit
culpetur, non est. Satis est enim libri titulum etiam de aliqua continenti
communione fecisse, ut nos eum et de nominibus et verbis et de orationibus, cum
haec omnia uno interpretationis nomine continerentur, supra fecisse docuimus,
cum hic liber ab eo de interpretatione notatus est. Sed quod addidit illam
interpretationem solam dici, qua in oratione possit veritas et falsitas
inveniri, ut est enuntiativa oratio, fingentis est (ut ait Porphyrius)
significationem nominis potius quam docentis. Atque ille quidem et in
intentione libri et in titulo falsus est sed non eodem modo de iudicio quoque
libri huius erravit. Andronicus enim librum hunc Aristotelis esse non putat,
quem Alexander vere fortiterque redarguit. Quem cum exactum diligentemque
Aristotelis librorum et iudicem et repertorem iudicarit antiquitas, cur in
huius libri iudicio sit falsus, prorsus est magna admiratione dignissimum. Non
esse namque proprium Aristotelis hinc conatur ostendere, quoniam quaedam
Aristoteles in principio libri huius de intellectibus animi tractat, quos
intellectus animae passiones vocavit, et de his se plenius in libris de anima
disputasse commemorat. Et quoniam passiones animae vocabant vel tristitiam vel
gaudium vel cupiditatem vel alias huiusmodi affectiones, dicit Andronicus ex
hoc probari hunc librum Aristotelis non esse, quod de huiusmodi affectionibus
nihil in libris de anima tractavisset – non intellegens in hoc libro
Aristotelem passiones animae non pro affectibus sed pro intellectibus posuisse.
His Alexander multa alia addit argumenta, cur hoc opus Aristotelis maxime esse
videatur. Ea namque dicuntur hic, quae sententiis Aristotelis quae sunt de
enuntiatione ƿ consentiant; illud quoque, quod stilus ipse propter brevitatem
pressior ab Aristotelis obscuritate non discrepat; et quod Theophrastus, ut in
aliis solet, cum de similibus rebus tractat, quae scilicet ab Aristotele ante
tractata sunt, in libro quoque de affirmatione et negatione, isdem aliquibus
verbis utitur, quibus hoc libro Aristoteles usus est. Idem quoque Theophrastus
dat signum hunc esse Aristotelis librum: in omnibus enim, de quibus ipse disputat
post magistrum, leviter ea tangit quae ab Aristotele dicta ante cognovit, alias
vero diligentius res non ab Aristotele tractatas exsequitur. Hic quoque idem
fecit. Nam quae Aristoteles hoc libro de enuntiatione tractavit, leviter ab
illo transcursa sunt, quae vero magister eius tacuit, ipse subtiliore modo
considerationis adiecit. Addit quoque hanc causam, quoniam Aristoteles quidem
de syllogismis scribere animatus numquam id recte facere potuisset, nisi
quaedam de propositionibus annotaret. Mihi quoque videtur hoc subtiliter
perpendentibus liquere hunc librum ad Analyticos esse praeparatum. Nam sicut
hic de simplici propositione disputat, ita quoque in Analyticis de simplicibus
tantum considerat syllogismis, ut ipsa syllogismorum propositionumque simplicitas
non ad aliud, nisi ad continens opus Aristotelis pertinere videatur. Quare non
est audiendus Andronicus, qui propter passionum nomen hunc librum ab
Aristotelis operibus separat. Aristoteles autem idcirco passiones animae
'intellectus' vocabat, quod intellectus, quos sermone dicere et oratione
proferre consuevimus, ex aliqua causa atque utilitate profecti sunt: ut enim
dispersi homines colligerentur et legibus vellent esse subiecti civitatesque
condere, utilitas quaedam fuit et causa. Quocirca ƿ quae ex aliqua utilitate
veniunt, ex passione quoque provenire necesse est. Nam ut divina sine ulla sunt
passione, ita nulla illis extrinsecus utilitas valet adiungi. Quae vero sunt
passibilia semper aliquam causam atque utilitatem quibus sustententur
inveniunt. Quocirca huiusmodi intellectus, qui ad alterum oratione proferendi
sunt, quoniam ex aliqua causa atque utilitate videntur esse collecti, recte passiones
animi nominati sunt. Et de intentione quidem et de libri inscriptione et de eo,
quod hic maxime Aristotelis liber esse putandus est, haec dicta sufficiunt. Quid
vero utilitatis habeat, non ignorabit qui sciet qua in oratione veritas constet
et falsitas. In sola enim haec enuntiativa oratione consistunt. Iam vero quae
dividant verum falsumque quaeue definite vel quae varie et mutabiliter
veritatem falsitatemque partiantur, quae iuncta dici possint, cum separata
valeant praedicari, quae separata dicantur, cum iuncta sint praedicata, quae
sint negationes cum modo propositionum, quae earum consequentiae aliaque plura
in ipso opere considerator poterit diligenter agnoscere, quorum magnam
experietur utilitatem qui animum curae alicuius investigationis adverterit. Sed
nunc ad ipsius Aristotelis verba veniamus. [BEGINNING OF SECTION THAT MIGNE
SUBTITLES ‘SIGNUM’ -- Primum oportet CONSTITUERE, QUID NOMEN ET QUID VERBUM,
POSTEA QUID EST NEGATIO ET AFFIRMATIO ET ENUNTIATIO ET ORATIO. Librum inchoans
de quibus in omni serie tractaturus sit ante proposuit. Ait enim prius oportere
de quibus disputaturus est definire. Hic enim CONSTITUERE "definire"
intellegendum est. Determinandum namque est quid haec omnia sint – id est QUID
NOMEN sit, QUID VERBUM et caetera, quae elementa interpretationis esse
praediximus. Sed AFFIRMATIO atque NEGATIO sub interpretatione sunt. Quare nomen
et verbum affirmationis et negationis elementa esse manifestum est. His enim
compositis affirmatio et negatio coniunguntur. Exsistit hic quaedam quaestio
cur duo tantum nomen et verbum se determinare promittat, cum plures partes
orationis esse videantur. Quibus hoc dicendum est tantum Aristotelem hoc libro
definisse, quantum illi ad id quod instituerat tractare suffecit. Tractat
namque de simplici enuntiativa oratione, quae scilicet huiusmodi est ut iunctis
tantum verbis et nominibus componatur. Si quis enim nomen iungat et verbum ut
dicat: Socrates ambulat simplicem fecit enuntiativam orationem.
Enuntiativa namque oratio est (ut supra memoravi) quae habet in se falsi
verique designationem. Sed in hoc quod dicimus "Socrates ambulat" aut
veritas necesse est contineatur aut falsitas. Hoc enim si ambulante Socrate
dicitur, verum est, si non ambulante, falsum. Perficitur ergo enuntiativa
oratio simplex ex solis verbis atque nominibus. Quare superfluum est quaerere
cur alias quoque quae videntur orationis partes non proposuerit, qui non totius
simpliciter orationis sed tantum simplicis enuntiationis instituit elementa
partiri. Quamquam duae propriae partes orationis esse dicendae sint, nomen
scilicet atque verbum. Haec enim per sese utraque significant, coniunctiones
autem vel praepositiones nihil omnino nisi cum aliis iunctae designant;
participia verbo cognata sunt, vel quod a gerundivo modo ƿ veniant vel quod
tempus propria significatione contineant; interiectiones vero atque pronomina
necnon adverbia in nominis loco ponenda sunt, idcirco quod aliquid significant
definitum, ubi nulla est vel passionis significatio vel actionis. Quod si
casibus horum quaedam flecti non possunt, nihil impedit. Sunt enim quaedam
nomina quae "monoptota" nominantur. Quod si quis ista longius et non
proxime petita esse arbitretur, illud tamen concedit, quod supra iam diximus,
non esse aequum calumniari ei, qui non de omni oratione sed de tantum simplici
enuntiatione proponat, quod tantum sibi ad definitionem sumpserit, quantum
arbitratus sit operi instituto sufficere. Quare dicendum est Aristotelem non
omnis orationis partes hoc opere velle definire sed tantum solius simplicis
enuntiativae orationis, quae sunt scilicet nomen et verbum. Argumentum autem
huius rei hoc est. Postquam enim proposuit dicens: PRIMUM OPORTET CONSTITUERE,
QUID SIT NOMEN ET QUID VERBUM, non statim inquit QUID SIT ORATIO sed mox
addidit ET QUID SIT NEGATIO, QUID AFFIRMATIO, QUID ENUNTIATIO, postremo vero
QUID ORATIO. Quod si de omni oratione loqueretur, post nomen et verbum non de
affirmatione et negatione et post hanc de enuntiatione sed mox de oratione
dixisset. Nunc vero quoniam post nominis et verbi propositionem affirmationem,
negationem et enuntiationem et post orationem proposuit, confitendum est, id
quod ante diximus, non orationis universalis sed simplicis enuntiativae
orationis, quae dividitur in affirmationem atque negationem, divisionem partium
facere voluisse, quae sunt nomina et verba. Haec enim per se ipsa intellectum
simplicem servant, ƿ quae eadem dictiones vocantur sed non sola dicuntur. Sunt
namque dictiones et aliae quoque: orationes vel imperfectae vel perfectae,
cuius plures esse partes supra iam docui, inter quas perfectae orationis
species est enuntiatio. Et haec quoque alia simplex, alia composita est. De
simplicis vero enuntiationis speciebus inter philosophos commentatoresque
certatur. Aiunt enim quidam affirmationem atque negationem enuntiationi ut
species supponi oportere, in quibus et Porphyrius est; quidam vero nulla
ratione consentiunt sed contendunt affirmationem et negationem aequivoca esse
et uno quidem enuntiationis vocabulo nuncupari, praedicari autem enuntiationem
ad utrasque ut nomen aequivocum, non ut genus univocum; quorum princeps
Alexander est. Quorum contentiones apponere non videtur inutile. Ac prius
quibus modis affirmationem atque negationem non esse species enuntiationis
Alexander putet dicendum est, post vero addam qua Porphyrius haec
argumentatione dissoluerit. Alexander namque idcirco dicit non esse species
enuntiationis affirmationem et negationem, quoniam affirmatio prior sit.
Priorem vero affirmationem idcirco conatur ostendere, quod omnis negatio
affirmationem tollat ac destruat. Quod si ita est, prior est affirmatio quae
subruatur quam negatio quae subruat. In quibus autem prius aliquid et posterius
est, illa sub eodem genere poni non possum, ut in eo titulo praedicamentorum
dictum est qui de his quae sunt simul inscribitur. Amplius: negatio omnis,
inquit, divisio est, affirmatio compositio atque coniunctio. Cum enim dico:
Socrates vivit vitam cum Socrate coniunxi; cum dico: Socrates non
vivit vitam a Socrate disiunxi. Divisio igitur quaedam negatio est,
coniunctio affirmatio. Compositi autem est coniunctique ƿ divisio. Prior est
igitur coniunctio, quod est affirmatio; posterior vero divisio, quod est
negatio. Illud quoque adicit, quod omnis per affirmationem facta enuntiatio
simplicior sit per negationem facta enuntiatione. Ex negatione enim particula
negative si sublata sit, affirmatio sola relinquitur. De eo enim quod est:
Socrates non vivit si non particula quae est adverbium auferatur, remanet
Socrates vivit. Simplicior igitur affirmatio est quam negatio. Prius vero sit
necesse est quod simplicius est. In quantitate etiam quod ad quantitatem minus
est prius est eo quod ad quantitatem plus est. Omnis vero oratio quantitas est.
Sed cum dico: Socrates ambulat minor oratio est quam cum dico: Socrates
non ambulat. Quare si secundum quantitatem affirmatio minor est, eam priorem
quoque esse necesse est. Illud quoque adiunxit affirmationem quendam esse
habitum, negationem vero privationem. Sed prior habitus privatione: affirmatio
igitur negatione prior est. Et ne singula persequi laborem, cum aliis quoque
modis demonstraret affirmationem negatione esse priorem, a communi eas genere
separavit. Nullas enim species arbitratur sub eodem genere esse posse, in
quibus prius vel posterius consideretur. Sed Porphyrius ait sese docuisse
species enuntiationis esse affirmationem et negationem in his commentariis quos
in Theophrastum edidit; hic vero Alexandri argumentationem tali ratione
dissolvit. Ait enim non oportere arbitrari, quaecumque quolibet modo priora
essent aliis, ea sub eodem genere poni non posse sed quaecumque secundum esse
unum atque substantiam priora vel posteriora sunt, ea sola sub eodem genere non
ponuntur. Et recte dicitur. Si enim omne quidquid ƿ prius est cum eo quod
posterius est sub uno genere esse non potest, nec primis substantiis et
secundis commune genus poterit esse substantia; quod qui dicit a recto ordine rationis
exorbitat. Sed quemadmodum quamquam sint primae et secundae substantiae, tamen
utraque aequaliter in subiecto non sunt et idcirco esse ipsorum ex eo pendet,
quod in subiecto non sunt, atque ideo sub uno substantiae genere collocantur:
ita quoque quamquam affirmationes negationibus in orationis prolatione priores
sint, tamen ad esse atque ad naturam propriam aequaliter enuntiatione
participant. Enuntiatio vero est in qua veritas et falsitas inveniri potest.
Qua in re et affirmatio et negatio aequales sunt. Aequaliter enim et affirmatio
et negatio veritate et falsitate participant. Quocirca quoniam id quod sunt
affirmatio et negatio aequaliter ab enuntiatione participant, a communi eas
enuntiationis genere dividi non oportet. Mihi quoque videtur quod Porphyrii sit
sequenda sententia, ut affirmatio et negatio communi enuntiationis generi
supponantur. Longa namque illa et multiplicia Alexandri argumenta soluta sunt,
cum demonstravit non modis omnibus ea quae priora sunt sub communi genere poni
non posse sed quae ad esse proprium atque substantiam priora sunt illa sola sub
communi genere constitui atque poni non posse. Syrianus vero, cui Philoxenus
cognomen est, hoc loco quaerit cur proponens prius de negatione, post de
affirmatione pronuntiaverit dicens: PRIMUM OPORTET CONSTITUERE, QUID NOMEN ET
QUID VERBUM, POSTEA QUID EST NEGATIO ET AFFIRMATIO. Et primum quidem nihil
proprium dixit quoniam in quibus et affirmatio ƿ potest et negatio provenire,
prius esse negatio, postea vero affirmatio potest, ut de Socrate sanus est.
Potest ei aptari talis affirmatio, ut de eo dicatur: Socrates sanus est
etiam huiusmodi potest aptari negatio, ut de eo dicatur: Socrates sanus non
est. Quoniam ergo in eum affirmatio et negatio poterit evenire prius evenit ut
sit negatio quam ut affirmatio. Ante enim quam natus esset: qui enim natus non
erat, nec esse poterat sanus. Huic illud adiecit: servare Aristotelem conversam
propositionis et exsecutionis distributionem. Hic enim prius post nomen et
verbum de negatione proposuit, post de affirmatione, dehinc de enuntiatione,
postremo vero de oratione sed proposita definiens prius orationem, post
enuntiationem, tertio affirmationem, ultimo vero loco negationem determinavit,
quam hic post propositionem verbi et nominis primam locaverat. Ut igitur ordo
servaretur conversus, idcirco negationem prius ait esse propositam. Qua in
expositione Alexandri quoque sententia non discedit. Illud quoque est additum,
quod non esset inutile, enuntiationem genus affirmationis et negationis accipi
oportere, quod quamquam (ut dictum est) ad prolationem prior esset affirmatio,
tamen ad ipsam enuntiationem id est veri falsique vim utrasque aequaliter sub
enuntiatione ab Aristotele constitui. Id etiam Aristotelem probare. Praemisit
enim primam negationem, secundam posuit affirmationem, quae res nihil habet
vitii, si ad ipsam enuntiationem affirmatio et negatio ponantur aequales. Quae
enim natura aequales sunt, nihil retinent contrarii indifferenter acceptae. Est
igitur ordo quo proposuit: primum totius orationis ƿ elementum, nomen scilicet
et verbum, post haec negationem et affirmationem, quae species enuntiationis
sunt. Quorum genus (id est enuntiationem) tertiam nominavit, quartam vero
orationem posuit, quae ipsius enuntiationis genus est. Et horum se omnium definitiones
daturum esse promisit, quas interim relinquens atque praeteriens et in
posteriorem tractatum differens illud nunc addit quae sint verba et nomina aut
quid ipsa significent. Quare antequam ad verba Aristotelis ipsa veniamus, pauca
communiter de nominibus atque verbis et de his quae significantur a verbis ac
nominibus disputemus. Sive enim quaelibet interrogatio sit atque responsio,
sive perpetua cuiuslibet orationis continuatio atque alterius auditus et
intellegentia, sive hic quidem doceat ille vero discat, tribus his totus orandi
ordo perficitur: rebus, intellectibus, vocibus. Res enim ab intellectu
concipitur, vox vero conceptiones animi intellectusque significat, ipsi vero
intellectus et concipiunt subiectas res et significantur a vocibus. Cum igitur
tria sint haec per quae omnis oratio collocutioque perficitur, res quae
subiectae sunt, intellectus qui res concipiant et rursus a vocibus
significentur, voces vero quae intellectus designent, quartum quoque quiddam
est, quo voces ipsae valeant designari, id autem sunt litterae. Scriptae namque
litterae ipsas significant voces. Quare quatuor ista sunt, ut litterae quidem
significent voces, voces vero intellectus, intellectus autem concipiant res,
quae scilicet habent quandam non confusam neque fortuitam consequentiam sed
terminata naturae suae ordinatione constant. Res enim semper comitantur eum qui
ab ipsis concipitur intellectum, ipsum vero intellectum vox sequitur sed voces
elementa id est ƿ litterae. Rebus enim ante propositis et in propria substantia
constitutis intellectus oriuntur. Rerum enim semper intellectus sunt, quibus
iterum constitutis mox significatio vocis exoritur. Praeter intellectum namque
vox penitus nihil designat. Sed quoniam voces sunt, idcirco litterae, quas
vocamus elementa, repertae sunt quibus vocum qualitas designetur. Ad
cognitionem vero conversim sese res habet. Namque apud quos eaedem sunt
litterae et qui eisdem elementis utuntur, eisdem quoque nominibus eos ac verbis
(id est vocibus) uti necesse est; et qui vocibus eisdem utuntur idem quoque
apud eos intellectus in animi conceptione versantur. Sed apud quos idem
intellectus sunt, easdem res eorum intellectibus subiectas esse manifestum est.
Sed hoc nulla ratione convertitur. Namque apud quos eaedem res sunt idemque
intellectus, non statim eaedem voces eaedemque sunt litterae. Nam cum Romanus,
Graecus ac barbarus simul videant equum, habent quoque de eo eundem intellectum
quod equus sit et apud eos eadem res subiecta est, idem a re ipsa concipitur
intellectus sed Graecus aliter equum vocat, alia quoque vox in equi
significatione Romana est et barbarus ab utroque in equi designatione
dissentit. Quocirca diversis quoque voces proprias elementis inscribunt. Recte
igitur dictum est apud quos eaedem res idemque intellectus sunt, non statim
apud eos vel easdem voces vel eadem elementa consistere. Praecedit autem res
intellectum, intellectus vero vocem, vox litteras – sed hoc converti non
potest. Neque enim si litterae sint, mox aliqua ex his significatio vocis exsistit.
Hominibus namque qui litteras ignorant nullum nomen quaelibet elementa
significant, quippe quae nesciunt. Nec si voces ƿ sint, mox intellectus esse
necesse est. Plures enim voces invenies quae nihil omnino significent. Nec
intellectui quoque subiecta res semper est. Sunt enim intellectus sine re ulla
subiecta, ut quos centauros vel chimaeras poetae finxerunt. Horum enim sunt
intellectus quibus subiecta nulla substantia est. Sed si quis ad naturam redeat
eamque consideret diligenter, agnoscet cum res est, eius quoque esse
intellectum quod si non apud homines, certe apud eum, qui propriae divinitate
substantiae in propria natura ipsius rei nihil ignorat. Et si est intellectus,
et vox est quod si vox fuerit, eius quoque sunt litterae, quae si ignorantur,
nihil ad ipsam vocis naturam. Neque enim, quasi causa quaedam vocum est
intellectus aut vox causa litterarum, ut cum eaedem sint apud aliquos litterae,
necesse sit eadem quoque esse nomina: ita quoque cum eaedem sint vel res vel
intellectus apud aliquos, mox necesse est intellectuum ipsorum vel rerum eadem
esse vocabula. Nam cum eadem sit et res et intellectus hominis, apud diversos
tamen homines huiusmodi substantia aliter et diverso nomine nuncupatur. Quare
voces quoque cum eaedem sint, possunt litterae esse diversae, ut in hoc nomine
quod est 'homo': cum unum sit nomen diversis litteris scribi potest. Namque
Latinis litteris scribi potest, potest etiam Graecis, potest aliis nunc primum
inventis litterarum figuris. Quare quoniam apud quos eaedem res sunt, eosdem
intellectus esse necesse est, apud quos idem intellectus sunt, voces eaedem non
sunt; et apud quos eaedem voces sunt, non necesse ƿ est eadem elementa
constitui – dicendum est res et intellectus, quoniam apud omnes idem sunt, esse
naturaliter constitutos, voces vero atque litteras, quoniam diversis hominum
positionibus permutantur non esse naturaliter sed positione. Concludendum est
igitur quoniam apud quos eadem sunt elementa, apud eos eaedem quoque voces sunt
et apud quos eaedem voces sunt, idem sunt intellectus; apud quos autem idem
sunt intellectus, apud eosdem res quoque eaedem subiectae sunt: rursus apud
quos eaedem res sunt, idem quoque sunt intellectus; apud quos idem intellectus,
non eaedem voces; nec apud quos eaedem voces sunt, eisdem semper litteris verba
ipsa vel nomina designantur. Sed nos in supra dictis sententiis elemento atque
littera promiscue usi sumus, quae autem sit horum distantia paucis absolvam.
Littera est inscriptio atque figura partis minimae vocis articulatae, elementum
vero sonus ipsius inscriptionis: ut cum scribo litteram quae est 'a', formula
ipsa quae atramento vel graphio scribitur littera nominatur, ipse vero sonus
quo ipsam litteram voce proferimus dicitur elementum. Quocirca hoc cognito
illud dicendum est, quod is qui docet vel qui continua oratione loquitur vel
qui interrogat, contrarie se habet his qui vel discunt vel audiunt vel
respondent in his tribus, voce scilicet, intellectu et re (praetermittantur
enim litterae propter eos qui earum sunt expertes). Nam qui docet et qui dicit
et qui interrogat a rebus ad intellectum profecti per nomina et verba vim
propriae actionis exercent atque officium (rebus enim subiectis ab his capiunt
intellectus et per nomina verbaque ƿ pronuntiant), qui vero discit vel qui
audit vel etiam qui respondet a nominibus ad intellectus progressi ad res usque
perveniunt. Accipiens enim is qui discit vel qui audit vel qui respondet
docentis vel dicentis vel interrogantis sermonem, quid unusquisque illorum
dicat intellegit et intellegens rerum quoque scientiam capit et in ea
consistit. Recte igitur dictum est in voce, intellectu atque re contrarie sese
habere eos qui docent, dicunt, interrogant atque eos qui discunt, audiunt et
respondent. Cum igitur haec sint quatuor – litterae, voces, intellectus, res –
proxime quidem et principaliter litterae verba nominaque significant. Haec vero
principaliter quidem intellectus, secundo vero loco res quoque designant.
Intellectus vero ipsi nihil aliud nisi rerum significativi sunt. Antiquiores
vero quorum est Plato, Aristoteles, Speusippus, Xenocrates hi inter res et
significationes intellectuum medios sensus ponunt in sensibilibus rebus vel
imaginationes quasdam, in quibus intellectus ipsius origo consistat. Et nunc
quidem quid de hac re Stoici dicant praetermittendum est. Hoc autem ex his
omnibus solum cognosci oportet, quod ea quae sunt in litteris eam significent
orationem quae in voce consistit et ea quae est vocis oratio quod animi atque
intellectus orationem designet quae tacita cogitatione conficitur, et quod haec
intellectus oratio subiectas principaliter res sibi concipiat ac designet. Ex
quibus quatuor duas quidem Aristoteles esse naturaliter dicit, res et animi
conceptiones, id est eam quae fit in intellectibus orationem, idcirco quod apud
omnes eaedem atque immutabiles sint; ƿ duas vero non naturaliter sed positione
constitui, quae sunt scilicet verba nomina et litterae, quas idcirco
naturaliter fixas esse non dicit, quod (ut supra demonstratum est) non eisdem
vocibus omnes aut isdem utantur elementis. Atque hoc est quod ait: SUNT ERGO EA
QUAE SUNT IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE ET EA QUAE
SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT IN VOCE. ET QUEMADMODUM NEC LITTERAE OMNIBUS EAEDEM,
SIC NEC VOCES EAEDEM. QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, EAEDEM OMNIBUS
PASSIONES ANIMAE ET QUORUM HAE SIMILITUDINES, RES ETIAM EAEDEM. DE HIS QUIDEM
DICTUM EST IN HIS QUAE SUNT DICTA DE ANIMA, ALTERIUS EST ENIM NEGOTII. Cum
igitur prius posuisset nomen et verbum et quaecumque secutus est postea se
definire promisisset, haec interim praetermittens de passionibus animae deque
earum notis, quae sunt scilicet voces, pauca praemittit. Sed cur hoc ita
interposuerit, plurimi commentatores causas reddere neglexerunt sed a tribus
quantum adhuc sciam ratio huius interpositionis explicita est. Quorum Hermini
quidem a rerum veritate longe disiuncta est. Ait enim idcirco Aristotelen de
notis animae passionum interposuisse sermonem, ut utilitatem propositi operis
inculcaret. Disputaturus enim de vocibus, quae sunt notae animae passionum,
recte de his quaedam ante praemisit. Nam cum suae nullus animae passiones
ignoret, notas quoque cum animae passionibus non nescire utilissimum est. Neque
enim illae cognosci possunt nisi per voces quae sunt ƿ earum scilicet notae. Alexander
vero aliam huiusmodi interpositionis reddidit causam. Quoniam, inquit, verba et
nomina interpretatione simplici continentur, oratio vero ex verbis nominibusque
coniuncta est et in ea iam veritas aut falsitas invenitur, sive autem quilibet
sermo sit simplex sive iam oratio coniuncta atque composita ex his quae
significant momentum sumunt (in illis enim prius est eorum ordo et continentia,
post redundat in voces): quocirca quoniam significantium momentum ex his quae
significantur oritur, idcirco prius nos de his quae voces ipsae significant
docere proponit. Sed Herminus hoc loco repudiandus est. Nihil enim tale quod ad
causam propositae sententiae pertineret explicuit. Alexander vero strictim
proxima intellegentia praeteruectus tetigit quidem causam, non tamen principalem
rationem Aristotelicae propositionis exsolvit. Sed Porphyrius ipsam plenius
causam originemque sermonis huius ante oculos collocavit, qui omnem apud
priscos philosophos de significationis vi contentionem litemque retexuit. Ait
namque dubie apud antiquorum philosophorum sententias constitisse quid esset
proprie quod vocibus significaretur. Putabant namque alii res vocibus designari
earumque vocabula esse ea quae sonarent in vocibus arbitrabantur. Alii vero
incorporeas quasdam naturas meditabantur, quarum essent significationes
quaecumque vocibus designarentur: Platonis aliquo modo species incorporeas
aemulati dicentis hoc ipsum homo et hoc ipsum equus non hanc cuiuslibet
subiectam substantiam sed illum ipsum hominem specialem et illum ipsum equum,
universaliter et incorporaliter cogitantes ƿ incorporales quasdam naturas
constituebant, quas ad significandum primas venire putabant et cum aliis item
rebus in significationibus posse coniungi, ut ex his aliqua enuntiatio vel
oratio conficeretur. Alii vero sensus, alii imaginationes significari vocibus
arbitrabantur. Cum igitur ista esset contentio apud superiores et haec usque ad
Aristotelis pervenisset aetatem, necesse fuit qui nomen et verbum significativa
esset definiturus praediceret quorum ista designativa sint. Aristoteles enim
nominibus et verbis res subiectas significari non putat, nec vero sensus vel
etiam imaginationes. Sensuum quidem non esse significativas voces nomina et
verba in opere de iustitia sic declarat dicens: *phusei gar euthus dieretai ta
te noemata kai ta aisthemata* quod interpretari Latine potest hoc modo:
Natura enim divisa sunt intellectus et sensus. Differre igitur aliquid
arbitratur sensum atque intellectum. Sed qui passiones animae a vocibus
significari dicit, is non de sensibus loquitur. Sensus enim corporis passiones
sunt. Si igitur ita dixisset passiones corporis a vocibus significari, tunc
merito sensus intellegeremus. Sed quoniam passiones animae nomina et verba
significare proposuit, non sensus sed intellectus eum dicere putandum est. Sed
quoniam imaginatio quoque res animae est, dubitaverit aliquis ne forte
passiones animae imaginationes, ƿ quas Graeci *phantasias* nominant, dicat. Sed
haec in libris De anima verissime diligentissimeque separavit, dicens:*estin de
phantasia heteron phaseos kai apophaseos; symploke gar noematon estin to
alethes kai to pseudos. ta de prota noemata ti dioisei tou me phantasmata
einai; e houde tauta phantasmata, all' ouk aneu phantasmaton.* quod sic
interpretamur: Est autem imaginatio diversa affirmatione et negatione;
complexio namque intellectuum est veritas et falsitas. Primi vero intellectus
quid discrepabunt, ut non sint imaginationes? An certe neque haec sunt
imaginationes sed sine imaginationibus non sunt. Quae sententia demonstrat
aliud quidem esse imaginationes, aliud intellectus; ex intellectuum quidem
complexione affirmationes fieri et negationes: quocirca illud quoque dubitavit,
utrum primi intellectus imaginationes quaedam essent. Primos autem intellectus
dicimus qui simplicem rem concipiunt, ut si qui dicat "Socrates"
solum dubitatque utrum huiusmodi intellectus, qui in se nihil neque veri
continet neque falsi, intellectus sit an ipsius Socratis imaginatio. Sed de hoc
quoque aperte quid videretur ostendit. Ait enim an certe neque haec sunt imaginationes
sed non sine imaginationibus sunt – id est quod hic sermo significat qui est
"Socrates" vel alius simplex non est quidem imaginatio sed
intellectus, qui intellectus praeter imaginationem fieri non potest. Sensus
enim atque imaginatio ƿ quaedam primae figurae sunt, supra quas velut
fundamento quodam superveniens intellegentia nitatur. Nam sicut pictores solent
designare lineatim corpus atque substernere ubi coloribus cuiuslibet exprimant
uultum, sic sensus atque imaginatio naturaliter in animae perceptione
substernitur. Nam cum res aliqua sub sensum vel sub cogitationem cadit, prius
eius quaedam necesse est imaginatio nascatur, post vero plenior superveniat
intellectus cunctas eius explicans partes quae confuse fuerant imaginatione
praesumptae. Quocirca imperfectum quiddam est imaginatio, nomina vero et verba
non curta quaedam sed perfecta significant. Quare recta Aristotelis sententia
est: quaecumque in verbis nominibusque versantur, ea neque sensus neque
imaginationes sed solam significare intellectuum qualitatem. Unde illud quoque
ab Aristotele fluentes Peripatetici rectissime posuerunt tres esse orationes,
unam quae scribi possit elementis, alteram quae voce proferri, tertiam quae
cogitatione conecti unamque intellectibus, alteram voce, tertiam litteris
contineri. Quocirca quoniam id quod significaretur a vocibus intellectus esse
Aristoteles putabat, nomina vero et verba significativa esse in eorum erat
definitionibus positurus, recte quorum essent significativa praedixit
erroremque lectoris ex multiplici ueterum lite venientem sententiae suae
manifestatione compescuit. Atque hoc modo nihil in eo deprehenditur esse
superfluum, nihil ab ordinis continuatione seiunctum. Quaerit vero Porphyrius,
cur ita dixerit: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE, et non sic: sunt ƿ igitur
voces; et rursus cur ita et ea quae scribuntur et non dixerit: et litterae. Quod
resolvit hoc modo. Dictum est tres esse apud Peripateticos orationes, unam quae
litteris scriberetur, aliam quae proferretur in voce, tertiam quae coninugeretur
in animo. Quod si tres orationes sunt, partes quoque orationis esse triplices
nulla dubitatio est. Quare quoniam verbum et nomen principaliter orationis
partes sunt, erunt alia verba et nomina quae scribantur, alia quae dicantur,
alia quae tacita mente tractentur. Ergo quoniam proposuit dicens: PRIMUM
OPORTET CONSTITUERE QUID NOMEN ET QUID VERBUM, triplex autem nominum natura est
atque verborum, de quibus potissimum proposuerit et quae definire velit
ostendit. Et quoniam de his nominibus loquitur ac verbis, quae voce
proferuntur, idem ipsum planius explicans ait: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE
EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT
IN VOCE, velut si diceret: ea verba et nomina quae in vocali oratione proferuntur
animae passiones denuntiant, illa autem rursus verba et nomina quae scribuntur
eorum verborum nominumque significantiae praesunt quae voce proferuntur. Nam
sicut vocalis orationis verba et nomina conceptiones animi intellectusque
significant, ita quoque verba et nomina illa quae in solis litterarum formulis
iacent illorum verborum et nominum significativa sunt quae loquimur, id est
quae per vocem sonamus nam quod ait: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE;
subaudiendum est verba et nomina. Et rursus cum dicit: ET EA QUAE SCRIBUNTUR,
idem subuectendum rursus est verba scilicet vel nomina. Et quod rursus ƿ
adiecit: eorum quae sunt in voce, addendum eorum nomimum atque verborum quae
profert atque explicat vocalis oratio. Quod si nihil deesset omnino, ita foret
totius plenitudo sententiae: sunt ergo ea verba et nomina quae sunt in voce
earum quae sunt in anima passionum notae et ea verba et nomina quae scribuntur
eorum verborum et nominum quae sunt in voce. Quod communiter intellegendum est,
licet ea quae subiunximus deesse videantur. Quare non est disiuncta sententia
sed primae propositioni continua. Nam cum quid sit verbum, quid nomen definire
constituit, cum nominis et verbi natura sit multiplex, de quo verbo et nomine
tractare vellet clara significatione distinxit. Incipiens igitur ab his
nominibus ac verbis quae in voce sunt, quorum essent significativa disseruit.
Ait enim haec passiones animae designare. Illud quoque adiecit quibus ipsa
verba et nomina quae in voce sunt designentur, his scilicet quae litterarum formulis
exprimuntur. Sed quoniam non omnis vox significativa est, verba vero vel nomina
numquam significationibus uacant quoniamque non omnis vox quae significat
quaedam positione designat sed quaedam naturaliter, ut lacrimae, gemitus atque
maeror (animalium quoque caeterorum quaedam voces naturaliter aliquid
ostentant, ut ex canum latratibus iracundia eorumque alia quadam voce
blandimenta monstrantur), verba autem et nomina positione significant neque
solum sunt verba et nomina voces sed voces significativae nec solum
significativae sed etiam quae positione designent aliquid, non natura: non
dixit: sunt igitur voces earum quae sunt in anima passionum notae. Namque neque
omnis vox significativa ƿ est et sunt quaedam significativae quae naturaliter
non positione significent. Quod si ita dixisset, nihil ad proprietatem verborum
et nominum pertineret. Quocirca noluit communiter dicere voces sed dixit tantum
ea quae sunt in voce. Vox enim universale quiddam est, nomina vero et verba
partes. Pars autem omnis in toto est. Verba ergo et nomina quoniam sunt intra
vocem, recte dictum est ea quae sunt in voce, velut si diceret: quae intra
vocem continentur intellectuum designativa sunt. Sed hoc simile est ac si ita
dixisset: vox certo modo sese habens significat intellectus. Non enim (ut
dictum est) nomen et verbum voces tantum sunt. Sicut nummus quoque non solum
aes impressum quadam figura est, ut nummus vocetur sed etiam ut alicuius rei
sit pretium: eodem quoque modo verba et nomina non solum voces sunt sed positae
ad quandam intellectuum significationem. Vox enim quae nihil designat, ut est
garalus, licet eam grammatici figuram vocis intuentes nomen esse contendant,
tamen eam nomen philosophia non putabit, nisi sit posita ut designare animi
aliquam conceptionem eoque modo rerum aliquid possit. Etenim nomen alicuius
nomen esse necesse erit; sed si vox aliqua nihil designat, nullius nomen est;
quare si nullius est, ne nomen quidem esse dicetur. Atque ideo huiusmodi vox id
est significativa non vox tantum sed verbum vocatur aut nomen, quemadmodum
nummus non aes sed proprio nomine nummus, quo ab alio aere discrepet,
nuncupatur. Ergo haec Aristotelis sententia qua ait ea quae sunt in voce nihil
aliud designat nisi eam vocem, quae non solum vox sit sed quae cum vox sit
habeat tamen aliquam proprietatem et ƿ aliquam quodammodo figuram positae
signicationis impressam. Horum vero id est verborum et nominum quae sunt in
voce aliquo modo se habente ea sunt scilicet significativa quae scribuntur, ut
hoc quod dictum est quae scribuntur de verbis ac nominibus dictum quae sunt in
litteris intellegatur. Potest vero haec quoque esse ratio cur dixerit et quae
scribuntur: quoniam litteras et inscriptas figuras et voces, quae isdem
significantur formulis, nuncupamus (ut a et ipse sonus litterae nomen capit et
illa quae in subiecto cerae vocem significans forma describitur), designare
volens, quibus verbis atque nominibus ea quae in voce sunt apparerent, non
dixit litteras, quod ad sonos etiam referri potuit litterarum sed ait quae
scribuntur, ut ostenderet de his litteris dicere quae in scriptione
consisterent id est quarum figura vel in cera stilo vel in membrana calamo
posset effingi. Alioquin illa iam quae in sonis sunt ad ea nomina referuntur
quae in voce sunt, quoniam sonis illis nomina et verba iunguntur. Sed
Porphyrius de utraque expositione iudicavit dicens: id quod ait ET QUAE
SCRIBUNTUR non potius ad litteras sed ad verba et nomina quae posita sunt in
litterarum inscriptione referendum. Restat igitur ut illud quoque addamus, cur
non ita dixerit: sunt ergo ea quae sunt in voces intellectuum notae sed ita
earum quae sunt in anima passionum notae. Nam cum ea quae sunt in voce res
intellectusque significent, principaliter quidem intellectus, res vero quas
ipsa intellegentia comprehendit secundaria significatione per intellectuum
medietatem, intellectus ipsi non sine quibusdam passionibus sunt, quae in
animam ex subiectis veniunt rebus. Passus enim quilibet eius rei proprietatem,
ƿ quam intellectu complectitur, ad eius enuntiationem designationemque
contendit. Cum enim quis aliquam rem intellegit, prius imaginatione formam
necesse est intellectae rei proprietatemque suscipiat et fiat vel passio vel
cum passione quadam intellectus perceptio. Hac vero posita atque in mentis
sedibus collocata fit indicandae ad alterum passionis voluntas, cui actus
quidam continuandae intellegentiae protinus ex intimae rationis potestate
supervenit, quem scilicet explicat et effundit oratio nitens ea quae primitus
in mente fundata est passione, sive, quod est verius, significatione progressa
oratione progrediente simul et significantis se orationis motibus adaequante.
Fit vero haec passio velut figurae alicuius impressio sed ita ut in animo fieri
consuevit. Aliter namque naturaliter inest in re qualibet propria figura,
aliter vero eius ad animum forma transfertur, velut non eodem modo cerae vel
marmori vel chartis litterae id est vocum signa mandantur. Et imaginationem
Stoici a rebus in animam translatam loquuntur sed cum adiectione semper
dicentes ut in anima. Quocirca cum omnis animae passio rei quaedam videatur
esse proprietas, porro autem designativae voces intellectuum principaliter,
rerum dehinc a quibus intellectus profecti sunt significatione nitantur,
quidquid est in vocibus significativum, id animae passiones designat. Sed hae
passiones animarum ex rerum similitudine procreantur. Videns ƿ namque aliquis
sphaeram vel quadratum vel quamlibet aliam rerum figuram eam in animi
intellegentia quadam vi ac similitudine capit. Nam qui sphaeram viderit, eius
similitudinem in animo perpendit et cogitat atque eius in animo quandam passus
imaginem id cuius imaginem patitur agnoscit. Omnis vero imago rei cuius imago
est similitudinem tenet: mens igitur cum intellegit, rerum similitudinem
comprehendit. Unde fit ut, cum duorum corporum maius unum, minus alterum
contuemur, a sensu postea remotis corporibus illa ipsa corpora cogitantes illud
quoque memoria servante noverimus sciamusque quod minus, quod vero maius corpus
fuisse conspeximus, quod nullatenus eveniret, nisi quas semel mens passa est
rerum similitudines optineret. Quare quoniam passiones animae quas intellectus
vocavit rerum quaedam similitudines sunt, idcirco Aristoteles, cum paulo post
de passionibus animae loqueretur, continenti ordine ad similitudines transitum
fecit, quoniam nihil differt utrum passiones diceret an similitudines. Eadem
namque res in anima quidem passio est, rei vero similitudo. Et Alexander hunc
locum: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE
ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT IN VOCE. ET QUEMADMODUM NEC LITTERAE
OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC VOCES EAEDEM hoc modo conatur exponere: proposuit,
inquit, ea quae sunt in voce intellectus animi designare et hoc alio probat
exemplo. Eodem modo enim ea quae sunt in voce passiones animae significant,
quemadmodum ea quae scribuntur voces designant, ut id quod ait et ea quae ƿ
scribuntur ita intellegamus, tamquam si diceret: quemadmodum etiam ea quae
scribuntur eorum quae sunt in voce. Ea vero quae scribuntur, inquit Alexander,
notas esse vocum id est nominum ac verborum ex hoc monstravit quod diceret et
quemadmodum nec litterae omnibus eaedem, sic nec voces eaedem. Signum namque
est vocum ipsarum significationem litteris contineri, quod ubi variae sunt
litterae et non eadem quae scribuntur varias quoque voces esse necesse est. Haec
Alexander. Porphyrius vero quoniam tres proposuit orationes, unam quae litteris
contineretur, secundam quae verbis ac nominibus personaret, tertiam quam mentis
euolueret intellectus, id Aristotelem significare pronuntiat, cum dicit: SUNT
ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE, quod
ostenderet si ita dixisset: sunt ergo ea quae sunt in voce et verba et nomina
animae passionum notae. Et quoniam monstravit quorum essent voces significativae,
illud quoque docuisse quibus signis verba vel nomina panderentur ideoque
addidisse et ea quae scribuntur eorum quae sunt in voce, tamquam si diceret: ea
quae scribuntur verba et nomina eorum quae sunt in voce verborum et nominum
notae sunt. Nec disiunctam esse sententiam nec (ut Alexander putat) id quod
ait: ET EA QUAE SCRIBUNTUR ita intellegendum, tamquam si diceret: sicut ea quae
scribuntur id est litterae illa quae sunt in voce significant, ita ea quae sunt
in voce notas esse animae passionum. Primo quod ad simplicem sensum nihil addi
oportet, deinde tam brevis ordo tamque necessaria orationis non est
intercidenda partitio, tertium vero quoniam, si similis significatio est
litterarum vocumque, ƿ quae est vocum et animae passionum, oportet sicut voces
diversis litteris permutantur, ita quoque passiones animae diversis vocibus
permutari, quod non fit. Idem namque intellectus variatis potest vocibus
significari. Sed Alexander id quod eum superius sensisse memoravi hoc probare
nititur argumento. Ait enim etiam in hoc quoque similem esse significationem
litterarum ac vocum, quoniam sicut litterae non naturaliter voces sed positione
significant, ita quoque voces non naturaliter intellectus animi sed aliqua
positione designant. Sed qui prius recepit, ut id quod Aristoteles ait: ET EA
QUAE SCRIBUNTUR ita dictum esset, tamquam si diceret: sicut ea quae scribuntur,
quidquid ad hanc sententiam videtur adiungere, aequaliter non dubitatur errare.
Quocirca nostro indicio qui rectius tenere volent Porphyrii se sententiis
applicabunt. Aspasius quoque secundae sententiae Alexandri, quam supra
posuimus, valde consentit, qui a nobis in eodem quo Alexander errore
culpabitur. Aristoteles vero duobus modis esse has notas putat litterarum,
vocum passionumque animae constitutas: uno quidem positione, alio vero
naturaliter. Atque hoc est quod ait: et quemadmodum nec litterae omnibus
eaedem, sic nec voces eaedem. Nam si litterae voces, ipsae vero voces
intellectus animi naturaliter designarent, omnes homines isdem litteris, isdem
etiam vocibus uterentur. Quod quoniam apud omnes neque eaedem litterae neque
eacdem voces sunt, constat eas non esse naturales.Sed hic duplex lectio est.
Alexander enim hoc modo legi putat oportere: QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE,
EAEDEM OMNIBUS PASSIONES ANIMAE ET QUORUM EAEDEM SIMILITUDINES, RES ETIAM
EAEDEM. Volens enim Aristoteles ea quae positione significant ab his quae
aliquid designant naturaliter segregare hoc interposuit: ea quae positione
significant varia esse, ea vero quae naturaliter apud omnes eadem. Et inchoans
quidem a vocibus ad litteras venit easque primo non esse naturaliter
significativas demonstrat dicens: ET QUEMADMODUM NEC LITTERAE OMNIBUS EAEDEM,
SIC NEC VOCES EAEDEM. Nam si idcirco probantur litterae non esse naturaliter
significantes, quod apud alios aliae sint ac diversae, eodem quoque modo
probabile erit voces quoque non naturaliter significare, quoniam singulae
hominum gentes non eisdem inter se vocibus colloquantur. Volens vero
similitudinem intellectuum rerumque subiectarum docere naturaliter constitutam
ait: QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES ANIMAE. Quorum,
inquit, voces quae apud diversas gentes ipsae quoque diversae sunt
significationem retinent, quae scilicet sunt animae passiones, illae apud omnes
eaedem sunt. Neque enim fieri potest, ut quod apud Romanos homo intellegitur
lapis apud barbaros intellegatur. Eodem quoque modo de caeteris rebus. Ergo
huiusmodi sententia est, qua dicit ea quae voces significent apud omnes hominum
gentes non mutari, ut ipsae quidem voces, sicut supra monstravit cum dixit
QUEMADMODUM NEC LITTERAE OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC VOCES EAEDEM, apud plures
diversae sint, illud vero quod voses ipsae significant apud omnes homines idem
sit nec ulla ratione ƿ valeat permutari, qui sunt scilicet intellectus rerum,
qui quoniam naturaliter sunt permutari non possunt. Atque hoc est quod ait:
QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, id est voces, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES
ANIMAE, ut demonstraret voces quidem esse diversas, QUORUM autem ipsae voces
significativae essent, quae sunt scilicet animae passiones, EASDEM APUD OMNES
esse nec ulla ratione, quoniam sunt constitutae naturaliter, permutari. Nec
vero in hoc constitit, ut de solis vocibus atque intellectibus loqueretur sed
quoniam voces atque litteras non esse naturaliter constitutas per id
significavit, quod eas non apud omnes easdem esse proposuit, rursus intellectus
quos animae passiones vocat per hoc esse naturales ostendit, quod apud omnes
idem sint, a quibus id est intellectibus ad res transitum fecit. Ait enim
QUORUM HAE SIMILITUDINES, res etiam eaedem hoc scilicet sentiens, quod res
quoque naturaliter apud omnes homines essent eaedem: sicut ipsae animae
passiones quae ex rebus sumuntur APUD OMNES homines EAEDEM sunt, ita quoque
etiam ipsae res quarum similitudines sunt animae passiones eaedem apud omnes
sunt. Quocirca quoque naturales sunt, sicut sunt etiam rerum similitudines,
quae sunt animae passiones. Herminus vero huic est expositioni contrarius.
Dicit enim non esse verum eosdem apud omnes homines esse intellectus, quorum
voces significativae sint. Quid enim, inquit, in aequivocatione dicetur, ubi
unus idemque vocis modus plura significat? Sed magis hanc lectionem veram
putat, ut ita sit: QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, HAE OMNIBUS PASSIONES
ANIMAE ET QUORUM HAE SIMILITUDINES, RES ETIAM HAE: ut demonstratio videatur ƿ
quorum voces significativae sint vel quorum passiones animae similitudines. Et
hoc simpliciter accipiendum est secundum Herminum, ut ita dicamus quorum voces
significativae sunt, illae sunt animae passmnes, tamquam diceret: animae
passiones sunt, quas significant voces, et rursus quorum sunt similitudines ea
quae intellectibus continentur, illae sunt res, tamquam si dixisset: res sunt
quas significant intellectus. Sed Porphyrius de utrisque acute subtiliterque
iudicat et Alexandri magis sententiam probat, hoc quod dicat non debere
dissimulari de multiplici aequivocationis significatione. Nam et qui dicit ad
unam quamlibet rem commodat animum, scilicet quam intellegens voce declarat, et
unum rursus intellectum quemlibet is qui audit exspectat. Quod si, cum uterque
ex uno nomine res diversas intellegunt, ille qui nomen aequivocum dixit
designet clarius, quid illo nomine significare voluerit, accipit mox qui audit
et ad uuum intellectum utrique conveniunt, qui rursus fit unus apud eosdem
illos apud quos primo diversae fuerant animae passiones propter aequivocationem
nominis. Neque enim fieri potest, ut qui voces positione significantes a natura
eo distinxerit quod easdem apud omnes esse non diceret, eas res quas esse
naturaliter proponebat non eo tales esse monstraret, quod apud omnes easdem
esse contenderet. Quocirca Alexander vel propria sententia vel Porphyrii
auctoritate probandus est. Sed quoniam ita dixit Aristoteles QUORUM AUTEM HAEC
PRIMORUM NOTAE, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES ANIMAE sunt, quaerit Alexander: ƿ si
rerum nomina sunt, quid causae est ut primorum intellectuum notas esse voces
diceret Aristoteles? Rei enim ponitur nomen, ut cum dicimus homo significamus
quidem intellectum, rei tamen nomen est id est animalis rationalis mortalis.
Cur ergo non primarum magis rerum notae sint voces quibus ponuntur potius quam
intellectuum? Sed fortasse quidem ob hoc dictum est, inquit, quod licet voces
rerum nomina sint, tamen non idcirco utimur vocibus, ut res significemus sed ut
eas quae ex rebus nobis innatae sunt animae passiones. Quocirca propter quorum
significantiam voces ipsae proferuntur, recte eorum primorum esse dixit notas. In
hoc vero Aspasius permolestus est. Ait enim: qui fieri potest, ut eaedem apud
omnes passiones animae sint, cum tam diversa sententia de iusto ac bono sit?
Arbitratur Aristotelem passiones animae non de rebus incorporalibus sed de his
tantum quae sensibus capi possunt passiones animae dixisse. Quod perfalsum est.
Neque enim intellexisse dicetur, qui fallitur, et fortasse quidem passionem
animi habuisse dicetur, quicumque id quod est bonum non eodem modo quo est sed
aliter arbitratur, intellexisse vero non dicitur. Aristoteles autem cum de
similitudine loquitur, de intellectu pronuntiat. Neque enim fieri potest, ut
qui quod bonum est malum esse arbitratur boni similitudinem mente conceperit.
Neque enim intellexit rem subiectam. Sed quae sunt iusta ac bona ad positionem
omnia nuturamue referuntur. Et si de iusto ac bono ita loquitur, ut de eo quod
civile ius aut civilis iniuria ƿ dicitur, recte non eaedem sunt passiones
animae quoniam civile ius et civile bonum positione est, non natura. Naturale
vero bonum atque iustum apud omnes gentes idem est. Et de deo quoque idem:
cuius quamuis diversa cultura sit, idem tamen cuiusdam eminentissimae naturae
est intellectus. Quare repetendum breviter a principio est. partibus enim ad
orationem usque pervenit: nam quod se prius quid esset verbum, quid nomen constituere
dixit, hae minimae orationis partes sunt; quod vero affirmationem et
negationem, iam de composita ex verbis et nominibus oratione loquitur, quae
eaedem rursus partes sunt enuntiationis. Et post enuntiationis propositionem de
oratione loqui proposuit, cuius ipsa quoque enuntiatio pars est. Et quoniam (ut
dictum est) triplex est oratio, quae in litteris, quae in voce, quae in
intellectibus est, qui verbum et nomen definiturus esset eaque significativa
positurus, dicit prius quorum significativa sint ipsa verba et nomina et
inchoat quidem ab his nominibus et verbis quae sunt in voce dicens: SUNT ERGO
EA QUAE SUNT IN VOCE et demonstrat quorum sint significativa adiciens EARUM
QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE. Rursus nominum ipsorum verborumque quae in
voce sunt ea verba et nomina quae essent in litteris constituta significativa
esse declarat dicens ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT IN VOCE. Et quoniam
quatuor ista quaedam sunt: litterae, voces, intellectus, res, quorum litterae
et voces positione sunt, natura vero res atque intellectus, demonstravit voces
non esse naturaliter sed positione per hoc quod ait non easdem esse apud omnes
sed varias, ut est ET QUEMADMODUM NEC ƿ LITTERAE OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC VOCES
EAEDEM. Ut vero demonstraret intellectus et res esse naturaliter, ait apud
omnes eosdem esse intellectus, quorum essent voces significativae, et rursus
apud omnes easdem esse res, quarum similitudines essent animae passiones, ut
est QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, SCILICET QUAE SUNT IN VOCE, EAEDEM
OMNIBUS PASSIONES ANIMAE ET QUORUM HAE SIMILITUDINES, RES ETIAM EAEDEM.
Passiones autem animae dixit, quoniam alias diligenter ostensum est omnem vocem
animalis aut ex passione animae aut propter passionem proferri. Similitudinem
vero passionem animae vocavit, quod secundum Aristotelem nihil aliud
intellegere nisi cuiuslibet subiectae rei proprietatem atque imaginationem in
animae ipsms reputatione suscipere, de quibus animae passionibus in libris se
de anima commemorat diligentius disputasse. Sed quoniam demonstratum est,
quoniam et verba et nomina et oratio intellectuum principaliter significativa
sunt, quidquid est in voce significationis ab intellectibus venit. Quare prius
paululum de intellectibus perspiciendum ei qui recte aliquid de vocibus disputabit.
Ergo quod supra passiones animae et similitudines vocavit, idem nunc apertius
intellectum vocat dicens: EST AUTEM, QUEMADMODUM IN ANIMA ALIQUOTIENS QUIDEM
INTELLECTUS SINE VERO VEL FALSO, ALIQUOTIENS AUTEM CUI IAM NECESSE EST HORUM
ALTERUM INESSE, SIC ETIAM IN VOCE; CIRCA COMPOSITIONEM ENIM ET DIVISIONEM EST
FALSITAS VERITASQUE NOMINA IGITUR IPSA ET VERBA CONSIMILIA SUNT SINE
COMPOSITIONE VEL DIVISIONE INTELLECTUI, UT HOMO VEL ALBUM, QUANDO NON ADDITUR
ALIQUID, NEQUE ENIM ADHUC VERUM AUT FALSUM S EST. HUIUS AUTEM SIGNUM HOC EST:
HIRCOCERVUS ENIM SIGNIFICAT ALIQUID SED NONDUM VERUM VEL FALSUM, SI NON VEL
ESSE VEL NON ESSE ADDATUR, VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS. Quoniam nomen
et verbum atque omnis oratio significativa sunt animae passionum, ex ipsis sine
dubio quae designant in eisdem vocibus proprietas significationis innascitur
hic vero est totus atque continuus Aristotelicae ordo sententiae: quoniam,
inquit, ea primum vocibus significantur quae animo et cogitatione versamus,
intellectuum vero alios quidem simplices et sine veri vel falsi enuntiatione
perpendimus, ut cum nobis hominis proprietas tacita imaginatione suggeritur
(nulla namque ex hac intellegentiae simplicitate vel veritatis nascitur vel
falsitatis agnitio), sunt vero intellectus quidam compositi atque conioncti in
quibus inest iam quaedam veritatis vel falsitatis inspectio, ut cum ad
quamlibet simplicem perceptionem mentis adinugitur aliud quod esse aliquid vel
non esse constituat, ut si ad hominis intellectum esse vel non esse vel album
esse vel album non esse copuletur (fient enim cogitabiles orationes veritatis
vel falsitatis participes hoc modo: homo est, homo non est, homo albus est,
homo albus non est, quarum quidem homo est vel homo albus est compositione
dicitur. Nam prior esse atque hominem, posterior hominem albo composita
intellectus praedicatione conectit): sin vero ad hominis intellectum adiciam
quiddam, ut ita sit homo ƿ est vel non est vel albus est aut aliquid tale, tunc
in ipsa cogitatione veritas aut falsitas nascitur: ergo, inquit, quemadmodum
aliquotiens quidam simplices intellectus sunt, qui vero falsoque careant,
quidam vero in quibus horum alterum reperiatur, sic etiam et in voce. Nam quae
voces denuntiant simplices intellectus, ipsae quoque a falsitate et veritate
seiunctae sunt, quae vero huiusmodi significant intellectus in quibus iam vel
veritas vel falsitas constituta est, in ipsis quoque horum alterum inveniri
necesse est. Nam si quis hoc solum dicat HOMO vel ALBUM vel etiam HIRCOCERVUS,
quamquam ista quiddam significent, quoniam tamen significant simplicem
intellectum, manifestum est omni veritatis vel falsitatis proprietate carere.
Et tota quidem sententia se hoc modo habet. Diligentius tamen est attendendum
quid est quod ait: CIRCA COMPOSITIONEM ENIM ET DIVISIONEM EST FALSITAS
VERITASQUE; quid etiam quod dictum est: NOMINA IGITUR IPSA ET VERBA CONSIMILIA
SUNT SINE COMPOSITIONE VEL DIVISIONE INTELLECTUI; illud quoque; cur composito
nomine vel cur etiam usus est non rei subsistentis exemplo, ut diceret HIRCOCERVUS
ENIM SIGNIFICAT ALIQUID. Nec illud praetereundum est quid est quod dictum sit
VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS. Et primum quidem de eo dicendum est quod
ait: CIRCA COMPOSITIONEM ENIM ET DIVISIONEM EST FALSITAS VERITASQUE. Quaeritur
namque, utrumne omnis veritas circa compositionem divisionemque sit, an quaedam
est, quaedam vero minime. Illud quoque, an in omni compositione vel divisione
veritas falsitasque constituta sit, an hoc non generaliter sed in quadam
compositionis vel divisionis parte veritas falsitasque versetur. In opinionibus
namque veritas est, quotiens ex subiecta ƿ re capitur imaginatio vel etiam
quotiens ita, ut sese res habet, imaginationem accipit intellectus; falsitas
vero est quotiens aut non ex subiecto aut non ut sese habet res imaginatio
subicitur intellectui. Sed adhuc in veritate atque falsitate nihil equidem
aliud reperitur nisi quaedam opinionis habitudo ad subiectam rem. Qua enim
habitudine et quomodo sese habeat imaginatio ad rem subiectam, hoc solum in hac
veritate vel falsitate perspicitur. Quam quidem habitudinem nullus dixerit
compositionem. In hoc vero divisionis nullus ne fictus quidem modus intellegi
potest. Illud quoque considerandum est, numne aliqua sit in his compositio vel
divisio, quae secundum substantiam suam vera dicuntur, ut est vera voluptas
bene vivendi, ut est falsa voluptas bellandi. Etiam illud quoque respiciendum
est, quod in omnium maximo deo quidquid intellegitur non in eo accidenter sed
substantialiter intellegitur. Etenim quae bona sunt substantialiter de eo non
accidenter credimus. Quod si substantialiter credimus deum, deum vero nullus
dixerit falsum nihilque in eo accidenter poterit evenire, ipsa veritas deus
dicendus est. Ubi igitur compositio vel divisio in his quae simplicia
naturaliter sunt nec ulla cuiuslibet rei collatione iunguntur? Quare non omnis
veritas neque falsitas circa compositionem divisionemque constat sed sola
tantum quae in multitudine intellectoum fit et in prolatione dicendi. Nam in
ipsa quidem habitudine imaginationis et rei nulla compositio est, in
coniunctione vero intellectuum compositio fit. Nam cum dico: Socrates
ambulat hoc ipsum quidem, ƿ quod eum ambulare concepi, nulla compositio
est; quod vero in intellectus progressione ambulationem cum Socrate coniungo, quaedam
iam facta est compositio. quod si hoc oratione protulero, rursus eadem
compositio est et circa eam vis veritatis et falsitatis apparet. Quocirca in
his solis compositionibus invenitur veritas atque mendacium, de quibus tota
nunc quaestio est, in nomine scilicet et verbo, in negatione et affirmatione et
enunti atione et oratione. Quae scilicet compositiones veritatis et falsitatis
naturam ab intellectibus accipientes in significationis prolatione conservant.
De divisione autem quae ad negationem pertinet deque compositione quae ad
affirmationem paulo post enucleatius dicam. Nunc illud videndum est, utrum
verum sit circa omnem compositionem circaque omnem divisionem veritatem vel
mendacium provenire, quod omnino falsum est. Quis enim dixerit huiusmodi
nominum coniunctionem: et Socrates et Plato vel si a se haec nomina
dividantur nec Socrates nec Plato veri aliquam falsive tenere
significantiam? Quare confitendum est non circa omnem divisionem neque circa
omnem compositionem, eam scilicet quae in oratione versatur, mendacium
veritatemque subsistere. Sed illud verissimum est, quod omnis quae est in
oratione veritas falsitasque in compositione et divisione nascitur, non tamen
omnis orationis compositio vel divisio verum retinet aut falsum. Ergo si sic
dixisset: circa omnem compositionem vel divisionem veritas falsitasque est,
mentiretur. Sed quoniam dixit simpliciter: veritas falsitasque circa
compositionem divisionemque est, verissime subtilissimeque dixisse putandus
est. Illa enim ƿ nomina quae ita dicuntur simplicia, ut veritatem aut
falsitatem quodammodo valeant designare, huiusmodi sunt, ut intra se atque
intra significationem suam quandam retineant compositionem, ut si qui dicat:
Lego hoc est enim dicere "lego" tamquam si dicat "Ego lego".
Hoc autem compositio est. Vel quotiens interrogante alio respondet alius uno
tantum sermone, videtur quoque tunc simplex sermo veritatem mendaciumque
perficere. Quod perfalsum est. Audientis namque responsio ad totum ordinem
superioris enuntiationis adiungitur: ut si quis interroganti mundusne animal
sit, est responderit, videtur haec una particula veritatem vel mendacium
continere sed falso. Non enim una est sed ad vim ipsius responsionis intuenti
tale est ac si diceret "Mundus animal est". Quod vero ait NOMINA IPSA
ET VERBA CONSIMILIA ESSE SINE COMPOSITIONE VEL DIVISIONE INTELLECTUI, illud
designat, quod supra iam dixit, ea quae sunt in voce notas esse animae
passionum. Quod si notae sunt, sicut litterae vocum in se similitudinem gerunt,
ita voces intellectuum. Et quoniam dictum est, cur de similitudine verborum
nominumque atque animae passionum dixerit, cur etiam circa compositionem et
divisionem falsum verumque esse proposuerit, dicendum est quid sit ipsa
compositio vel divisio, in qua veritas et falsitas invenitur. Nam quoniam de
simplici enuntiativa oratione perpendit, ut posterius ipse in divisione
declarat dicens: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE
NEGATIO, illam nunc compositionem designare uult, quae alicuius vel substantiam
constituit vel aliquid secundum esse coniungit. Nam cum dico: Socrates
est hoc ipsum esse Socrati applico et substantiam eius esse constituo.
Sin vero ƿ dixero: Socrates philosophus est philosophiam et Socratem
secundum esse composui, vel si dicam Socrates ambulat, huiusmodi est tamquam si
dicam Socrates ambulans est. Igitur quotiens huiusmodi fuerit compositio, quae
secundum esse verbum vel substantiam constituat vel res coniungat, affirmatio
dicitur et in ea veri falsique natura perspicitur. Et quoniam omnis negatio ad praedicationem
constituitur (huius enim affirmationis quae est "Socrates est"
negatio est non ea quae dicit "Non Socrates est" sed ea quae
pronuntiat "Socrates non est" et ad id quod esse Socrates dictus est
negatio apponitur, ut eum id dicamus non esse, quod ante dictus est esse):
igitur quoniam id quod in affirmatione secundum esse vel constitutum vel
coniunctum fuerit ad id addita negatio separat, vel ipsam substantiae
constitutionem vel etiam factam per id quod dictum est esse aliquid
coniunctionem, divisio vocatur. Quando enim dico: Socrates non est esse a
Socrate seiunxi, et cum dico: Socrates philosophus non est Socratem ab eo
quod est philosophum esse separavi, quam separationem, quae ad negationem
pertinet, divisionem vocavit. Ergo manifestum est, quoniam si simplex in animae
passionibus intellectus fuerit, cum ipse intellectus nullam adhuc veri falsique
retineat naturam, eius quoque prolationem ab utrisque esse separatam. Sed cum
compositio secundum esse facta vel etiam divisio in intellectibus, in quibus
principaliter veritas et falsitas procreatur, euenerit, quoniam ex
intellectibus voces capiunt significationem, eas quoque secundum intellectuum
qualitatem veras vel falsas esse necesse est. Maximam vero vim habet exempli
novitas ƿ et exquisita subtilitas. Ad demonstrandum enim quod unum solum nomen
neque verum sit neque falsum, posuit huiusmodi nomen, quod compositum quidem
esset, nulla tamen eius substantia reperiretur. Si quod ergo unum nomen
veritatem posset falsitatemue retinere posset huiusmodi nomen, quod est
hircocervus, quoniam omnino in rebus nulla illi substantia est, falsum aliquid
designare sed non designat aliquam falsitatem. Nisi enim dicatur hircocervus
vel esse vel non esse quamquam ipsum per se non sit, solum tamen dictum nihil
falsi in eo sermone verive perpenditur. Igitur ad demonstrandam vim simplicis
nominis, quod omni veritate careat atque mendacio, tale in exemplo posuit
nomen, cui res nulla subiecta sit. Quod si quid verum vel falsum unum nomen
significare posset, nomen quod eam rem designat, quae in rebus non sit, omnino
falsum esset. Sed non est: non igitur ulla veritas falsitasque in simplici
umquam nomine reperietur. Nec illud paruae curae fuit non ponere nomen quod
omnino nihil significaret sed quod cum significaret quiddam, tamen verum aut
falsum esse non posset, ut non videretur veritatis falsitatisque cassum esse,
eo quoniam nihil significaret sed quoniam esset simpliciter dictum. Quamquam in
eodem illud quoque conficit, ut ostenderet non solum simplex nomen veritate atque
mendacio esse alienissimum sed etiam composita quoque nomina, si non habeant
aliquam secundum es se vel non esse (sicut superius dictum est) compositionem,
verum vel falsum significare non posse: tamquam si diceret: non solum simplex
nomen praeter aliquam compositionem nihil verum falsumue significat sed etiam
composita ƿ utroque carent (sicut ipse iam dixit) nisi illis aut esse aut non
esse addatur, VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS. Hoc vero idcirco addidit,
quod in quibusdam ita enuntiationes fiunt, ut quod de ipsis dicitur secundum
substantiam proponatur, in quibusdam vero hoc ipsum esse quod additur non
substantiam sed praesentiam quandam significet. Cum enim dicimus deus est, non
eum dicimus nunc esse sed tantum in substantia esse, ut hoc ad immutabilitatem
potius substantiae quam ad tempus aliquod referatur. Si autem dicamus: Dies
est ad nullam diei substantiam pertinet nisi tantum ad temporis
constitutionem. Hoc est enim quod significat est, tamquam si dicamus: Nunc
est Quare cum ita dicimus esse ut substantiam designemus, simpliciter est
addimus, cum vero ita ut aliquid praesens significetur, secundum tempus. Haec
una quam diximus expositio. Alia vero huiusmodi est: esse aliquid duobus modis
dicitur: aut simpliciter aut secundum tempus. Simpliciter quidem secundum
praesens tempus, ut si quis sic dicat hircocervus est. Praesens autem quod
dicitur tempus non est sed confinium temporum: finis namque est praeteriti
futurique principinm. Quocirca quisquis secundum praesens hoc sermone quod est
esse utitur, simpliciter utitur, qui vero aut praeteritum inugit aut futurum,
ille non simpliciter sed iam in ipsum tempus incurrit. Tempora namque (ut
dictum est) duo ponuntur: praeteritum atque futurum. Quod si quis cum praesens
nominat, simpliciter dicit, cum utrumlibet praeteritum vel futurum dixerit,
secundum tempus utitur enuntiatione. Est quoque tertia huiusmodi expositio,
quod aliquotiens ita ƿ tempore utimur, ut indefinite dicamus: ut si qui dicat:
Est hircocervus Fuit hircocervus Erit hircocervus hoc indefinite et
simpliciter dictum est. Sin vero aliquis addat: Nunc est vel: Heri
fuit vel: Cras erit ad hoc ipsum esse quod simpliciter dicitur
addit tempus. Quare secundum unam trium harum expositionum intellegendum est
quod ait: SI NON VEL ESSE VEL NON ESSE ADDATUR, VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM
TEMPUS. Sed ei quod ante proposuit, QUEMADMODUM esset ALIQUOTIENS QUIDEM IN
ANIMA INTELLECTUS SINE VERO VEL FALSO, post quasi consequens reddidit nomina
ipsa per se verbaque esse simplicibus intellectibus consimilia, ut homo vel
album; ei vero quod ait CUI IAM NECESSE EST HORUM ALTERUM INESSE nihil interim
reddidit sed hoc eo supplevisse putabitur, quod ait: SED NONDUM VERUM VEL
FALSUM EST, SI NON VEL ESSE VEL NON ESSE ADDATUR. Haec est enim intellectuum
quaedam compositio, cui iam necesse est horum alterum inesse qua in oratione vel
esse vel non esse additur. Quocirca quoniam de nomine verboque proposuit et
quam potuit breviter vocum, litterarum, intellectuum rerumque consequentias
altissima ratione monstravit, ad id quod primo proposuit dicens: PRIMUM OPORTET
CONSTITUERE QUID NOMEN ET QUID VERBUM, ad haec inquam, quae promiserat definire
revertitur. Nomen enim definiens ita subiecit: [THIS IS THE END OF THE SECTION
‘SIGN’ – from now it’s specifically on NOMEN] NOMEN ERGO EST VOX SIGNIFICATIVA
SECUNDUM PLACITUM SINE TEMPORE, CUIUS NULLA PARS EST SIGNIFICATIVA SEPARATA. Omnis
definitio generis constitutione formatur, differentiarum vero compositione
perficitur. Nam si ad propositum genus differentias colligamus easque ad unam
quam definire volumus speciem aptemus, usque dum uni tantum speciei collectio
illa conveniat, nihil est quod ultra ad faciendam definitionem desideretur: ut
ipsum hominem si quis definiat, generi eius quod est animal duas necesse est
differentias iungat rationale scilicet atque mortale facietque huiusmodi
ordinem: animal rationale mortale; quae definitio si ad hominem referatur,
plena est rationis substantiaeque descriptio. Volens ergo Aristoteles definire
quid esset nomen prius eius genus sumpsit dicens nomen esse vocem, idcirco
scilicet ut hoc quod dicimus nomen ab aliis, quae non voces sed tantum soni
sunt, separaret. Distat enim sonus voce: sonus enim est percussio aeris
sensibilis, vox vero flatus per quasdam gutturis partes egrediens, quae arteriae
vocantur, qui aliqua linguae impressione formetur. Et vox quidem nisi
animantium non est, sonus vero aliquotiens inanimorum quoque corpori
conflictatione perficitur. Quare quia nomen vocem monstravit, ab aliis quae
voces non sunt sed tantum soni, hanc orationis partem separavit atque
distribuit. Et vocem quidem nominis velut genus sumpsit. Habet namque aliud
quiddam speciei loco differens a nomine quod est verbum, habet quoque quasdam
locutiones quae nihil ulla ratione significent, ut sunt articulatae voces,
quarum per se significatio non potest inveniri, ut "scindapsos". Huic
ergo generi alias differentias rursus apponit, quae nomen sicut vox a sonis
aliis segregavit, ita quoque hae differentiae nomen ab aliis speciebus sub voce
positis dividant atque discernant. ƿ Quod enim addidit nomen vocem esse
significativam, ab his, inquam, vocibus disgregavit nomen quae nihil omnino
siguificent, ut sunt syllabae. Syllabae enim, cum ex his totum nomen constet,
adhuc ipsae nihil omnino significant. Sunt quoque quaedam voces litteris
syllabisque compositae, quae nullam habeant significationem, ut est
"Blityri". Ergo quoniam videbantur esse quaedam voces quae
significatione carerent, nomen quod vox est et alicuius designationis semper
causa profertur non aliter definiendum erat nisi illud a non significantibus
vocibus segregaret. Itaque ait nomen esse vocem significativam ut voce quidem
ab aliis sonis, significatione vero addita ab his quae sub voce sunt nihil
designantia segregaretur. Sed hoc nondum ad totam definitionem valet neque
solum nomen vox significativa est sed sunt quaedam voces quae significent
quidem sed nomina non sint, ut ea quae a nobis in aliquibus affectibus
proferuntur, ut cum quis gemitum edit vel dolore concitus emittit clamorem.
Illud enim doloris animi, illud corporis signum est. Et cum sint voces et
significent quandam vel animi vel corporis passionem, nullus tamen gemitum
clamoremque dixerit nomen. Mutorum quoque animalium sunt quaedam voces quae
significent: ut canum latratus iras significat canum, alia vero mollior quaedam
blandimenta designat. Quare adiecta differentia separandum erat nomen ab his
omnibus quae voces quidem essent et significarent sed nominis vocabulo non
tenerentur. Quid igitur adiecit? Nomen vocem esse significativam non simpliciter
sed secundum placitum. Secundum placitum vero est, quod secundum quandam
positionem ƿ placitumque ponentis aptatur. Nullum enim nomen naturaliter
constitutum est neque umquam sicut subiecta res natura est, ita quoque a natura
venienti vocabulo nuncupatur sed hominum genus, quod et ratione et oratione
vigeret, nomina posuit eaque quibus libuit litteris syllabisque coniungens
singulis subiectarum rerum substantiis dedit. Hoc autem illo probatur, quod, si
natura essent nomina, eadem apud omnes essent gentes: ut sensus, quoniam
naturaliter sunt, idem apud omnes sunt. Omnes enim gentes non aliis nisi solis
oculis intuentur, audiunt auribus, naribus odorantur, ore accipiunt gustatus,
tactu calidum vel frigidum, lene vel asperum indicant. Atque haec huiusmodi
sunt, ut apud omnes (ut dictum est) gentes eadem videantur. Ipsa vero quae
sentiuntur, quoniam naturaliter constituta sunt, non mutantur. Dulcedo enim et
amaritudo, album et nigrum et quaequae alia sensibus quinque sentimus, eadem
apud omnes sunt. Neque enim quod Italis dulce est in sensu, idem Persis videtur
amarum nec quod album apud nos oculis apperet, apud Indos nigrum est, nisi
forte aliqua sensus aegritudine permutetur sed hoc nihil attinet ad naturam.
Igitur quoniam ista sunt naturaliter, apud omnes gentes eadem manent. Si ergo
et nomina naturalia esse viderentur, eadem essent apud omnes gentes nec ullam
susciperent mutationem: nunc autem ipsum hominem alio vocabulo Latini, alio
Graeci diversis quoque vocabulis barbarae gentes appellant. Quae in ponendis
nominibus dissensio signum est non naturaliter sed ad ponentium placitum
voluntatemque rebus nomina fuisse composita. Idem quoque monstrat, quod saepe ƿ
singulorum hominum sunt permutata vocabula. Quem enim nunc vocamus Platonem,
Aristocles ante vocabatur et qui Theophrastus nunc dicitur, ante Aristotelen a
suis parentibus Tyrtamus appellabatur. In eadem quoque lingua quando plura
vocabula uni adduntur rei, monstratur rem illam non naturalibus sed appositis
nominibus nuncupari. Si enim naturalibus nominibus res quaeque vocaretur, unam
rem uno tantum nomine signaremus. Quid enim attinet, si naturalia sunt
vocabula, unius rei plures esse nominum voces, quae ad unam designationem
demonstrationemque concurrerent? Dicimus enim gladius, ensis, mucro et haec
tria ad unam subiectam substantiam currunt. Ergo monstratum est nomina esse
secundum placitum id est secundum ponentium placitum, ac si diceret nomen esse
vocem quidem et significativam sed non naturaliter significativam sed secundum
placitum voluntatemque ponentis, hoc scilicet dividens ab his vocibus quae
naturaliter designarent, ut sunt hae vel quas nos in passionibus affectibusque
proloquimur vel edere animalia muta conantur. Sed nondum supra dicta
differentia plenam nominis formam definitionemque constituit. Est namque verbo
commune eum nomine, quod vox designativa et secundum placitum est sed addita
differentia quae est SINE TEMPORE nomen a verbo distinxit. Neque enim nomen
ullum consignificat tempus. Verbi namque est, cum aut passio significatur aut
actio, aliquam quoque secum trahere vim temporis, qua illud cum vel facere vel
pati dicitur proferatur. Cum enim dico: Socrates nullius est temporis;
cum vero: Lego vel: Legi vel: Legam tempore non caret. Addito
ergo nomini quod sine tempore esse dicatur ƿ nomen a verbo disiungitur. Sane
nemo nos arbitretur opinari, quod nullum nomen significet tempus. Sunt enim
nomina, quae tempus significatione demonstrent: velut cum dico hodie vel cras,
temporis nomina sunt. Sed illud dicimus, quod cum eodem nomine tempus non
significatur. Aliud est enim significare tempus, aliud consignifiaare. Verbum
enim cum aliquo proprio modo tempus quoque significat: ut cum vel agentis vel
patientis modum demonstrat, sine tempore ipsa passio vel actio non profertur.
Unde non dicimus, quod nomen non significet tempus sed quod nomen significatio
temporis non sequatur. Restat autem sola una differentia, quae si
superioribus adiungatur, plenissima fere nomen definitione formabitur. Haec
autem est qua nomen ab oratione separetur. Inveniuntur enim quaedam sine dubio
orationes, quae cum voces sint et significativae et secundum placitum, quippe
quae sunt nominibus colligatae, tamen sint sine tempore, ut cum dico: Socrates
et Plato haec namque oratio, cum ex nominibus iuncta sit, nomen quidem
non est, vox vero est significativa secundum placitum et tempore uacat. Ut
igitur nomen ab huiusmodi oratione divideret, addidit hanc differentiam, quae
est CUIUS NULLA PARS EST SIGNIFICATIVA SEPARATA. Oratio enim quoniam verbis
nominibusque coniungitur, verba vero vel nomina significativa esse palam est,
partes quoque orationis significare aliquid dubium non est. Nominis vero pars,
quoniam simplex est, nihil omnino significat. Sed cum omnis oratio omneque
nomen et verbum ex subiectis intellectibus vim significandi sumat, est
aliquotiens, ut unum nomen multos significet intellectus. Quocirca erit quoque,
ut non simplex nomen ƿ unam tantum animi passionem intellectumque designet. Nam
cum dico suburbanum, imaginationem significandi sed ita ut a toto nomine
separatum, cum ad ipsum refertur nomen, significet nihil: ut in eo quod dicimus
equiferus ferus uult quidem aliquid significare sed si a tota compositione
separatur, nihil omnino designat in eo scilicet nomine in quo cum equi
particula iunctum equiferum consignificabat. Omnis namque haec compositio unius
intellectus designativa est. Quare in oratione quidem ferus significat (etenim
equus ferus oratio duos retinet intellectus), in nomine vero nihil, quoniam hoc
quod dicimus equiferus unius intellectus designativum est. Sed fortasse ferus
cum ea parte qua iunctum est simul quidem consignificet, separatum vero nihil.
Hoc est ergo quod ait: AT VERO NON QUEMADMODUM IN SIMPLICIBUS NOMINIBUS, SIC SE
HABET ETIAM IN COMPOSITIS IN ILLIS ENIM NULLO MODO PARS SIGNIFICATIVA EST; IN
HIS AUTEM VULT QUIDEM SED NULLIUS SEPARATI, UT IN EQUIFERUS FERUS. Simplex enim
nomen nec imaginationem aliquam partium significationis habet, compositum vero
tales habet partes, ut quasi conentur quidem aliquid significare sed consignificeut
potius quam quidquam extra significent. Addito igitur nomini, quod eius partes
nihil separatae significent, nomen ab oratione disiunctum est. Postquam
adiectionem quae est CUIUS ƿ NULLA PARS EST SIGNIFICATIVA SEPARATA quid in
nominis definitione valeret explicuit (hoc scilicet quo nomen ab oratione
seiungeret), illud quoque disserit, cur sit additum quod dictum est secundum
placitum. Nam quoniam nulla nominum significatio naturaliter est sed omne nomen
positione designat, idcirco dictum est secundum placitum. Quod enim placuit ei
qui primus nomina indidit rebus, hoc illis vocabulis designatur. Age enim quis
naturaliter nomina esse confirmet, quorum apud omnes gentes est tam diversa
varietas? Nec vero dicitur quod nulla vox naturaliter aliquid designet sed quod
nomina non naturaliter sed positione significent. Aliqui habent hoc ferarum
mutorumque animalium soni, quorum vox quidem significat aliquid (ut hinnitus
equi consueti equi inquisitionem, latratus canum latrantium iracundiam monstrat
et alia huiusmodi) sed cum voces mutorum animalium propria natura significent,
nullis tamen elementorum formulis conscribuntur. Nomen vero quamquam subiaceat elementis, prius
tamen quam ad aliquam subiectae rei significationem ponatur per se nihil
designat, ut cum dicimus scindapsos vel hereceddy. Haec per se nihil quidem
significant sed si ad subiectae alicuius rei significationem ponantur, ut
dicatur vel homo scindapsos vel lapis hereceddy, tunc hoc quod per se nihil
significat positione et secundum ponentis quoddam placitum designabit. Ergo tum nomen significativum
est, quando (ut ipse ait) fit nota. Tunc autem fit nota, cum secundum ponentis
placitum vocabulum quod naturaliter nihil designabat ad subiectae rei
significationem datur. Hoc ƿ est enim quod ait fit. Si enim naturaliter nomina
significarent, numquam de his Aristoteles diceret fit nota. Tunc enim non
fieret nota sed esset. Ergo quoniam nomina secundum placitum significativa
sunt, ferarum vero inlitterati soni secundum naturam, idcirco harum voces esse nomina
non dicuntur. Universaliter
autem dicimus: omnium vocum aliae sunt quae inscribi litteris possunt, aliae
vero quae non possunt. Et rursus earum quae vel inscribuntur vel minime, aliae
significant, aliae vero nihil. Amplius quoque omnium aliae secundum placitum
designant, aliae vero naturaliter. Nomen ergo secundum placitum est: positione
enim factum est subiectae rei nota. Nihil enim nominum est quod naturaliter
significet. Non enim nomen informat significatio sed secundum placitum
significatio. Nam et inlitterati soni significant, ut sunt ferarum, quos ideo
sonos vocavit, quoniam sunt quaedam muta animalia quae vocem omnino non habent
sed tantum sonitu quodam concrepant. Quidam enim pisces non voce sed branchis
sonant et (ut Porphyrius autumat) cicada per pectus sonitum mittit, QUORUM
omnium NIHIL EST NOMEN. Hoc autem dictum est, non quod nullum nomen sit harum
vocum quas animalia proferunt sed quod his non velut nominibus utantur. Nam
quamuis vox inlitterata sit et natura significet latratus canum, dicitur tamen
latratus et leonis fremitus et tauri mugitus. Haec sunt. Nomina ipsarum vocum
quae a mutis animalibus proferuntur. Sed non hoc dicimus quoniam earum nihil
est nomen sed quoniam horum sonorum nihil tale est, ut nomen esse possit id est
ut secundum ea velut ƿ nominibus utentes ferae sibi inuicem colloquantur.
Habent enim significationem sed (ut dictum est) naturalem, nomen autem secundum
placitum est. NON HOMO VERO NON EST NOMEN. AT VERO NEC POSITUM EST voMEN, QUO
ILLUD OPORTEAT APPELLARI. NEQUE ENIM ORATIO AUT NEGATIO EST SED SIT NOMEN
INFINITUM. Superius omnia quaecumque extra nomen essent praedictis
adiectionibus a nomine separavit. Nunc vero quoniam sunt quaedam quae sub
definitionem quidem nominis cadant, videantur tamen a nomine discrepare, de his
disserit, ut quid esse nomen integre videatur expediat. Quod enim dicimus non
homo vel non equus oratio quidem non est. Omnis enim oratio aut nominibus
constat et verbis aut solis duobus vel pluribus verbis vel solis nominibus. In
eo autem quod est non homo unum tantum nomen est, quod dicitur homo, id autem
quod est non neque nomen est neque verbum. Quare neque ex duobus verbis aut ex
verbo et nomine. Verbum enim in eo nullum est. Quare id quod dicimus non homo
oratio non est. Iam vero nec verbum esse monstrare superfluum est, cum in
verbis semper tempora reperiantur, in hoc vero nullum omnino quisquam tempus
inveniat. Sed nec negatio est. Omnis enim negatio oratio est, non homo vero cum
oratio non sit nec negatio esse potest. Illud quoque, quod omnis negatio aut
vera est aut falsa, non homo vero neque verum est neque falsum. Sensus enim
plenus non est: quare negatio esse propter hoc quoque non dicitur. Nomen vero
esse quis dicat, cum omne nomen sive proprium sive sit appellativum definite
significet? Cum enim dico: ƿ Cicero unam personam unamque substantiam
nominavi, et cum dico: Homo quod est nomen appellativum, definitam
significavi substantiam. Cum vero dico: Non homo significo quidem
quiddam, id quod homo non est sed hoc infinitum. Potest enim et canis
significari et equus et lapis et quicumque homo non fuerit. Et aequaliter
dicitur vel in eo quod est vel in eo quod non est. Si quis enim de Scylla quod
non est dicat non homo, significat quiddam quod in substantia atque in rerum
natura non permanet. Si quis autem vel de lapide vel de ligno vel de aliis quae
sunt rebus dicat non homo, idem tamen aliquid significabit et semper praeter id
quod nominal huiusmodi vocabuli significatio est. Sublato enim homine quidquid
praeter hominem est hoc significat non homo, quod a nomine plurimum differt.
Omne enim nomen (ut dictum est) definite id significat quod nominatur nec
similiter et de eo quod est et quod non est dicitur. Sed haec huiusmodi vox et
designativa est et ad placitum et sine tempore et (ut dictum est) partes eius
extra nihil designant. Quare dubia apud antiquos sententia fuit, utrum nomen
hoc non dicerent, an hoc aliqua adiectione nominis definitioni subicerent. Et
qui hoc a nomine separabant, ita nomen definitione claudebant dicentes: nomen
esse vocem designativam secundum placitum sine tempore circumscriptae
significationis, cuius partes extra nihil designarent, ut quoniam non homo rem
circumscriptam non significaret a nomine separaretur. Alii vero non eodem modo
sed dicebant quidem esse nomen sed non simpliciter. Quadam namque adiectione
sub nomine poni posse putabant hoc modo, ut sicut homo mortuus non ƿ dicitur
simpliciter homo sed homo mortuus, ita quoque et nomen hoc, quod nihil
definitum designaret, non diceretur simpliciter nomen sed nomen infinitum. Cuius
sententiae Aristoteles auctor est, qui se hoc ei vocabulum autumat invenisse.
Ait enim: AT VERO NEC POSITUM EST NOMEN, QUO ILLUD OPORTEAT APPELLARI, dicens:
id quod dicimus non homo quo vocabulo debeat appellari non vocavit antiquitas.
Et usque ad Aristotelem nullus noverat quid esset id quod non homo diceretur
sed hic huic sermoni vocabulum posuit dicens: SED SIT NOMEN INFINITUM, non
simpliciter nomen, quoniam nulla circumscriptione designat sed infinitum nomen,
quoniam plura et ea infinita significat. Sed hoc non solis huiusmodi vocibus
contingit, ut simpliciter sub nomine poni non possint sed sunt quaedam aliae
quae omnia quidem nominis habeant et definite significent sed quadam alia
discrepantia nomina simpliciter dici non possint, ut sunt obliqui casus cum
dicimus: Catonis Catoni Catonem et caeteros. Horum enim discrepantia est
a nomine, quod nomen rectum iunctum cum est vel non est affirmationem facit: ut
si quis dicat: Socrates est hoc verum est vel falsum. Si enim vivente Socrate
diceretur, verum esset, mortuo vero falsum est: quare affirmatio est. Si quis
autem dicat: Socrates non est rursus faciet negationem et in ea quoque
veritas et falsitas invenitur. Ergo omne rectum nomen iunctum cum est vel non
est enuntiationem conficit. Hi vero obliqui easus iuncti cum est vel non est
enuntiationem nulla ratione perficiunt. Enuntiatio namque est perfectus
orationis intellectus in quem veritas ƿ aut falsitas cadit. Si quis ergo dicat:
Catonis est nondum plena sententia est. Quid enim sit Catonis non
dicitur. Atque eodem modo Catoni est vel Catonem est. In his ergo, quoniam cum
est vel non est iuncta enuntiationem non perficiunt, est quaedam a nomine
discrepantia, quamquam sint nomini omni definitione coniuncta. Magna est enim
discrepantia quod rectum nomen cum est iunctum perfectam orationem facit,
obliqui casus imperfectam. Quod autem dictum est obliquos casus cum est verbo
iunctos orationem perfectam non facere, non dicimus quoniam cum nullo verbo
obliqui casus iunguntur ita, ut nihil indigentem perficiant orationem. Cum enim
dico: Socratem paenitet enuntiatio est. Sed non cum omni verbo sed tantum
cum est vel non est hi casus iuncti perfectam orationem nulla ratione
constituunt. Atque hoc est quod ait: CATONIS AUTEM VEL CATONI ET QUAECUMQUE TALIA
SUNT NON SUNT NOMINA SED CASUS NOMINIS. Unde etiam discrepare videntur. Haec
enim nomina non vocantur. Illa enim rectius dicuntur nomina quae prima posita
sunt id est quae aliquid monstrant. Genetivus enim casus non aliquid sed
alicuius et dativus alicui et caeteri eodem modo. Rectus vero qui est primus
rem monstrat, ut si qui dicat Socrates, atque ideo hic nominativus dicitur,
quod nominis quodammodo solus teneat vim nomenque sit. Et verisimile est eum
qui primus nomina rebus imposuit ita dixisse: vocetur hic homo et rursus
vocetur hic lapis. Posteriore vero usu factum est, ut in alios casus primitus
positum nomen derivaretur. Illud quoque maius est, quod omnis casus nominis
alicuius casus est. Ergo nisi sit nomen, cuius casus sit, casus ƿ nominis dici
recte non potest. casus autem omnis inflexio est. Sed genetivus et dativus et
caeteri nominativi inflexiones sunt: quare nominativi casus erunt. Sed omnis
casus qui secundum nomen est nominis casus est. Nomen igitur nominativus est.
Aliud vero est casus alicuius quam est id ipsum cuius casus est. Casus igitur
nominis nomen non est. Quod vero adiecit: RATIO AUTEM EIUS EST IN ALLIS QUIDEM
EADEM, hoc inquit: ratio et definitio obliqui casus et nominis eadem est in
omnibus aliis (nam et voces sunt et significativae et secundum placitum et sine
tempore et circumscripte designant) sed (ut ipse ait) DIFFERT QUONIAM CUM EST
VEL FUIT VEL ERIT IUNCTUM NEQUE VERUM NEQUE FALSUM EST, quod a recto nomine
sine ulla dubitatione perficitur, ut cum est vel fuit vel erit iunctum verum
falsumue conficiat. Quod designavit per hoc quod ait: NOMEN VERO SEMPER,
subaudiendum est scilicet: facit verum falsumque CUM EST VEL FUIT VEL ERIT
IUNCTUM. Eorumque ponit exemplum: CATONIS EST VEL NON EST. In his enim (ut ipse
ait) neque verum aliquid dicitur neque falsum. Quare integra nominis definitio
est huiusmodi: nomen est vox designativa secundum placitum sine tempore
circumscripte significans, cuius partes nihil extra designant, et cum est vel
fuit vel erit iunctum nullius indigentem orationis perficiens intellectum
enuntiationemque constituens. Quoniam igitur de nomine expeditum, ad definitionem
verbi veniamus. VERBUM AUTEM EST QUOD CONSIGNIFICAT TEMPUS, CUIUS PARS NIHIL
EXTRA SIGNIFICAT, ET EST SEMPER EORUM QUAE DE ALTERO DICUNTUR NOTA. Verbi
quidem integra definitio huiusmodi est: verbum est vox significativa secundum
placitum, quae consignificat tempus, cuius nulla pars extra designativa est.
Sed quoniam commune est illi cum nomine esse voci et significativae et secundum
placitum, idcirco illa reticuit. Ab his autem quae propria verbi sunt inchoavit
verbi autem est proprium, quo a definitione nominis segregetur, quod
consignificat tempus. Omne enim verbum consignificationem temporis retinet, non
significationem. Nomina enim significant tempus, verbum autem cum principaliter
actus passionesque significet, cum ipsis actibus et passionibus temporis quoque
vim trahit, ut in eo quod dico lego. Actionem quidem quandam principaliter
monstrat hoc verbum sed cum ea ipsa agendi significatione praesens quoque
tempus adducit. Atque ideo non ait verbum significare tempus sed
consignificare. Neque enim principaliter verbum tempus designat (hoc enim
nominis est) sed cum aliis quae prineipaliter significat vim quoque temporis
inducit et inserit. Ergo cum nomen et verbum voces significativae sint et
secundum placitum, addito verbo, quod consignificat tempus, a nomine
segregatur. Ut enim saepe dictum est, nomen significare tempus poterit, verbum
vero consignificare. Et sicut in definitione nominis addidit nihil nominis
partes separatas a tota compositione nominis designare propter orationes quae
nominibus essent compositae, ut est: Et Plato et Socrates ita quoque in
verbo addidit nihil extra verbi ƿ partes significare propter eas orationes quas
verba componunt, ut est et ambulare et currere. Haec enim oratio ex verbis est
composita et singula verba et in ipsa oratione et praeter eam per se ipsa
significant. In verbo vero nullo modo. Et sicut in nomine pars nominis nihil
significat separata, ita in verbo pars verbi nihil separata designat. Dicit
autem esse verbum semper eorum quae de altero praedicantur notam, quod
huiusmodi est ac si diceret nihil aliud nisi accidentia verba significare. Omne
enim verbum aliquod accidens designat. Cum enim dico: Cursus ipsum quidem
est accidens sed non ita dicitur ut id alicui inesse vel non inesse dicatur. Si
autem dixero: Currit tunc ipsum accidens in alicuius actione proponens
alicui inesse significo. Et quoniam quod dicimus "Currit" praeter
aliquid subiectum esse non potest (neque enim dici potest praeter eum qui
currit), idcirco dictum est omne verbum eorum esse significativum quae de
altero praedicantur, ut verbum quod est currit tale significet quiddam quod de
altero, id est de currente, praedicetur. His igitur expeditis quod ait verbum
consignificare tempus exemplis aperuit. Ait enim: DICO AUTEM QUONIAM
CONSIGNIFICAT TEMPUS, UT CURSUS QUIDEM NOMEN EST, CURRIT VERO VERBUM,
CONSIGNIFICAT ENIM NUNC ESSE. Expeditissime quid verbum distaret a nomine verbi
et nominis interpositione monstravit. Etenim quoniam cursus accidens est et
nominatum est ita ut sit nomen, non significat tempus, currit vero idem
accidens in verbo positum praesens tempus designat. Et hoc verbum distare
videtur a nomine, quod illud consignificat tempus, illud praeter omnem
consignificationem ƿ temporis praedicatur. Sed postquam verbum consignificare
tempus ostendit, id quod supra iam dixerat verbum semper de altero praedicari,
id nunc memoriter quemadmodum praedicatur ostendit. Ait enim: ET SEMPER EORUM
QUAE DE ALTERO DICUNTUR NOTA EST, UT EORUM QUAE DE SUBIECTO VEL IN SUBIECTO,
hoc scilicet dicens: ita verbum significat aliquid, ut id quod significat de
altero praedicetur sed ita ut accidens. Omne namque accidens et in subiecto est
et de subiecta sibi substantia praedicatur. Nam cum dico "Currit", id
de homine si ita contigit praedico scilicet de subiecto et ipse cursus in
homine est, unde verbum currit inflexum est. Ergo quod dicit semper eorum esse
notam verbum quae de altero praedicentur hoc monstrat: verbum accidentia semper
significare, quoniam ait eas res verbi significatione monstrari quae vel in
subiecto essent vel de subiecto dicerentur. Vel certe ut sit alius intellectus,
quoniam solet indifferenter uti de subiecto praedicari, tamquam si dicat in subiecto
esse, et saepe cum dicit de subiecto aliquid praedicari in subiecto esse
significat, cum vellet ostendere accidentium significationem contineri verbis,
ait ea semper designari verbis QUAE DE SUBIECTO essent. Sed quoniam hoc
videbatur obscurius, patefecit addito VEL IN SUBIECTO, ut quid esset de quo
supra dixerat DE SUBIECTO exponeret cum addidit VEL IN SUBIECTO: tamquam [enim]
si ita dixisset: verbum quidem semper eorum nota est, quae de altero
praedicantur subiecto sed ne hoc fortasse cuipiam videatur obscurius, hoc dico
esse de subiecto, quod est esse in subiecto. Vel melior haec expositio est, si
similiter eum dixisse arbitremur, tamquam si diceret: ƿ omne verbum significat
quidem accidens sed ita ut id quod significat aut particulare sit aut universale,
ut id quod ait de subiecto ad universalitatem referamus, quod in subiecto ad
solam particularitatem. Cum enim dico movetur, verbum quidem est et accidens
sed universale. Motus enim plures species sunt, ut cursus sub motu ponitur.
Ergo cursus si definiendus est, motum de cursu praedicamus. Quocirca motus
genus quoddam est cursus atque ideo motus de cursu ut de subiecto
praedicabitur, cursus vero ipse, quoniam species alias non habet, in subiecto
tantum est id est in currente. Motus autem quamquam et ipse sit in subiecto, tamen
de subiecto praedicatur. Ideo dicit eorum esse notam verbum quae de altero
praedicentur atque addidit, ut EORUM QUAE DE SUBIECTO VEL IN SUBIECTO. Hoc
dicit: accidentium quidem vim verba significant sed talium quae aut universalia
sint aut particularia, ut cum dico moveor universale quiddam est et de subiecto
dicitur, ut de cursu, cum vero dico curro, particulare est et quoniam de
subiecto non dicitur, in subiecto solum est. NON CURRIT VERO ET NON LABORAT NON
VERBUM DICO. CONSIGNIFICAT QUIDEM TEMPUS ET SEMPER DE ALIQUO EST, DIFFERENTIAE
AUTEM HUIC NOMEN NON EST POSITUM; SED SIT INFINITUM VERBUM, QUONIAM SIMILITER
IN QUOLIBET EST, VEL QUOD EST VEL QUOD NON EST. Quemadmodum dixit in nomine non
homo nomen non esse, idcirco quod multis aliis conveniret, quae homines non
essent, quoniamque id quod diceret auferret nihilque definitum in eadem
praedicatione relinqueret (quod enim non homo est potest ƿ esse et centaurus,
potest esse et equus et alia quae vel sunt vel non sunt atque ideo infinitum
nomen vocatum est): ita quoque etiam in verbo quod est "non currit"
vel "non laborat" infinitum quoque ipsum est, quoniam non solum de eo
quod est verum est sed etiam de eo quod non est praedicari potest. Possum
namque dicere: Homo non currit et id quod aio, "non currit", de
ea re quae est praedico id est de homine, possum rursus dicere: Scylla non
currit sed Scylla non est: igitur hoc quod dico "non currit" et
de ea re quae est valet et de ea quae nihil est praedicari. Sed forte aliquis
hoc quoque in verbis finitis esse contendat. Possum namque dicere: Equus currit
Hippocentaurus currit et de ea re scilicet quae est et de ea quae non est
et praeterito, quod futurum quidem ante praesens tempus est, praeteritum vero
retro relinquitur. Et nouo admirabilique sermone usus est: quod complectitur.
Et nos id quantum Latinitas passe est transferre diu multumque laborantes hoc
solo potuimus, Graeca vero oratione luculentius dictum est. Ita ƿ enim habet
*ta de ton perix*. Quod qui Graecae linguae peritus est quantum melius Graeca
oratione sonet agnoscit. IPSA QUIDEM SECUNDUM SE DICTA VERBA NOMINA SUNT ET
SIGNIFICANT ALIQUID. CONSTITUIT ENIM QUI DICIT INTELLECTUM ET QUI AUDIT
QUIESCIT. SED SI EST VEL NON EST, NONDUM SIGNIFICAT; NEQUE ENIM ESSE SIGNUM EST
REI VEL NON ESSE, NEC SI HOC IPSUM EST PURUM DIXERIS. IPSUM QUIDEM NIHIL EST,
CONSIGNIFICAT AUTEM QUANDAM COMPOSITIONEM, QUAM SINE COMPOSITIS NON EST
INTELLEGERE. Hoc loco Porphyrius de Stoicorum dialectica aliarumque scholarum
multa permiscet et in aliis quoque huius libri partibus idem in expositionibus
fecit, quod interdum nobis est neglegendum. Saepe enim superflua explanatione
magis obscuritas comparatur. Nunc autem Aristotelis huiusmodi sententia est:
VERBA, inquit, IPSA SECUNDUM SE DICTA NOMINA SUNT, non secundum id quod omnis
pars orationis commune nomen vocatur, ut dicimus nomina rerum sed quod omne
verbum per se dictum neque addito de quo illud praedicatur tale est, ut nomini
sit affine. Nam si dicam: Socrates ambulat id quod dixi ambulat totum pertinet
ad Socratem, nulla ipsius intellegentia propria est. At vero cum dico solum:
Ambulat ita quidem dixi, tamquam si alicui insit, id est tamquam si
quilibet ambulet sed tamen per se est propriamque retinens sententiam huius
verbi significatio est. Unde fit ut apud Graecos ƿ quoque articularibus
praepositivis sola verba dicta proferantur, ut est: to perimatein tou
perimatein toi perimatein Quod si verba cum nominibus coniungantur, in
oratione Graeca articularia praepositiva addi non possunt, nisi sola dicta
sint. Quoniam significant rem et ita ut, quamuis eam significent quae alicui
insit, tamen secundum se et per suam sententiam dicantur, idcirco sunt nomina.
Et quod Aristoteles ait IPSA QUIDEM SECUNDUM SE DICTA VERBA NOMINA SUNT, tale
est ac si diceret: ipsa quidem sola neque cum aliis iuncta verba nomina sunt.
Cuius rei hoc argumentum reddit: CONSTITUIT ENIM, inquit, QUI DICIT INTELLECTUM
ET QUI AUDIT QUIESCIT. Hoc autem tale est: omni nomine audito quoniam per
syllabas progrediens vox aliquantulum temporis spatium decerpit, in ipsa
progressione temporis qua dicitur nomen audientis quoque animus progreditur: ut
cum dico "imperterritus", sicut per syllabas "in" et
"per" et "ter" et caeteras progreditur nomen, ita quoque
animus audientis per easdem syllabas uadit. Sed ubi quis expleuerit nomen et
dixerit "imperterritus", sicut nomen finitum a syllabarum
progressione consistit, ita quoque audientis animus conquiescit. Nam cum totum
nomen audit, totam significationem capit et animus audientis, qui dicentis syllabas
sequebatur volens quid ille diceret intellegere, cum significationem ceperit,
consistit et ems animus perfecto demum nomine constituitur. Hoc est enim quod
ait: CONSTITUIT ENIM QUI DICIT INTELLECTUM ET QUI AUDIT QUIESCIT. Etenim is qui
loquitur postquam totum sermonem dixerit, ƿ audientis animum constituit. Non
est enim quo progrediatur intellegentia ipsoque nomine terminato animus
auditoris qui progrediebatur explicatione nominis constituitur et quiescit et
ultra ad intellegentiam, quippe expedita significatione nominis, non procedit.
Sed hoc verbo nominique commune est sed si verbum solum dicatur. Namque si cum
nomine coniungatur, nondum audientis constituitur intellectus. Est enim quo
ultra progredi animus audientis possit, quod cum dico: Socrates ambulat
hoc ambulat non per se intellegitur sed ad Socratem refertur et in tota
oratione consistit intellectus, non in solo sermone. At vero si solum dictum
sit, ita in significatione consistit, quemadmodum in nomine. Recte igitur
dictum est IPSA SECUNDUM SE DICTA VERBA NOMINA esse, quoniam CONSTITUIT IS QUI
DICIT INTELLECTUM ET QUI AUDIT QUIESCIT. Vel certe erit melior expositio, si
ita dicamus: verba ipsa secundum se dicta nomina esse, idcirco quoniam cuiusdam
rei habeant significationem. Neque enim si talis rei significationem retinet
verbum, quae semper aut in altero sit aut de altero praedicetur, idcirco iam
nihil omnino significat. Nec si significat aliquid quod praeter subiectum esse
non possit, idcirco iam etiam illud significat quod subiectum est. Ut cum dico
sapit, non idcirco nihil significat, quoniam hoc ipsum sapit sine eo qui sapere
possit esse non potest. Nec rursus cum dico: Sapit illum ipsum qui sapit
significo sed id quod dico ("sapit") nomen est cuiusdam rei, quae
semper si in altero et de altero praedicetur. Unde fit ut intellectus quoque
sit. Nam qui audit "Sapit", licet per se constantem rem non audiat
(in altero namque ƿ semper est et in quo sit dictum non est), tamen intellegit
quiddam et ipsius verbi significatione nititur et in ea constituit intellectum
et quiescit, ut ad intellegentiam ultra nihil quaerat omnino, sicut fuit in
nomine. Quemadmodum enim nomen cuiusdam rei significatio propria est per se
constantis, ita quoque verbum significatio rei est non per se subsistentis sed alterius
subiecto et quodammodo fundamento nitentis. Est hic quaestio. Non enim verum
videri potest quod ait: CONSTITUIT ENIM QUI DICIT INTELLECTUM ET QUI AUDIT
QUIESCIT. Nam neque qui dicit constituit intellectum neque qui audit quieseit.
Deest enim quiddam sermoni vel nomini: ut si qui dicat: Socrates mox
audientis animus requirit quid Socrates? Facitne aliquid an patitur? Et nondum
audientis intellectus quietus est, cum horum aliquid requirit. Et in verbo idem
est: cum dico: Legit quis legat, animus audientis inquirit. Nondum ergo
qui dicit constituit intellectum nec qui audit quiescit. Sed ad hoc Aristotelem
rettulisse putandum est, quoniam quilibet audiens cum significativam vocem
ceperit animo, eius intellegentia nitetur: ut cum quis audit homo, quid sit hoc
ipsum quod accipit mente comprehendit constituitque animo audisse se animal
rationale mortale. Si quis vero huiusmodi vocem ceperit, quae nihil omnino
designet, animus eius nulla significatione neque intellegentia roboratus errat
ac vertitur nec ullis designationis finibus conquiescit. Quare Aristotelis
recta sententia est: et verba secundum se dicta esse nomina et dicentem
constituere intellectum audientemque quiescere. Sed huiusmodi quaestio ab
Aspasio proposita est ab eodemque resoluta. Postquam igitur Aristoteles
secundum se ƿ dicta verba nomina esse constituit, quid inquit? SED SI EST VEL
NON EST, NONDUM SIGNIFICAT. Quod huiusmodi est ac si diceret: significatur
quidem quiddam a verbis velut a nominibus sed nulla inde tamen negatio
affirmatiove perficitur. Cum enim dico "Sapit", est quidem quaedam
significatio sed nihil aut esse aut non esse demonstrat, id est neque
affirmativum aliquid nec negativum est. Nam si affirmatio et negatio in
intellectuum compositionibus invenitur, ut supra iam docuit, neque nomina sola
dicta nec verba aut affirmationem aut ullam facient negationem. Pluribus enim
modis docuit alias Aristoteles non in rebus sed in intellectibus veritatem
falsitatemque esse constitutam. Quod si in rebus esset veritas falsitasue, una
res sola dicta aut affirmatio esset aut quae ei contraria est negatio. Nunc
vero quoniam in intellectibus iunctis veritas et falsitas ponitur, oratio vero
opinionis atque intellectus passionumque animae interpres est: [quare] sine
compositione intellectuum verborumque veritas et falsitas non videtur
exsistere. Quocirca praeter aliquam compositionem nulla affirmatio vel negatio
est. Verba igitur per se dicta significant quidem quiddam et sunt rei nomina
sed nondum ita significant ut vel esse aliquid vel non esse constituant, id est
aut affirmationem faciant aut negationem. Nam sicut in nominis partibus aut
verbi partes ipsae nihil significant, omnes vero simul designant, ita quoque in
affirmationibus aut negationibus partes quidem significant, totae vero coniunctae
verum falsumue designant: ut cum dico: Socrates philosophus est Socrates
philosophus non est Singillatim positae partes propria significatione
nituntur sed nihil verum falsumue significant, omnes vero simul iunctae, ut
est: ƿ Socrates philosophus est veritatem faciunt vel quod est huic
contrarium falsitatem. Quare cum verba secundum se dicta nomina sint et
significent aliquid et partes quaedam eius compositionis sint, quae verum
falsumque faciat, non tamen ipsa in propria significatione vel esse, quod affirmationis
est, vel non esse quod est negationis, designant. Nisi enim cui insit verbum
illud fuerit additum, non fit enuntiatio: ut cum dico: Sapit nisi quid
sapiat dicam, propositio non est. Quod autem addidit: NEQUE ENIM SIGNUM EST REI
ESSE VEL NON ESSE, tale quiddam est. ESSE quod verbum est, vel NON ESSE, quod
infinitum verbum est, NON EST SIGNUM REI, id est nihil per se significat. Esse
enim nisi in aliqua compositione non ponitur. Vel certe omne verbum dictum per
se significat quidem aliquid sed SI EST VEL NON EST, nondum significat. Non
enim cum aliquid dictum fuerit, idcirco aut esse aut non esse significat. Atque
hoc est quod ait: NEQUE ENIM SIGNUM EST REI ESSE VEL NON ESSE. Etenim quam rem
verbum designat esse eius vel non esse non est signum ipsum verbum quod de illa
re dicitur, ac si sic diceret: neque enim signum est verbum quod dicitur rei
esse vel non esse hoc est de qua dicitur re, ut id quod dico rei esse vel non
esse tale sit, tamquam si dicam rem ipsam significare esse vel non esse. Atque
hic est melior intellectus, ut non sit signum verbum eius rei de qua dicitur
esse vel non esse, subsistendi scilicet vel non subsistendi, quod illud quidem
affirmationis est, illud vero negationis, et ut sit talis sensus: neque enim
verbum quod dicitur signum est subsistendi rem vel ƿ non subsistendi. Sed quod
addidit: NEC SI HOC IPSUM EST PURUM DIXERIS vel si ita dicamus NEC SI HOC IPSUM
ENS PURUM DIXERIS, Alexander quidem dicit est vel ens aequivocum esse. Omnia
enim praedicamenta, quae nullo communi generi subduntur, aequivoca sunt et de
omnibus esse praedicatur. Substantia est enim et qualitas est et quantitas et
caetera. Ergo nunc hoc dicere videtur: ipsum ENS vel EST, unde esse traductum
est, per se nihil significat. Omne enim aequivocum per se positum nihil
designat. Nisi enim ad res quasque pro voluntate significantis aptetur, ipsum
per se eo nullorum significativum est, quod multa significat. Porphyrius vero
aliam protulit expositionem, quae est huiusmodi: sermo hic, quem dicimus est,
nullam per se substantiam monstrat sed semper aliqua coniunctio est: vel earum
rerum quae sunt, si simpliciter apponatur, vel alterius secundum
participationem. Nam cum dico: Socrates est hoc dico: Socrates aliquid
eorum est quae sunt et in rebus his quae sunt Socratem iungo; sin vero
dicam: Socrates philosophus est hoc inquam: Socrates philosophia
participat. Rursus hic quoque Socratem philosophiamque coniungo. Ergo hoc
est quod dico vim coniunctionis cuiusdam obtinet, non rei. Quod si
compositionem aliquam copulationemque promittit, solum dictum nihil omnino
significat. Atque hoc est quod ait: NEC SI IPSUM EST PURUM DIXERIS, id est
solum: non modo neque veritatem neque falsitatem designat sed omnino NIHIL est.
Et quod secutus est planum fecit: CONSIGNIFICAT, inquit, AUTEM QUANDAM ƿ
COMPOSITIONEM, QUAM SINE COMPOSITIS NON EST INTELLEGERE. Nam si est verbum
compositionis. Coniunctionisque cuiusdam vim et proprium optinet locum, purum
et sine coniunctione praedicatum nihil significat sed eam ipsam compositionem
quam designat, cum fuerint coniuncta ea quae componuntur, significare potest,
sine compositis vero quid significet non est intellegere. Vel certe ita
intellegendum est quod ait IPSUM QUIDEM NIHIL EST, non quoniam nihil significet
sed quoniam nihil verum falsumue demonstret, si purum dictum sit. Cum enim
coniungitur tunc fit enuntiatio, simpliciter vero dicto verbo nulla veri vel
falsi significatio fit. Et sensus quidem totus huiusmodi est: ipsa quidem verba
per se dicta nomina sunt (nam et qui dicit intellectum constituit et qui audit
quiescit) sed quamquam significent aliquid verba, nondum affirmationem
negationemue significant. Nam quamuis rem designent, nondum tamen subsistendi
eius rei signum est, nec si hoc ipsum est vel ens dixerimus, aliquid ex eo
verum vel falsum poterit inveniri. Ipsum enim quamquam significet aliquid,
nondum tamen verum vel falsum est sed in compositione fit enuntiatio et in ea
veritas et falsitas nascitur, quam veritatem falsitatemque sine his quae
componuntur coniungunturque intellegere impossibile est. Et de verbo quidem et
de nomine sufficienter dictum est, secundo vero volumine de oratione est
considerandum. In quantum labor humanum genus excolit et
beatissimis ingenii fructibus complet, si tantum cura exercendae mentis
insisteret, non tam raris hominum virtutibus uteremur: sed ubi desidia demittit
animos, continuo feralibus seminariis animi uber horrescit. Nec hoc cognitione
laboris evenire concesserim sed potius ignorantia. Quis enim laborandi peritus
umquam labore discessit? Quare intendenda vis mentis est verumque est amitti
animum, si remittitur. Mihi autem si potentior divinitatis annuerit favor, haec
fixa sententia est, ut quamquam fuerint praeclara ingenia, quorum labor ac
studium multa de his quae nunc quoque tractamus Latinae linguae contulerit, non
tamen quendam quodammodo ordinem filumque et dispositione disciplinarum gradus
ediderunt, ego omne Aristotelis opus, quodcumque in manus venerit in Romanum
stilum vertens eorum omnium commenta Latina oratione perscribam, ut si quid ex
logicae artis subtilitate, ex moralis gravitate peritiae, ex naturalis acumine
veritatis ab Aristotele conscriptum sit, id omne ordinatum transferam atque
etiam quodam lumine commentationis illustrem omnesque Platonis dialogos
vertendo vel etiam commentando ƿ in Latinam redigam formam. His peractis non
equidem contempserim Aristotelis Platonisque sententias in unam quodammodo
revocare concordiam eosque non ut plerique dissentire in omnibus sed in
plerisque et his in philosophia maximis consentire demonstrem. Haec, si vita
otiumque suppetit cum multa operis huius utilitate necnon etiam labore
contenderim, qua in re faveant oportet, quos nulla coquit invidia. Sed nunc ad
proposita reuertamur. Aristoteles namque inchoans librum prius nomen
definiendum esse proposuit, post verbum, hinc negationem, post hanc
affirmationem, consequenter enuntiationem, orationem vero postremam. Sed nunc
cum de nomine et verbo dixit, converso ordine, quod ultimum proposuit, nunc
exsequitur primum. De oratione namque disputat quam postremam in operis dispositione
proposuit. Ait enim: ORATIO AUTEM EST VOX SIGNIFICATIVA, CUIUS PARTIUM ALIQUID
SIGNIFICATIVUM EST SEPARATUM, UT DICTIO, NON UT AFFIRMATIO. DICO AUTEM, UT HOMO
SIGNIFICAT ALIQUID SED NON QUONIAM EST AUT NON EST SED ERIT AFFIRMATIO VEL
NEGATIO, SI QUID ADDATUR. SED NON UNA HOMINIS SYLLABA. NEC IN EO QUOD EST SOREX
REX SIGNIFICAT SED VOX EST NUNC SOLA. IN DUPLICIBUS VERO SIGNIFICAT QUIDEM SED
NON SECUNDUM SE, QUEMADMODUM DICTUM EST. Videtur Aristoteles illas quoque voces
orationes putare, quaecumque vel ex nominibus vel ex verbis constent, non tamen
integrum colligant intellectum, ƿ ut sunt: Et Socrates et Plato Et ambulare et
dicere Haec enim quamquam pleni intellectus non sint, verbis tamen et
nominibus componuntur. Ait enim orationem esse vocem significativam, cuius
partes significarent aliquid separatim, significarent, inquit, non
consignificarent, ut in nomine atque verbo. Docet autem illa quoque res eum
etiam imperfectas, compositas tamen ex nominibus ac verbis voces orationes
dicere, quod ait, cum de nomine loqueretur, in eo quod est equiferus nihil
significare ferus, QUEMADMODUM IN ORATIONE QUAE EST EQUUS FERUS. Namque equus
ferus vox composita ex nominibtls est sed sententiam non habet plenam et ille
ait quemadmodum in oratione quae est equus ferus. Nam si secundum Aristotelem
equus ferus oratio est, cur non aliae quoque quae nominibus verbisque constent,
quamquam sint imperfectae sententiae, tamen orationes esse videantur? Cum
praesertim orationem ipse ita definiat: ORATIO EST VOX SIGNIFICATIVA CUIUS
PARTIUM ALIQUID SIGNIFICATIVUM EST SEPARATUM. In his ergo vocibus, quae verbis
et nominibus componuntur, partes extra significant, non consignificant. Nam si
nomen et verbum significativum est separatum, in his vero vocibus quae verbis
et nominibus componuntur partes extra significant, non consignificant, etiam
voces imperfectae nominibus verbisque compositae orationes sunt. Nam si nomen
omne et verbum significativum est, hae autem voces id est orationes nominibus
componuntur et verbis, dubium non est in his vocibus, quae ex nominibus et
verbis coniunctae sunt, partes per se significare. Quod si hoc est, et vox
cuius partium aliquid separatum et ƿ per se significat, licet sit imperfectae
sententiae, orationem tamen esse manifestum est. Sed quod addit orationis
partes significare, UT DICTIONEM, NON UT AFFIRMATIONEM, Alexander ita dictum
esse arbitratur: sunt, inquit, aliae quidem simplices orationes, quae solis
verbis et nominibus coniungantur, aliae vero compositae, quarum corpus iunctae
iam faciunt orationes. Et simplices quidem orationes partes habent eas ex
quibus componuntur, verba et nomina, ut est: Socrates ambulat Compositae
autem aliquotiens quidem tantum orationes, aliquotiens vero etiam
affirmationes, ut cum dico: Socrates ambulat et Plato loquitur utraeque
sunt affirmationes, vel: Aio te, Aeacida, Romanos vincere posse ex
orationibus non ex affirmationibus componitur talis oratio. Prior autem
simplicitas est, posterior compositio. In quibus autem prius est aliquid et
posterius, illud sine dubio definiendum est priore loco, quod natura quoque
praecedit. Ita ergo quoniam prior simplex oratio est, posterior vero composita,
prius simplicem orationem definitione constituit dicens: cuius partes
significant UT DICTIO, NON UT AFFIRMATIO, dictionem simplicis nominis aut verbi
nuncupationem ponens. In simplicibus enim orationibus huiusmodi partes sunt. In
compositis vero aliquotiens quidem orationes tantum, aliquotiens vero affirmationes,
ut supra monstravimus. Addit quoque illud: omnem, inquit, definitionem vel
contractiorem esse definita specie vel excedere non oportet. Quod si
Aristoteles ita constituisset ƿ definitionem, ut significare partes orationis
diceret ut orationes ac non ut dictiones, simplices orationes ab hac definitione
secluderet. Orationum namque simplicium partes, non ut orationes sed ut
simplicia verba nominaque significant. Nam si omnis oratio orationes habebit in
partibus, rursus ipsae partes quae sunt orationes aliis orationibus
coniungentur. Et rursus partium partes, quae eaedem quoque orationes sunt,
alias orationes in partibus habebunt. Ac si hoc intellegentia sumpserit, ad
infinitum procedit nec ulla erit prima oratio quae simplices habeat partes.
Neque enim fieri potest, ut prima dicatur oratio quae alias orationes habet in
partibus. Partes enim priores sunt propria compositione. Quod si in infinitum
ducta intellegentia nulla prima oratio reperitur, cum nulla sit oratio prima,
nec ulla postrema est. Quocirca interempta prima atque postrema omnes quoque interimuntur
et nulla omnino erit oratio. Quare non recta fuisset definitio, si ita
dixisset: oratio est vox significativa, cuius partes aliquid extra significant
ut orationes. At vero, inquit Alexander, nec si quaedam orationes in partibus
continent, idcirco iam necesse est ipsarum orationum partes affirmationes esse,
ut cum dico: Desine meque tuis incendere teque querellis Sunt ergo huius
orationis partes: una "Desine meque tuis incendere", alia "teque
querellis". Neutra harum est affirmatio, quamquam esse videatur oratio.
Quocirca nec illa fuisset recta definitio, si ita dixisset: oratio est vox
significativa, ƿ cuius partes aliquid extra significent, ut affirmatio.
Huiusmodi enim orationis cum sint partes ex orationibus iunctae, non tamen
affirmationibus totum ipsius orationis corpus efficitur. Sed quoniam in omni
oratione verba sunt et nomina, quae simplices sunt dictiones, non autem in
omnibus orationibus aut affirmationes aut orationes partes sunt, quod commune
erat id in definitione constituit, tamquam si ita diceret: oratio est vox
significativa secundum placitum, cuius partes aliquid extra significent, ex
necessitate quidem ut dictio, non tamen semper ut affirmatio aut oratio. Neque
enim fieri potest, ut inveniatur oratio, cuius partes non ita aliquid extra
significent ex necessitate, ut nomen aut verbum, cum inveniri possit, ut ita
significent orationis partes, ut tamen orationes aut affirmationes non sint.
Quare si ita dixisset: oratio est vox significativa, cuius partes aliquid extra
significant ut affirmatio, illas orationes hac definitione non
circumscripsisset, quarum partes orationes quidem sunt sed non affirmationes,
ut ille versus est quem supra iam posui. Sin vero sic dixisset: oratio est vox
significativa cuius partes aliquid extra significant ut oratio, illas orationes
in definitione reliquisset, quarum partes sunt simplices, ut est: Socrates
ambulat Sed cum dicit orationis partes ita significare, ut dictiones, non
omnino ut affirmationes, et simplices et compositas hac definitione conclusit.
Simplices quidem idcirco, quod quaelibet simplex paruissimaque oratio nomine et
verbo coniungitur, quae sunt simplices dictiones, compositas vero, quia, cum
habeant orationes in partibus, partes ipsae habent simplices dictiones, quae
ipsae simplices dictiones totius corporis partes sunt. Ut cum dico: Si dies
est, lux est "dies est" et "lux est" partes sunt
totius orationis sed harum rursus partium partes sunt "dies" et
"est", et rursus "lux" et "est", quae rursus
totius orationis, per quam dico "Si dies est, lux est", partes sunt;
sed "dies" et "est" et rursus "lux" et
"est" sunt simplices dictiones. Quocirca etiam compositarum orationum
partes indubitanter semper ita significant, ut dictiones, non ut affirmationes
aut quaedam orationes. Quare hanc definitionem Aristoteles recte constituit. Ad
hanc ergo sententiam locum hunc Alexander expedit, illud quoque addens saepe
Aristotelem de affirmationibus dicere dictiones, quod distinguere volens, cum
diceret ita significare partes orationis tamquam dictionem, ne forte dictionem
hanc aliquis et in affirmatione susciperet, addidit ut dictio non ut
affirmatio, tamquam si diceret: duplex quidem est dictio: una simplex, alia
vero affirmatio sed ita partes orationis aliquid extra significant, ut ea
dictio, quae est simplex, non ut ea dictio, quae est affirmatio. Et huiuscemodi
quodammodo intellectum tota Alexandri sententia tenet. Porphyrius vero in eadem
quoque sententia est sed in uno discrepat. Cuius expositio talis est: dictio,
inquit, est simplex nomen, simplex etiam verbum vel ex duobus compositum, ut
cum dico "Socrates" vel rursus "ambulat" vel
"equiferus". Procedit etiam nomen hoc dictionis ad orationes quidem
sed simplicibus verbis nominibusque coniunctas, ut cum dico: Et Socrates et
Plato et si sit ex composito nomine, ut est equiferus et homo. Hae
orationes quamquam ƿ coniunctae sint atque imperfectae, tamen dictionis nomine
nuneupantur. Necnon etiam transit nomen hoc dictionis usque ad perfectas
orationes, quas enuntiationes nuncupari posterius est dicendum. Est autem
enuntiatio simplex, ut si quis dicat: Socrates ambulat et haec dicitur
affirmatio. Huius negatio est: Socrates non ambulat Simplices ergo
enuntiationes sunt affirmationes vel negationes, quae singulis verbis ac
nominibus componuntur. Itaque eum dico: Si dies est, lux est tota quidem
huiusmodi oratio dictio esse non dicitur. Composita namque est coniunctaque ex
orationibus, quae sunt "dies est" et "lux est". Hae autem
sunt affirmationes et dicuntur dictiones. Ipsae vero affirmationes quae dictiones
sunt habent rursus alias dictiones simplices, ut est dies et est et rursus lux
et est. Ergo cum dico: Socrates ambulat haec oratio partes habet
dictiones, nomen scilicet et verbum, quae dictiones quidem sint, non tamen
affirmationes. Sin vero dicam: Socrates in lycio cum Platone et caeteris
discipulis disputavit haec pars orationis quae est "Socrates in
lycio cum Platone" ipsa quoque est dictio sed non ut simplex nomen vel
verbum neque ut affirmatio sed tantum ut imperfecta oratio verbis tamen nominibusque
composita. Quod si sic dicam: Si homo est, animal est haec rursus oratio
habet dictiones in partibus sed neque ut simplices dictiones neque ut
imperfectas orationes sed ut perfectas simplicesque affirmationes. Et est una
affirmatio "animal est", alia vero est "homo est", tota
vero ipsa oratio dictio non est. Quod si dicam: Si animal non est, homo non
est rursus haec oratio ex duabus simplicibus dictionibus negativis
videtur esse composita, quae nihilominus ƿ tota dictio non est. Ita ergo dictio
inchoans a simplicibus nominibus atque verbis usque a orationes, quamuis
imperfectas, provehitur nec in his tantummodo consistit sed ultra etiam ad
simplices affirmationes negationesque transit et in eo progressionis terminum
facit. Ergo quoniam non omnis oratio artes habet affirmationes et negationes,
quae sunt perfectae enuntiationes simplicium dictionum, quoniamue non omnis
oratio imperfectas orationes habet in partibus, omnis tamen oratio simplices
dictiones retinet, quippe cum omnis ex verbis nominibusque iungatur, hoc ait
orationis partes significare semper quidem ut dictiones, non tamen semper ut
affirmationes, consentiente Alexandro, cuius expositionem supra iam docui.
Atque ita diligentior lector differentias eorum recte perspiciet et consentientes
communicat intellectus. Hoc loco Aspasius inconvenienter interstrepit. Ait enim
non in omnes orationes Aristotelem definitionem constituere voluisse sed tantum
simplices, quae ex duobus constant, verbo scilicet et nomine. Sed ille
perfalsus est. Neque enim si sim otatio simplicibus verbis nominibusque
consistit, idirco non composita quoque oratio verba et nomina bimiliter in
partibus habet. Quod si hoc commune est simplicibus orationibus atque
compositis, ut habeant artes dictiones quidem simplices, non etiam
affirmationes, ut etiam quae affirmationes orationes habent, hae tamen habeant
in partibus simplices dictiones, cur hanc quaestionem in Aristotelem iaciat,
ratione relinquitur. Syrianus vero, qui Philoxenus cognominatur, non putat
orationes esse quarum intellectus ƿ sit imperfectus atque ideo nec eas aliquas
habere partes. Nam cum dicit: Plato in Academia disputans haec quoniam
perfecta non est, partes, inquit, non habet, arbitrans omne quod imperfectum
est nullis partibus contineri. Atque ideo, cum dicit Aristoteles: oratio est
vox significativa cuius partes aliquid extra significent, illam orationem
constitui putat, quae perfectum retinet sensum. Ipsarum enim partes esse verba
et nomina. Sed hoc ridiculum est. Neque enim compositum aliquid fieri potest nisi
propriis partibus. Quod si quaelibet res ut componatur habeat decem partes, eas
tamen singillatim apponi necesse sit, antequam ad decimam veniamus partem:
nihilo tamen minus partes erunt quas sibimet ad componendam totius corporis
summam singillatim superponimus etiam si ad illud quod componendum fuit minime
peruentum est. Quocirca si antequam perveniatur ad ultimam partem priores
partes effecti compositique partes sunt, nulla ratio est imperfectae rei partes
dici non posse. Neque enim dicitur totius compositi partes esse, quae sint
imperfecti. Ut si sit integrum nomen habeatque partes quatuor, id est syllabas,
ut Mezentius, si unam syllabam demam dicamque mezenti, vel si unam rursus
duasque ponam, ut sunt mezen, huius tamen utraque syllaba me scilicet et zen
partes sunt, et cum sit compositio ipsa sensu uacua ac sit imperfecta, tamen
partibus continetur Syrianus igitur minime audiendus est sed potius Porphyrius,
qui ita Aristotelis mentem sententiamque persequitur, ut eius definitionem,
sicut vera est, labare et in aliquibus aliis discrepare non faciat. ƿDe his
quidem hactenus. Porphyrius autem ita dicit: voleus, inquit, Aristoteles
ostendere omnem orationem aut simplices tantum habere partes aut compositas, a
simplicibus sumpsit exemplum, ut diceret significare orationis partes, UT
DICTIONEM NON UT AFFIRMATIONEM, ut cum est oratio: Plato disputat
dictiones quidem sunt sed non ut affirmationes. Si vero sic esset oratio: Si
Plato disputat, verum dicit "Plato disputat" et "verum dicit",
cum sint dictiones, non sunt tamen ut simplices sed ut iam affirmationes. Neque
enim simplex dictio affirmatio est aut negatio sed tunc fit, cum additur
aliquid, quod aut affirmationis vim teneat aut negationis. Atque hoc est quod
ait: DICO AUTEM, UT HOMO SIGNIFICAT ALIQUID SED NON QUONIAM EST AUT NON EST SED
ERIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO, SI QUID ADDATUR. Hoc huiusmodi est, tamquam si
diceret: nomen quidem simplex affirmationem aut negationem non facit, nisi aut
"est" verbum addatur, quae est affirmatio, aut "non est",
quae est negatio. Quod autem addit: SED NON UNA HOMINIS SYLLABA. NEC IN EO QUOD
EST SOREX REX SIGNIFICAT' SED VOX EST NUNC SOLA. IN DUPLICIBUS VERO SIGNIFICAT
QUIDEM SED NIHIL SECUNDUM SE, QUEMADMODUM DICTUM EST, huius loci duplex est
expositio. Quod enim dixerat prius: SED ERIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO SI QUID
ADDATUR EI DICTIONI, quam supra simplicem esse proposuit, cum de significativa
orationis parte loqueretur, nunc id implet et explicat dicens non si quodlibet
addatur simplici dictioni, statim fieri affirmationem vel negationem, nec vero
orationem neque enim si quid non per se significativum dictioni ƿ simplici
copuletur, idcirco iam vel oratio vel affirmatio vel etiam negatio
procreabitur. Neque enim si una hominis syllaba quae significativa per se non
est dictioni eidem ipsi addatur, iam ulla inde procreatur oratio. Quod si
oratio non fit, nec affirmatio nec negatio. Hae enim orationes quaedam sunt. Ut
si quis ex eo quod est homo tollat unam syllabam eamque totae dictioni simplici
aptet dicatque homo mo vel alio quolibet modo deeidens partem toti corpori
dictionis adiciat, non faciet orationem. Quod si hoc est, nec affirmationem nec
negationem, quae quaedam sunt orationes. Ergo ita accipiendum est, tamquam si
hoc modo dixisset: DICO AUTEM, UT HOMO SIGNIFICAT ALIQUID SED NON QUONIAM EST
AUT NON EST SED ERIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO, SI QUID ADDATUR SED NON UT UNA
HOMINIS SYLLABA ADDATUR nec cuiuslibet alterius dictionis, si quid per se non
significat, ut in eo quod est sorex rex non significat sed vox est nunc sola.
Atque ideo si quis velut partem tollat, id quod est rex, apponatque ei quod est
sorex et dicat sorex rex, ut rex tamquam pars sit eius quod est sorex, oratio
nulla est atque ideo neque affirmatio nec negatio. Hae enim ex vocibus per se
significativis constant. Rex vero in eo quod est sorex quoniam pars est nominis,
nihil ipsa significat. Vel certe erit melior intellectus, si hoc quod ait SED
NON UNA HOMINIS SYLLABA non aptemus ad orationis perfectionem sed potius ad
dictionis significationem, ut quoniam superius dixit orationis partes ita
significare ut dictionem non ut affirmationem, ƿ quae esset dictio, manifeste
monstraret. Dictionem namque constituit vocem per se significantem. Ergo cum
dicit SED NON UNA HOMINIS SYLLABA, tale est ac si diceret: significat quidem
pars orationis ut dictio sed hae ipsae dictiones perfecta nomina sunt et verba,
non partes nominum verborumque. In eo enim quod est: Equiferus currit
equiferus quidem dictio est totius orationis significans ut pars orationis sed
'ferus' consignificat ut pars nominis atque ideo 'ferus' dictio non est.
Quocirca nec si qua alia syllaba in parte orationis sit, id est in nomine vel
verbo, nihil per se significans. Quamquam sit in parte nominis, quod nomen pars
orationis est, nihil tamen ipsa significabit in tota oratione: quare nec dictio
erit. Audiendum ergo ita est tamquam si sic diceret: ORATIO AUTEM EST VOX
SIGNIFICATIVA, CUIUS PARTIUM ALIQUID SIGNIFICATIVUM EST SEPARATUM, UT DICTIO,
NON UT AFFIRMATIO. DICO AUTEM, UT HOMO SIGNIFICAT ALIQUID et est quaedam dictio
et simplex. Nam neque oratio est, quoniam simplex est, nec affirmatio neque
negatio, quoniam non significat esse aut non esse sed erit tunc affirmatio,
quando aliquid additur, quod affirmationem negationemue constituit. Sed quod
aio dictionem esse id quod dicimus homo, idcirco dictio est, quoniam per se
significat. Syllaba vero eius nominis quod est ƿ homo, quoniam nihil designat,
non est dictio (hoc est enim SED NON UNA HOMINIS SYLLABA) vel si videatur
quidem significare, pars tamen sit nominis et consignificet in nomine, in tota
oratione nihil significat. Neque enim pars orationis est. Quod per hoc dixit
quod ait: NEC IN EO QUOD EST SOREX REX SIGNIFICAT SED VOX EST NUNC SOLA nihil
significans. Unde probatur huiusmodi particulas non esse dictiones. Vox enim
sola non est dictio sed vox per se significans. Si qua autem sunt, inquit,
nomina, quae sint composita ex aliis, ut est equiferus, emittunt quidem quandam
imaginem significandi sed per se nihil significant, consignificant autem. In
simplicibus vero nominibus nec imaginatio ulla significandi est, ut in eo quod
est Cicero: partes eius cum simplices sono, tum etiam intellectu praeter
cuiuslibet imaginationis similitudinem sunt. In duplicibus vero uult quidem
pars significare sed nullius separati significatio est, idcirco quoniam solum
consignificat id quod totum compositi nominis corpus designat, ipsum vero
separatum (ut saepius dictum est) nihil extra significat. EST AUTEM ORATIO
OMNIS QUIDEM SIGNIFICATIVA NON SICUT INSTRUMENTUM SED (QUEMADMODUM DICTUM EST)
SECUNDUM PLACITUM. Secundum placitum esse orationes illa res approbat, quod
earum partes secundum placitum sunt, id est verba et nomina. Quod si omne
compositum ab his, ex quibus est compositum, sumit naturam, vox quae positione
constitutis vocibus iungitur ipsa quoque secundum placitum positionemque
formatur. Quare manifestum est orationem secundum placitum esse. Plato autem in
eo libro, qui inscribitur "Cratylus", aliter esse constituit eamque
dicit supellectilem quandam atque instrumentum esse significandi res eas, quae
naturaliter intellectibus concipiuntur, eorumque intellectuum vocabulis
dispertiendorum. Quod omne instrumentum, quoniam naturalium rerum, secundum
naturam est, ut videndi oculus, nomina quoque secundum naturam esse arbitratur.
Sed hoc Aristoteles negat et Alexander multis in eo nititur argumentis
monstrans orationem non esse instrumentum naturale. Aristoteles vero ita utitur
dicens: EST AUTEM ORATIO OMNIS QUIDEM SIGNIFICATIVA NON SICUT INSTRUMENTUM,
tamquam si diceret: est quidem omnis oratio significativa, non tamen
naturaliter. Instrumentum enim hoc demonstrat, tamquam si diceret naturaliter,
quod qui instrumentum orationem esse negat, negat eam naturaliter significare
sed ad placitum. Naturalium enim rerum naturalia sunt instrumenta. Idcirco
autem instrumentum pro natura posuit, quod (ut dictum est) Plato omnium artium
instrumenta secundum naturam ipsarum artium consistere proponebat. Et Alexander
quidem non esse instrumentum orationem sic ingreditur approbare: omnis, inquit,
naturalium actuum supellex ipsa quoque naturalis est, ut visus quoniam natura
datur, eius quoque supellex ƿ est naturalis, ut oculi. Eodem quoque modo
auditus cum naturalis sit, aures nobis, quae sunt audiendi instrumenta,
naturaliter datas esse cognoscimus. Quare quoniam oratio ad placitum, non
naturaliter est (partes enim manifestum est orationis ad placitum positas, quae
sunt scilicet verba et nomina, sicut monstrat apud omnes gentes diversitas
vocabulorum): quoniam ergo per haec secundum placitum omnis oratio esse
monstratur, quod autem secundum placitum est, non est secundum naturam: non est
ergo oratio supellex. Significandi enim ratio atque potestas naturaliter est. Quod
si oratio naturaliter non est, non est supellex. His aliisque similibus
monstrat non esse supellectilem orationem. Quocirca dicendum nobis est
naturaliter quidem nos esse vocales potentesque naturaliter vocabula rebus
imprimendi, non tamen naturaliter significativos sed positione: sicut artium
singularum naturaliter sumus susceptibiles sed eas non naturaliter habemus sed
doctrina concipimus: ita ergo vox quidem naturaliter est sed per vocem
significatio non naturaliter. Neque enim vox sola est nomen aut verbum sed vox
quadam addita significatione. Et sicut naturaliter est moveri, saltare vero
cuiusdam iam artificii et positionis, et quemadmodum aes quidem naturaliter
est, statua vero positione aut arte: ita quoque possibilitas quidem ipsa
significandi et vox naturalis est, significatio vero per vocem positionis est,
non naturae. Hactenus quidem de communi oratione locutus est, nunc autem transit
ad species eius. Ait enim: ENUNTIATIVA VERO NON OMNIS SED IN QUA VERUM VEL
FALSUM INEST. NON AUTEM IN OMNIBUS, UT DEPRECATIO ORATIO QUIDEM EST SED NEQUE
VERA NEQUE FALSA. ET CAETERAE QUIDEM RELINQUANTUR; RHETORICAE ENIM VEL POETICAE
CONVENIENTIOR CONSIDERATIO EST; ENUNTIATIVA VERO PRAESENTIS EST SPECULATIONIS.
Species quidem orationis multae sunt sed eas varie partiuntur. At vero
Peripatetici quinque partibus omnes species orationis ac membra distribuunt.
Orationis autem species dicimus perfectae, non eius quae imperfecta est.
Perfectas autem voco eas quae complent expediuntque sententiam. Et sit nobis
hoc modo divisio: sit oratio genus: orationis aliud est imperfectum, quod
sententiam non expedit, ut si dicam: Plato in lycio aliud vero perfectum.
Perfectae autem orationis alia est deprecativa, ut: Adsit laetitiae Bacchus
dator alia imperativa, ut: Accipe daque fidem alia interrogativa,
ut: Quo te, Moeri, pedes? An quo via ducit? Alia vocativa, ut: O qui res
hominumque deumque Aeternis regis imperiis alia enuntiativa, ut: Dies
est et: Dies non est In hac sola, quae est enuntiativa, veri
falsive natura perspicitur. In caeteris enim neque veritas neque falsitas
invenitur. Et multi quidem plures species esse dicunt perfectae orationis, alii
autem innumeras earum differentias produnt sed nihil ad nos. Cunctae enim
species orationis aut oratoribus accommodatae sunt aut poetis, sola enuntiativa
philosophis. Ergo hoc dicit: non omnis oratio enuntiativa est. Sunt enim
plurimae quae enuntiativae non sunt, ut hae quas supra proposui. Haec autem
sola est, in qua verum falsumque inveniri queat. Quocirca quoniam de ista, in qua
veritas et falsitas invenitur, dialecticis philosophisque est quaerendum,
caeterae autem aut poetis aut oratoribus accommodatae sunt, iure de hac sola
tractabitur, id est de enuntiativa oratione. Hucusque ergo de partibus
interpretationis et de communi oratione locutus est. Nunc autem adstringit
modum disputationis in speciem et de una specie orationis tractat deque una
interpretatione, quae est enuntiativa. Species namque est enuntiatio
interpretationis, negatio vero et affirmatio enuntiationis. Quare de
enuntiativa oratione considerandi hinc cum ipso Aristotele commodissimum
sumamus initium. EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE
NEGATIO; ALIAE VERO CONIUNCTIONE UNAE. NECESSE EST AUTEM OMNEM ORATIONEM
ENUNTIATIVAM EX VERBO ESSE VEL CASU. ETENIM HOMINIS RATIO, SI NON AUT EST AUT
ERIT AUT FUIT AUT ALIQUID HUIUSMODI ADDATUR, NONDUM EST ORATIO ENUNTIATIVA.
QUARE AUTEM UNUM QUIDDAM EST ET NON MULTA ANIMAL GRESSIBILE BIPES, NEQUE ENIM
EO QUOD PROPINQUE DICUNTUR UNUM ERIT, EST ALTERIUS HOC TRACTARE NEGOTII. Una
oratio duplici tractatur modo: vel cum per se una est vel cum per aliquam
coniunctionem coniungitur. ƿ Vel certe ita dicendum est: aliae orationes
naturaliter unae sunt, aliae positione. Et naturaliter quidem unae sunt
orationes, quae non dissoluuntur in alias orationes, ut est: Sol oritur
Quae autem positione sunt unae in alias orationes dissoluuntur, ut est: Si homo
est, animal est haec enim in orationes alias separatur. Et quemadmodum
lignum vel lapis singillatim in propria natura consistunt et una sunt, ex his
autem facta navis vel domus cum pluribus quidem constent, unae tamen arte sunt,
non natura: ita quoque in orationibus simplices et per se naturaliter unas
orationes dicimus, quae verbo tantum et nomine iunguntur, compositas autem,
quae in alias (ut dictum est) orationes dividuntur. Multas enim orationes in
huiusmodi orationibus coniunctio iungit, ut si dicam: Et Plato est et
Socrates haec coniunctio et utrasque coniunxit atque ideo una videtur
positione, quae naturaliter et per se una non fuerat. Naturaliter autem unius
orationis duae partes sunt: affirmatio et negatio. Sed quoniam non ita dixit:
EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO VEL NEGATIO, DEINDE UNA
CONIUNCTIONE sed ait: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE
NEGATIO, huiusmodi oritur quaestio, utrum id quod ait prima ad affirmationem
referatur, ut sit posterior negatio, an id quod ait prima ad simplicem
rettulerit orationem, ut secunda sit, quae ex orationibus iungitur. Quam
dubietatem ipse dissolvit. Sic enim inquit: EST AUTEM PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA
AFFIRMATIO, et ut quam secundam diceret demonstraret ait DEINDE NEGATIO, ut
primam affirmationem poneret, ƿ secundam negationem. Quod si ita dixisset: EST
AUTEM UNA PRIMA ENUNTIATIVA ORATIO AFFIRMATIO VEL NEGATIO, DEINDE CONIUNCTIONE
UNAE, ita oporteret intellegi tamquam si diceret illam esse primam unam
orationem, quae simplex esset, cuius partes affirmatio essent atque negatio,
secundam vero illam, quae coniunctione quadam una fieret, cum ex orationibus
iungeretur. Sed quoniam id quod ait prima ad affirmationem iunxit dicens EST
AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, ad negationem vero 'deinde'
subiunxit dicens DEINDE NEGATIO, dicendum est primam eum orationem esse
arbitrari affirmationem, secundam vero negationem, cui 'deinde' continenter
apposuit. Sed rursus incurrimus Alexandri quaestionem. Per hoc enim negationem
affirmationemque negat sub uno genere poni oportere, sub enuntiatione, quod in
his, quae priora vel posteriora sunt, commune genus non potest inveniri. Sed
huic supra iam dictum est, non oportere omnia quaecumque quolibet modo priora
vel posteriora sunt a genere communi secernere (alioquin sic primae et secundae
substantiae sub uno genere substantiae non ponentur, sic etiam simplices et
compositae orationes, quarum simplices propositiones primae sunt, posteriores
compositae, uno genere non continebuntur) sed illa sola putanda sunt sub eodem
genere poni non posse, quae ad substantiam priora vel posteriora esse
cognoscimus, quae vero ad suum esse aequalia sunt nihil prohibet sub eodem
genere utraque constitui. Ergo quoniam affirmationi et negationi hoc est esse,
quod ƿ in his veritas et falsitas reperitur, hoc autem est enuntiatio, in qua
scilicet veritatis et falsitatis constituta sit ratio: quoniam ad id quod falsi
verique significativae sunt neque affirmatio prior neque negatio posterior est,
nullus dubitat a quo aequaliter participant affirmatio et negatio eidem generi
posse supponi. Sed affirmatio atque negatio aequaliter enuntiatione
participant, siquidem enuntiatio veri falsique utitur significatione et
affirmatio et negatio veritatem atque mendacium aequaliter monstrat: enuntiatio
igitur affirmationis et negationis genus esse ponenda est. Quod ergo ait: EST
AUTEM PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO; ALIAE VERO
CONIUNCTIONE UNAE, ita intellegendum est, quod affirmationem primam, secundam
vero negationem, cui addidit deinde, in prolatione posuerit. Prior enim est
affirmatio, posterior negatio, in prolatione dumtaxat, non secundum veri
falsique designationem. Quocirca nihil prohibet et priorem putari affirmationem
negatione et tamen utrasque sub uno genere id est enuntiatione constitui. Sed
quod secutus est: NECESSE EST AUTEM OMNEM ORATIONEM ENUNTIATIVAM EX VERBO ESSE
VEL CASU, huiusmodi est: volens Aristoteles distribuere dictionem,
affirmationem, negationem, enuntiationem, contradictionem sensum confusa
brevitate permiscuit et nebulis obscuritatis implicuit. Oportuit namque prius
quid esset dictio, post autem quid affirmatio et negatio et rursus enuntiatio
et contradictio constituere. Sed haec interim praetermittit, nunc vero
quemadmodum constituatur enuntiatio docet dicens, quod omnis enuntiatio constet
in verbo. Quoniam simplex dictio est nomen ƿ aut verbum, omnis enuntiatio
simplex huiusmodi est, ut semper quidem vel vertum vel aliquid quod idem
valeat, tamquam si diceretur verbum vel casum verbi, in praedicatione retineat
sed non semper subiectus terminus fit ex nomine, semper tamen praedicatus ex
verbo. Sit enim huiusmodi propositio, quae est: Sol oritur in hac ergo
propositione quod dico "sol" subiectum est, quod vero dico
"oritur" praedicatur. Et utrasque has dictiones terminos voco sed
quodcumque prius dicitur in simplici enuntiatione, illud subiectum est, ut in
hac "sol", quod vero posterius, illud praedicatur, ut in eadem
"oritur". Ergo necesse est omnem enuntiativam orationem, si simplex
sit, verbum in praedicatione retinere, ut in eadem ipsa cum dico "Sol
oritur", "oritur" verbum est -- vel quod idem valeat, ut est:
Socrates non ambulat "Non ambulat" enim infinitum verbum est et
verbum quidem non est sed eandem vim retinet quam verbum. Casus etiam verbi
ponitur saepe, ut Socrates fuit Subiectus vero terminus non semper
consistit in nomine. Potest enim et infinitum nomen habere, ut cum dico: Non
homo ambulat potest etiam verbum, ut cum dico: Ambulare movere est
Ergo (ut arbitror) plene monstratum est non semper subiectum nomen esse, semper
autem praedicatum in solo verbo consistere. Approbans ergo verba semper in
praedicationibus poni hoc addidit: nisi enim aut est aut fuit aut aliquid
huiusmodi sit additum aut quod idem valeat apponatur, enuntiatio non fit. Cum
enim dico: Homo est 'est' verbum in praedicatione proposui, sin vero
dixero: Homo vivit idem valet tamquam si dicam homo vivus est. Ergo non
posse sine verbo affirmationem negationemue constitui ƿ docuit per id quod ait
ETENIM HOMINIS RATIO, SI NON AUT EST AUT ERIT AUT FUIT AUT ALIQUID HUIUSMODI
ADDATUR, NONDUM EST ORATIO ENUNTIATIVA. Hoc enim dicere videtur: definitio
hominis est verbi gratia animal gressibile bipes et haec est ratio humanae
substantiae. Ergo haec ratio, nisi ei aut est aut erit aut fuit aut quodlibet
verbum (sicut supra dictum est) apponatur, enuntiatio non fit; neque enim verum
neque falsum est. Si enim dicam tantum animal gressibile bipes, nulla me
veritas mendaciumue consequitur. Sin autem dixero animal gressibile bipes est
vel non est, affirmatio mox negatioque conficitur, quas enuntiationes esse quis
dubitet? Sed cum de simplicibus enuntiationibus loqueretur, ait hominis
rationem id est definitionem non esse enuntiationem, nisi ei aut est aut erit
aut huiusmodi aliquid apponatur, approbans scilicet unam esse et non
multiplicem orationem definitionis humanae, cui si est aut erit aut fuit
adderetur, enuntiationem simplicem faceret. Cur vero una sit talis oratio causa
quaeritur. Neque enim ex solis duobus terminis constat id quod dicimus animal
gressibile bipes, ut quae nomina plura sunt. Quare ipse sibi institit et de sua
propositione rationem quaesivit, quam nunc dicere supersedit. Ait enim: QUARE
AUTEM UNUM QUIDDAM EST ET NON MULTA ANIMAL GRESSIBILE BIPES, NEQUE ENIM EO QUOD
PROPINQUE DICUNTUR UNUM ERIT, EST ALTERIUS HOC TRACTARE NEGOTII, hoc scilicet
quaerens, tamquam si ita ipse ex persona sua diceret: de simplicibus
enuntiationibus omnibus loquebar deque his proposui eas praeter verbum esse ƿ
non posse et ad hanc rem probandam exemplum sumpsi definitionem hominis, cui
nisi aut est aut erit aut fuit apponeretur, enuntiationem non fieri dixi, quasi
una et non multiplex esset oratio ea per quam dicitur animal gressibile bipes,
de qua fieri posset simplex enuntiatio. Cur autem una erit oratio animal
gressibile bipes, ALTERIUS, inquit, EST HOC TRACTARE NEGOTII, cum de rebus non
de propositionibus perspiciendum est. Nam non idcirco una est oratio, quia
continve dicitur et coniuncte sibimet animal gressibile bipes. Hoc enim si ita
esset, possemus et hanc orationem, quae tam multa significat, unam dicere, si
continve proferatur, ut est: Socrates philosophus simus caluus senex Ergo
quemadmodum huiusmodi oratio sit multiplex et non una, posterius dicemus. Nunc
ergo manifestum sit hanc orationem quae dicit Socrates philosophus simus caluus
senex non esse unam sed multiplicem. Si ergo propinquitas proferendi ipsa
continuatione unam faceret orationem, posses haec quoque una esse oratio, quae
manifesto non una esse docebitur. Quare non idcirco erit una oratio ea quae
dicit animal gressibile bipes, quod propinque et continve profertur. Quae autem
causa sit ut una sit, ipse dicere distulit sed in libris eius operis, quod
*Meta ta physika* inscribitur, expediet. Theophrastus autem in libro de
affirmatione et negatione sic docuit: definitionem unam semper esse orationem
eamque oportere continuatim proferre. Illa enim una oratio esse dicitur, quae
unius substantiae designativa est. Definitio autem, ut verbi gratia hominis
animal gressibile ƿ bipes, una est oratio per hoc, quoniam unum subiectum id
est hominem monstrat. Si ergo continve proferatur et non divise, una est
oratio, et quia continve dicitur et quia unius rei substantiam monstrat; sin
vero quis dividat et orationem unam rem significantem proferendi intermissione
distriboat, multiplex fit oratio. Ut si dicam animal gressibile bipes, unam rem
mihi tota monstrat oratio et continve dicta est; sin vero dicam animal et
rursus gressibile et sub intermissione repetam bipes, multiplex fit distribute
intermissione oratio. Et rursus adversum id quaestio. Et quis hoc non iure
culpet posse eam quae una est orationem intermissione proferendi fieri
multiplicem, cum continuatio proferendi non faceret unam, quae esset multiplex
per naturam? Sicut enim in his, quae multiplices sunt naturaliter, non potest
continuatio proferendi unam facere orationem, sic quoque non debet quae est una
naturaliter oratio idcirco quod de uno subiecto dicatur fieri multiplex per
intermissionem. Sed hoc ita solvitur: nam cum dicimus animal et sub
intermissione rursus gressibile eodemque modo iterum bipes, non hoc ita
dicimus, tamquam si in unum cuncta coniuncta sins. Quocirca quoniam est quidem
animal, est rursus gressibile, est rursus bipes, quoniam plura sunt et
pluraliter dicta id est distributa, non videntur ad unum subiectum distributa
posse praedicari, sicut cum dico "Socrates philosophus caluus senex",
haec omnia non est simplex oratio, nec si continve proferatur, quod ad unam
substantiam non tendunt: accidentia enim sunt et extrinsecus veniunt. Probatur
autem neque eas orationes, quae per divisionem dicuntur, ƿ neque eas, quae non
ad unam substantiam tendunt, unas esse, hoc modo: si dicat quis animal et
rursus gressibile et iterum bipes, non unum est animal nec unum gressibile nec
unum bipes. Sin vero dixero "animal gressibile bipes" continve et
propinque, unum est, quod tria ista iuncta significant, id est homo. Convertamus
nunc animum ad eas quae plura quidem significant sed continve proferuntur, ut
cum dico "Socrates philosophus caluus senex": videtur quasi quaedam
Socratis esse definitio philosophus caluus senex sed non necesse est, si
huiusmodi Socrates fuit, omnem quicumque philosophus senex caluus est esse
etiam Socratem. In multis ergo continuatio ista valet accidere. Quocirca non
unum significat, quamquam continve proferatur. Ergo si ex omnibus unum quiddam
significetur et continve proferatur, una est oratio, ut partes quaedam rei
definitae sint ea quae in definitione ponuntur, non accidentia. Et proficit
quidem aliquid continua prolatio ad perficiendam unam orationem sed ipsa sola
non sufficit, nisi unum quoque subiectum sit. Atque ideo dixit Aristoteles
animal gressibile bipes non idcirco esse unam orationem, quod propinque
dicatur. Nam neque sufficit ad constituendam unam orationem propinquitas
proferendi nihilque prohiberet, quae naturaliter essent multiplices, eas continve
et propinque prolatas unas videri. Sed huius rei rationem Aristoteles ponere
distulit. Sensus ergo huiusmodi est: NECESSE EST, inquit, OMNEM ENUNTIATIVAM
ORATIONEM EX VERBO ESSE VEL CASU. ETENIM HOMINIS RATIO, quae et ipsa quoque
oratio est, SI NON AUT EST AUT ERIT AUT FUIT AUT ALIQUID HUIUSMODI ILLI ADDATUR,
NONDUM EST enuntiatio. Hoc vero in solis simplicibus enuntiationibus evenit, in
his autem quae coniunctione unae sunt (ut supra ait) non omnino est. Cum enim
dico dies est, vis tota in verbo est; si autem cum coniunctione proferam: Si
dies est, lux est tota vis in coniunctione consistit, id est 'si'.
Veritatis enim aut falsitatis rationem sola coniunctio tenet, quae conditionem
proponit, cum dicit "Si dies est, lux est": si enim illud est, illud
evenit. Igitur in coniunctione omnis vis huiusmodi propositionis est, omnis
autem simplex propositio totam vim in verbo habet positam. Et quemadmodum in
his, quae hypotheticae vel conditionales dicuntur, coniunctiones propositionis
vim tenent, sic in simplicibus propositionibus praedicatio vim optinet, unde et
Graece quoque tales propositiones praedicativae dicuntur, scilicet quae
simplices sunt, quod in his totam propositionem optineat praedicatio. Atque
ideo Aristoteles ait ex verbo vel casu fieri simplicem enuntiationem. Nam
praeter id quod totam continet propositionem praedicativam scilicet, id est
praeter praedicationem, enuntiatio non fit. Unde est ut negatio quoque non ad
subiectum sed ad praedicatum semper aptetur. Nam cum dico: Sol oritur non
est huius negatio: Non sol oritur sed illa quae est: Sol non oritur
Atque ideo negatio ad subiectum posita non facit contrariam propositionem, ad
praedicatum vero contrariam reddit. Recte igitur Aristoteles de subiecto quidem
nihil locutus est. Non enim praedicativam propositionem subiectus terminus
tenet sed tantum praedicatio, quae totam enuntiationem propria virtute
confirmat. EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL
CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE. Hinc monstratur
quoniam tum cum dixit: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO,
DEINDE NEGATIO, primam non eum de ea oratione dixisse, quae naturaliter una est
sed de affirmatione. Alioquin hic quoque repetens ita dixisset: EST AUTEM UNA
PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT. Sed quoniam non ita dixit,
manifestum est quod dudum ait primam non ad orationem, quae praeter
coniunctionem una est, rettulisse sed ad affirmationem, quam negatione priorem
esse constaret. Sed hoc iam superius dictum est. Quid autem sibi velit haec
enumeratio, paucis expromam multas enim confusiones multosque in orationibus
errores hic locus optime intellectus veraciterque perceptus sustulit. Et est
haec expositio quam nullus ante Porphyrium expositorum vidit. Non est idem
namque unam esse orationem et multiplicem, quod simplicem et compositam, et
distat una a simplici, distat etiam multiplex a composita. Est ergo una oratio
quae unum significat, multiplex autem quae non unum sed plura. Fit autem hoc in
huiusmodi orationibus, ut cum dico: Cato philosophus est Haec oratio non
est una: non enim unum significat potest enim monstrare et Catonem Uticensem
esse ƿ philosophum, potest etiam ostendere et Catonem Censorium oratorem esse
philosophum. Qua in re non una est oratio atque idcirco in Uticensi quidem
Catone vera est, in oratore vero falsa. Huiusmodi ergo orationes multas
vocamus. Sin vero unum significet, ut cum dicimus: In charta scribitur
illam dicimus unam. Ergo una quae sit vel multiplex oratio, ex his intellegitur
quae significant. Si enim unam significat rem, una est, si multas, multiplex. Simplices
autem et compositae orationes non ad significationem sed ad terminos ipsos
dictionesque, quae in propositionibus sumuntur, referendae sunt. Et est quidem
simplex oratio enuntiativa, quae ex solis duobus terminis constat, ut est: Homo
vivit Sive autem his propositionibus omnis addatur, ut est: Omnis homo
vivit sive nullus, ut: Nullus lapis vivit sive aliquis, ut: Aliquis
homo vivit quoniam termini ipsi duo sunt, simplex vocatur propositio.
Composita vero, si ultra duos terminos enuntiat, ut est: Plato philosophus in
lycio ambulat hic enim quatuor sunt termini, vel si tres sint, ut: Plato
philosophus ambulat Hae quoque, si eis omnis aut nullus aut aliquis addatur,
eodem modo compositae sunt. Ergo una vel multiplex oratio intellegitur, si unum
vel multa significent, et de propria semper significatione iudicantur. Simplex
autem et composita non ex significatione sed ex verborum vel nominum
pluralitate cognoscitur. Si enim ultra duos terminos habet propositio,
composita est, sin duos tantum, simplex. Si ergo semper quae ƿ simplex oratio
est, id est quae duobus terminis constat, unam tantum significantiam retineret,
indifferenter dici posset una oratio et simplex (eadem enim una esset, quae
etiam simplex) sed quoniam non omnis simplex unum significat, non omnis simplex
una est. Potest ergo fieri ut simplex quidem sit propositio, multae tamen
orationes: simplex quidem ad compositionem dictionum, multae vero ad
significationem sententiarum. Quare erit in hoc gemina differentia, ut unam
dicamus simplicem unamque orationem, alteram simplicem et plures orationes. Rursus
si omnes compositae orationes plures etiam res significarent, indifferenter
diceremus multiplicem et compositam; sed quoniam fieri potest ut propositio
aliquotiens quidem constet ex numerosis pluribusque terminis quam sunt duo,
unam tamen sententiam monstret, potest fieri ut composita quidem sit, una tamen
oratio sit significatione, composita dictione, ut est animal rationale mortale
mentis et disciplinae capax: haec quidem plura sunt sed his una subiecta
substantia est id est homo, quare una quoque sententia. Sin vero quis dicat:
Socrates et ambulat et loquitur et cogitat multa sunt. Diversa enim sunt
quod ambulat et quod loquitur et quod cogitat. Quare erit aliquando composita
quidem oratio, una tamen. Sed quoniam composita oratio aliquotiens quidem
continve sine coniunctione dicitur, aliquotiens coniunctione copulatur, fiunt
hinc quatuor differentiae. Est enim una oratio composita ex terminis
continuatim dictis et sine coniunctione unam sententiam monstrans, ut est:
ƿAnimal rationale mortale mentis et disciplinae perceptibile. Haec enim oratio
composita quidem est ex multis terminis sed coniunctionem non habet (nam quod
dictum est mentis et disciplinae perceptibile, haec coniunctio quae est et
nullam in tota propositione vim optinet: neque enim coniungit propositionem sed
artem addit, cuius susceptibilis homo esse videatur) et habet unam sententiam
subiectam, quod est homo. Alia vero est composita ex terminis nulla
coniunctione copulatis multiplex et non unam significans propositionem, ut est:
Plato Atheniensis philosophus disputat Aliud enim est esse Platonem,
aliud esse philosophum, aliud Atheniensem, aliud disputantem, et haec coniuncta
unum aliquid non faciunt quasi substantiam. Quare haec multiplex est sed eam
manifestum est nulla coniunctione copulari.Alia vero est composita ex
propositionibus inconiunctis multiplex, ut est: Iuppiter optimus maximus est,
Iuno regina est, Minerua dea sapientiae est Quas si quis sub unum
continveque proferat, plures quidem propositiones sunt, et oratio multiplex sed
coniunctione carent. Alia vero est composita vel ex terminis vel ex
propositionibus coniunctione copulatis multiplex et multa significans. Et ex
terminis quidem composita, ut si quis dicat: Et Iuppiter et Apollo dii
sunt ex propositionibus autem coniuncta multa significans est, ut si quis
dicat: Et Apollo uates est et Iuppiter tonat Est autem praeter has alia
composita propositio ex propositionibus coniunctione coniuncta ƿ unam
significans orationem, ut cum dico: Si dies est, lux est Duae enim
propositiones, quae sunt istae "dies est", "lux est", si
coniunctione copulantur. Sed haec oratio non significat multa. Neque enim diem
esse et lucem proponit sed si dies est, lucem esse. Quocirca consequentiam
quandam significat, non exstantiam propositionis. Non enim dicit utrasque esse
sed si una est, aliam consequi, quod utrumque in unam quodammodo intellegentiam
congruit. Sed hanc Porphyrius propositionem extrinsecus ponit, idcirco quod
plura significare videbatur (ipsa enim propositionum pluralitas multitudinem
simulat significationum) sed (ut dictum est) non plures significat res sed unam
consequentiam. Compositarum igitur et unam rem significantium propositionum
duplex modus est. Aut enim est ex terminis inconiunctis unam rem significans
composita oratio, ut: Animal rationale mortale est aut ex propositionibus
composita et coniunctione copulata imaginem quidem emittens plura significandi,
unam vero rem significans oratio, ut si dicamus: Si dies est, lux est Cum
ergo haec sit distributio compositarum et simplicium orationum, duplici modo
unae orationes sunt et duplici multae, simplici autem inconpositae et simplici
compositae. Et uno quidem modo una oratio dicitur cum aliqua coniunctione
copulatur, alio vero cum unam rem significat; rursus uno modo dicitur multiplex
ƿ oratio cum sine coniunctione est, alio vero cum plura significat. Atque hoc
est quod ait: EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL
CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE. Est
enim (ut dictum est) dupliciter una oratio: vel quando cum coniunctione est,
vel cum unam rem significat. Multiplex autem oratio est vel quae multa
significat, vel quae coniunctione non iungitur. Multas enim orationes vocavit
eas quae sint multiplices et vel significationis pluralitatem teneant vel
praeter coniunctiones sint. Quod autem ait vel inconiunctae, totum complexus
est. Multiplex enim est propositio vel si fuerit incomposita, quemadmodum est:
Cato philosophatur multiplex etiam vel si fuerit composita ex terminis
praeter coniunctionem, ut est: Plato Atheniensis in lycio disputat vel si
composita sit ex propositionibus praeter coniunctionem, quemadmodum est: Homo
est, animal est Cur autem cum dixit PLURES AUTEM QUAE PLURA addit ET NON
UNUM? Hoc est quod sunt quaedam quae plura significent in sermonibus, unum
tamen in tota compositione demonstrent, ut est animal rationale mortale. Haec
enim omnia multa significant (aliud enim est animal, aliud rationale, aliud
mortale) sed totum simul unum est, quod ƿ est homo. Cum autem dico: Socrates
Atheniensis philosophus et singula plura sunt et omnia simul plura
nihilominus sunt. Haec enim accidentia sunt et nullam substantiam informant.
Atque haec quidem dixit de orationibus quae vel coniunctione unae essent vel
significatione, et rursus de multis quae vel praeter coniunctionem multae
essent vel significatione multiplici. Quae vero de simplicibus atque compositis
posterius dixerit, cum ad illum locum expositio venerit, explicabitur. Nunc
autem revertamur ad ordinem. Igitur quoniam supra dixerat simplicem
propositionem, quam categoricam Graeci dicunt, nos praedicativam interpretari
possumus, semper verbi praedicatione constitui, non autem semper nomine
subiecto, quod aliquotiens quidem vel infinitum nomen vel casus nominis vel
verba subiecta sunt: cum ergo dictionibus simplicibus constitui diceret
simplicem orationem et affirmationem negationemque orationes esse constaret,
manifestum fecit affirmationem et negationem dictione constitui et formari, ita
quidem ut affirmationem et negationem semper sola verbi dictio praedicata, non
autem semper nominis dictio subiecta perficeret. Cum igitur haec ita
proposuisset, nunc quid sit dictio, quae praedicativas id est simplices
propositiones format, exponit dicens: NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA.
Quod ideo ait DICTIO SIT SOLA, quod sunt quaedam dictiones simul etiam
affirmationes vel imperfectae orationes, quod supra iam dictum est. Cur autem
verbum et nomen solae sint dictiones monstrat: QUONIAM NON EST DICERE SIC
ALIQUID SIGNIFICANTEM ƿ VOCE ENUNTIARE, VEL ALIQUO INTERROGANTE VEL NON SED
IPSUM PROFERENTEM. Sensus huiusmodi est: enuntiativa propositio his maxime
duobus formatur: per propriam naturam atque substantiam et per eius usum atque
tractatum. Et natura quidem ipsius est, ut in ea veritas inveniatur aut
falsitas, usus autem cum aliquid aut interrogando proponitur et respondetur, ut
utrum anima immortalis est, aut certe cum aliquis per suam sententiam enuntiat
atque profert, ut si qui dicat hoc ipsum ex propria voluntate: anima immortalis
est. Unde definitio quoque enuntiationis una quidem naturae atque substantiae
talis redditur: enuntiatio est oratio, in qua verum falsumue est. Ex usu vero
eius atque actu enuntiativa oratio est, quam interrogantes proponimus, ut verum
vel falsum aliquid audiamus, ex nostra vero prolatione, quam proponentes verum
aliquid falsumue monstramus. Ergo cum omnis enuntiativa oratio aut in
interrogatione posita sit aut in spontanea prolatione et in utrisque
enuntiationis natura et substantia illa versetur, ut sive in interrogatione sit
posita cum responsione coniuncta verum habeat vel falsum, sive per se prolata
utrumlibet retineat: dictiones, inquit, vel alio interrogante vel quolibet
proferente et sponte dicente verum falsumue non continent. Si enim quis dicat
interrogans "Socratesne disputat?" alius respondeat
"Disputat", hoc quod respondit "Disputat" si cum tota
interrogatione iungatur, potest habere intellectum verum falsumue significantis
orationis, sin vero per se intellegatur disputat, quamquam alio ƿ interrogante
responderit, vero tamen falsoque relinquitur. Similiter etiam si quis dicat
"Socrates" vel "Ambulat" nullo interrogante sed ipse
proferens, nec verum aliquid nec falsum designat. Ergo verba et nomina
dictiones solum sunt, quoniam et simplices sunt (erant enim aliae quaedam
dictiones in orationibus verbisque compositis sed nondum perfectae sententiae)
quoniamque neque verum neque falsum vel alio interrogante vel quolibet sponte
proferente significant. Erant enim aliae quaedam dictiones quae et alio
interrogante et quolibet sponte proferente verum falsumue retinerent, in his
scilicet quae erant affirmationes aut negationes. Quocirca sensus huiusmodi
est, ordo autem verborum sese sic habet: NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA,
quoniam non possumus dicere significantem aliquid id est verbo vel nomine
enuntiare. Non enim possumus dicere quoniam, quisquis verbo vel nomine
significat aliquid, ille enuntiat, VEL ALIQUO INTERROGANTE VEL NON SED IPSUM
PROFERENTEM, tamquam si sic diceret: verba ipsa et nomina dictiones solae sunt,
quoniam verbis et nominibus significantem hominem aliquid non possumus dicere,
quoniam enuntiat quidquam, sive eum aliquis interroget, sive ipse sponte
proferat simplicem dictionem. Enuntiare autem est orationem dicere quae verum
falsumque designat. HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, UT ALIQUID
DE ALIQUO VEL ALIQUID AB ƿ ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS CONIUNCTA VELUT ORATIO
QUAEDAM IAM COMPOSITA. Quoniam superius de unis orationibus atque pluribus
dixit et unam quidem posuit, quae aut coniunctione una esset secundum
prolationem aut significatione secundum propriam naturam, plures vero quae aut
coniunctione carerent aut multa significatione sua complecterentur, quoniam
quidem aliud erat una oratio, aliud simplex, aliud composita, aliud plures,
post illa ad simplicem compositamque reuertitur dicens simplicem esse orationem
enuntiativam quae duobus terminis continetur, quorum unum subiectum est,
alterum praedicatur. Quod vero ait HARUM AUTEM, enuntiativarum scilicet
orationum dixit, quarum HAEC QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, et quae simplex est
enuntiatio, ipse proposuit dicens UT ALIQUID DE ALIQUO, subaudiendum est
praedicemus, ut sit hic sensus: harum autem enuntiativarum orationum est
simplex enuntiatio, si aliquid unum de uno aliquo praedicemus, ut si dicam:
Plato disputat de aliquo Platone aliquid id est disputat praedicavi. Et
haec simplex est enuntiatio, idcirco quoniam duobus terminis partibusque
coninugitur. Si qua vero plures habuerit terminos et eius partes duorum
terminorum multitudinem egrediantur, illae compositae orationes dicuntur et est
enuntiatio composita huiusmodi: Si dies est, lux est Dies est enim et lux
est duae sunt simplices enuntiationes, quae coniunctae unam compositam
perfecerunt. Atque hoc est quod ait: HAEC ƿ AUTEM ID EST ALIA ORATIO EX HIS
CONIUNCTA id est ex simplicibus enuntiationibus VELUT ORATIO QUAEDAM IAM COMPOSITA
est. Haec enim non simplex est oratio. Simplex enim oratio solas dictiones duas
habet in partibus, composita vero etiam orationes, sicut haec quam supra
proposui. Est ergo hic ordo quem ipse confudit: prius enim de affirmatione et
negatione, quae prima esset, quae posterior, expedivit; dehinc de unis
orationibus et pluribus dixit, postremo de simplicibus atque compositis. Sed
quoniam quaedam in medio permiscuit, ea paululum differentes directam
sententiae seriem continuavimus longum Aristotelis hyperbaton partium
coniunctione recidentes. Neque enim simile videatur quod ait: EST AUTEM UNA
PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO; ALIAE VERO CONIUNCTIONE
UNAE et rursus cum dicit: EST UNA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL
CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE VEL CUM
RURSUS ADDIT: HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, UT ALIQUID DE
ALIQUO VEL ALIQUID AB ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS CONIUNCTA VELUT ORATIO IAM
COMPOSITA sed illud quidem prius quod dixit EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO
ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO ad hoc rettulit, ut priorem
affirmationem esse monstraret, posteriorem vero negationem (ait enim DEINDE
NEGATIO, unde quod ait PRIMA ad affirmationem ponendum est), quod vero secutus
est paulo post: EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA ƿ QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL
CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE ad hoc
rettulit, ut doceret quas unas esse orationes putari oporteret (expediens aut
quae unum significarent aut quas coniunctio unas faceret) quas plures (aut quae
multa in significatione retinerent aut quarum corpus nulla esset coniunctione
compositum); quod vero postremo addit: HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST
ENUNTIATIO, UT ALIQUID DE ALIQUO VEL ALIQUID AB ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS
CONIUNCTA VELUT ORATIO QUAEDAM IAM COMPOSITA ad simplices rettulit orationes
atque compositas, simplices dicens duobus solis terminis iunctas, compositas,
quae ex simplicibus orationibus enuntiativis coniungerentur: ut sit totus ordo
hoc modo: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO et
rursus intermissis quae sequuntur hoc subiciatur: EST AUTEM UNA ORATIO
ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA
ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE et post hoc intermissis quoque sequentibus hoc
sequatur: HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, UT ALIQUID DE ALIQUO
VEL ALIQUID AB ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS CONIUNCTA VELUT ORATIO QUAEDAM IAM
COMPOSITA, tamquam si sic diceret: prima quidem inter enuntiationes oratio
affirmativa est, secunda vero negatio. Affirmationum autem et negationum una
oratio est, quae unum significat vel quae coniunctione una est, multiplex
autem, quae multa significat ƿ vel quae coniunctione non iungitur. Harum quoque
simplex est, quae duobus terminis constat, UT ALIQUID DE ALIQUO VEL ALIQUID AB
ALIQUO; alia vero composita, quae ex simplicibus affirmationibus iungitur. Quod
autem dicit ALIQUID DE ALIQUO VEL ALIQUID AB ALIQUO tale est: aliquid enim de
aliquo affirmationem sign!ficat, ut cum dico: Socrates disputat de aliquo
Socrate aliquid id est disputat praedicavi et fit affirmatio. Si autem dicam:
Socrates non disputat a Socrate disputationem seiunxi et ab eo abstuli et
hoc est negatio. Affirmatio enim de alia re aliam rem praedicat eique
coniungit, negatio vero a qualibet re quamlibet rem praedicando tollit. Ergo
hoc quod ait ALIQUID DE ALIQUO, affirmationem simplicem significavit; quod
dixit ALIQUID AB ALIQUO, simplicem negationem. EST AUTEM SIMPLEX ENUNTIATIO VOX
SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST, QUEMADMODUM TEMPORA DIVISA
SUNT. AFFIRMATIO VERO EST ENUNTIATIO ALICUIUS DE ALIQUO, NEGATIO VERO ENUNTIATIO
ALICUIUS AB ALIQUO. Postquam de multis atque unis necnon simplicibus
compositisque enuntiationibus expedivit, enuntiationem simplicem tractat et eam
definitione concludit dicens vocem eam esse significantem aliquid esse vel non
esse. Quod ergo ait vocem eam esse, ad genus rettulit, quod significativam ad
ipsius differentiam vocis, quod DE EO QUOD ESSET AUT NON ESSET ALIQUID, ad
significatarum rerum rursus differentiam ƿ rettulit. Habet enim secundum ipsam
vocem qua profertur, ut significet quiddam, quid autem significet aut circa
quid designationem enuntiatio teneat, ad differentiam significativarum pertinet
vocum. Ita enim dictum est, tamquam si diceret: non omnia enuntiatio significat
sed esse aliquid aut non esse. Est ergo enuntiatio simplex vox significativa de
eo quod est esse aliquid vel non esse, id est omnis enuntiatio aut affirmatio
est aut negatio. Esse enim ponit affirmatio non esse negatio. Sed quanta
definitionem brevitate constrinxit, quidam non videntes in errorem stolidum
falsitatis abducti sunt. Contendunt igitur affirmationis et negationis non esse
enuntiationem genus. Nam si haec, inquiunt, definitio est enuntiationis, omnis
autem generis definitio propriis speciebus accommodari potest (omne enim genus
univoce de speciebus propriis praedicatur), dubium non est quin haec quoque
definitio enuntiationis, si enuntiatio genus est, affirmationi negationique
conveniat, si tamen eius species hae sunt. Sed quis umquam dixerit affirmationi
convenire hanc definitionem, quae dicit vox significativa de eo quod est
aliquid esse vel non esse? Neque enim fieri potest, ut affirmatio vox
significativa sit de eo quod est esse et non esse sed tantum de eo quod est
esse. Negatio rursus non de eo quod est esse et de eo quod est non esse sed
tantum de non esse, numquam etiam de esse. Interimit enim semper negatio,
iungit affirmatio atque constituit. Quare si haec definitio enuntiationis ad
affirmationem negationemque non potest praedicari, affirmatio et negatio
enuntiationis species non sunt. Qui mihi nimium videntur errare: quasi vero
quidquam uetet utrasque ƿ affirmationem et negationem simul eadem definitione
concludere. Possum enim dicere: affirmatio et negatio est vox significativa de
eo quod est esse aliquid vel non esse, ut vox significativa utrisque communis
sit, de eo quod eat esse affirmationis solius, de eo quod est non esse solius
sit negationis. Sed nihil potuit fieri brevius, nisi ut in eadem definitione et
enuntiationis naturam constitueret et ipsius faceret divisionem. Tamquam enim
si ita dixisset: enuntiatio est vox significativa in qua verum falsumque
signatur, huius autem una species affirmativa est, alia negativa, ita ait:
ENUNTIATIO EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST. Nam quod
dixit: DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST tale est ac si diceret: quae verum
falsumque demonstrat. Omne enim quod esse ponit aliquid, ut si dicam: Dies
est vel non esse, ut si dicam: Dies non est verum falsumque
demonstrat. Si ergo aliquid ponatur esse aut non esse, in eo veritas et
falsitas invenitur. Est igitur ita hoc quod ait vocem esse significativam DE EO
QUOD EST ALIQUID VEL NON EST, tamquam si diceret: est enuntiatio vox
significativa verum falsumque significans. Significatio namque de eo quod est
esse vel non esse aliquid veri falsique demonstratio est. Sed in eadem
definitione species admirabili brevitate partitus est. Tamquam enim si diceret:
vox significativa est enuntiatio, in qua verum falsumue demonstratur sed una
eius pars affirmativa est, alia negativa, ita ait DE EO QUOD EST ALIQUID VEL
NON EST. Significatio enim de eo quod est aliquid affirmatio est, de eo vero
quod non est negatio. Ita id quod ait designativam ƿ esse vocem enuntiationem
DE EO QUOD EST ALIQUID AUT NON EST utrumque una colligit intellegentia. Hoc
enim quod dixit DE EO QUOD EST ALIQUID AUT NON EST utrumque significat et veri
falsique demonstrationem et affirmationis negationisque divisionem. Sed
Alexander a propria sententia non desistit nec alio quam caeteri tenetur
errore. Ait enim hic quoque apparere non esse genus enuntiationem affirmationis
et negationis, quoniam ita in definitione enuntiationis affirmatione et negatione
ut partibus usus est. Omne autem compositum atque omne aequivocum vel suis
partibus vel suis significatis definiri potest, ut si quis ternarium numerum
definire volens dicat: ternarius numerus est qui ex uno duobusque coniunctus
est, vel si quis hominem definire volens dicat: homo est aut animal rationale
mortale aut huius coloribus vel metallo facta simulatio: ita nomen aequivocum
ex his, quae ipsum nomen aequivocum designabat, ostensum est. Hic ergo eodem
modo: ENUNTIATIO, inquit, EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON
EST, tamquam si diceret: enuntiatio est vox aut affirmativa aut negativa: in
eundem scilicet errorem labens nec videns quemadmodum una definitione et
divisionem fecerit et naturam enuntiationis ostenderit. Sed hanc expositionem
(quod adhuc sciam) neque Porphyrius nec ullus alius commentatorum vidit. Aspasius
etiam consentit Alexandro. Dicit enim Alexander eodem modo hic definisse
Aristotelem enuntiationem, sicut alibi quoque id est in resolutoriis. Illic
enim ita propositionem, quod est enuntiatio, definitione ƿ conclusit dicens:
PROPOSITIO ERGO EST ORATIO AFFIRMATIVA VEL NEGATIVA ALICUIUS DE ALIQUO. Idem
quoque Aspasius sequitur. Porphyrius autem sic dicit: admirabilem esse
subtilitatem definitionis. Ex sua enim vi affirmationis et negationis
enuntiatio definita est, ex terminis vero ipsa affirmatio atque negatio.
Affirmatio namque in duobus terminis constans aliquid alicui inesse significat,
totam autem vim ipsius esse aliquid adnuere. Negatio quoque aliquid alicui non
inesse significat sed tota vis ipsius est abnuere atque disiungere. Vel rursus
affirmatio aliquid alicui inesse designat sed vis ipsius tota ponere aliquid
est (cum enim aliquid alicui inesse demonstrat ponit aliquid), rursus negatio
quidem aliquid alicui non inesse declarat sed tota vis eius auferre est ergo
nunc, inquit, enuntiationem ex tota vi affirma tionis negationisque definivit
dicens: ENUNTIATIO EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST.
Hoc autem ad negationis pertinet affirmationisque vim, tamquam si diceret:
enuntiatio est vox significativa quae ponit aliquid aut tollit, quae propriae
virtutes sunt affirmationis et negationis. Si enim ita dixisset: enuntiatio est
de eo quod est aliquid alicui vel non est; tunc ex terminis affirmationis et
negationis enuntiationem definisse videretur; cum autem dicit DE EO QUOD EST
ALIQUID VEL NON EST, de tota utrarumque vi determinat. In hac enim affirmatione
quae est: Dies est aliquid alicui secundum ƿ terminos adesse monstravi
(est enim diei applicui) sed tota huius propositionis vis est aliquid esse
declarare; rursus cum dico: Dies non est aliquid alicui non esse
pronuntio sed tota eius vis est non esse dicere. Quare manifestum est secundum
Porphyrium ex tota vi affirmationis et negationis enuntiationem esse
descriptam, ex suis vero terminis ipsam affirmationem et negationem. Ait enim
AFFIRMATIO VERO EST ENUNTIATIO ALICUIUS DE ALIQUO in affirmationis definitione
genus sumens. Enuntiatio enim (ut dictum est) genus et affirmationis et
negationis, quod ipse Aristoteles clarius demonstrat, qui in utrarumque
definitionem enuntiationis nomen adscripsit dicens: AFFIRMATIO VERO EST
ENUNTIATIO. Hoc enim rettulit ad genus, quod vero addidit alicuius de aliquo
reduxit ad terminos. In simplici enim affirmatione aliquid de aliquo enuntiando
praedicatur, ut in eo quod est: Dies est esse diem. Negatio quoque ita
definita est: ENUNTIATIO ALICUIUS AB ALIQUO, quantum ad enuntiationem rursus a
genere, quantum alicuius ab aliquo rursus ad terminos. In hac enim negatione
quae est: Dies non est esse a die enuntiando tollimus. Sed ut non solum
praesentis temporis enuntiationem definisse videretur, addidit enuntiationis
definitionem de aliis quoque temporibus intellegi. Ait enim: ENUNTIATIO EST VOX
SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST adiecitque QUEMADMODUM TEMPORA
DIVISA SUNT. Divisa enim sunt tempora in tribus. Omne enim tempus aut futurum
est aut praesens aut praeteritum aut ex his mixtum. Enuntiatio ergo est vox
significativa significans aut esse aliquid ƿ aut non esse sed quoniam hoc
praesens tempus designat, non solum de praesenti, inquit, loquimur sed etiam de
his temporibus quae dividuntur, ut hoc esse et non esse et in futurum veniat et
in praeteritum, ut aliquotiens sio esse et non esse significet id est sic ponat
atque auferat enuntiatio, ut et praesens tempus ponat et auferat, ut est:
Socrates est Non est Socrates et praeteritum ponat et auferat, ut est:
Socrates fuit Socrates non fuit eodem modo futurum: Socrates erit
Socrates non erit Ergo in his omnibus temporibus secundum esse aliquid
vel non esse id est secundum ponere et auterre tota enuntiationis vis est. Hoc
ergo est quod ait DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST, QUEMADMODUM TEMPORA
DIVISA SUNT, tamquam si diceret: de eo quod est aliquid vel non est vox
enuntiativa significat vel in praesens vel in futurum vel in praeteritum
quemadmodum ipsa tempora dividuntur. Cur autem talis ordo fuerit definitionis,
paucis absolvam. Prius enim de nomine, post de verbo, hinc de oratione, rursus
de enuntiatione, dehinc de affirmatione, postremo de negatione disseruit. Omne
compositum suis partibus posterius est, omne genus suis partibus prius: ergo in
compositis partes toto priores sunt, in generibus et speciebus partes toto
posteriores. Rursus in compositis totum partibus posterius, in speciebus et
generibus totum partibus prius est. Ergo quoniam verba et nomina neque
affirmationis neque negationis neque enuntiationis neque orationis species
erant sed quaedam horum omnium partes, quibus haec omnia iungerentur, oratio
autem genus enuntiationis, enuntiatio ƿ affirmationis et negationis, affirmatio
prior negatione, scilicet secundum prolationem, sicut ipse testatus est: ergo
quoniam haec omnia et oratio et enuntiatio et affirmatio et negatio verbis et
nominibus coniunguntur, his omnibus nomina et verba priora sunt. Nomine autem
res aut per se subsistens aut tamquam per se subsistens significatur, verbo
vero accidens designatur et velut alii accidens, quod ex supra dictis plenum
est. Quod autem per se consistit prius est: ergo id quod nomen significat: quam
id quod verbum: quare verbo prius est nomen. Ergo quoniam nomen et verbum
oratione, enuntiatione, affirmatione et negatione priora sunt (partes enim
priores sunt his quae componuntur), iure haec ante omnia definita sunt. Quoniam
vero nomen prius est verbo, prius nomen, postea vero definitum est verbum. Sed
quia omne genus speciebus suis prius est, post haec id est nomen et verbum
orationem definitione descripsit, quae et proximum enuntiationis genus esset et
superius affirmationis et negationis; post orationem vero enuntiationem, quae
cum sit species orationis, affirmationis tamen et negationis esset genus; post
enuntiationem vero affirmationem, quae quamquam negation) aequaeua species
esset secundum genus proprium id est enuntiationem, in prolatione tamen prior
esset, ut ipse supra iam docuit dicens: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA
AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO. Sed quoniam superius nobis dictum ƿ est has eum
quinque res definire velle: quid sit dictio, quid enuntiatio, quid affirmatio,
quid negatio, quid contradictio, dictionem quid sit ostendit per id quod ait:
NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA, enuntiationem vero per id quod ait: EST
AUTEM SIMPLEX ENUNTIATIO VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST,
QUEMADMODUM TEMPORA DIVISA SUNT, affirmationem vero EST ENUNTIATIO ALICUIUS DE
ALIQUO; negationem quoque definivit dicens: NEGATIO VERO ENUNTIATIO ALICUIUS AB
ALIQUO. Restat ergo de contradictione disserere. Quid sit ergo contradictio
ipse persequitur dicens: QUONIAM AUTEM EST ENUNTIARE ET QUOD EST NON ESSE ET
QUOD NON EST ESSE ET QUOD EST ESSE ET QUOD NON EST NON ESSE, ET CIRCA EA QUAE
SUNT EXTRA PRAESENS TEMPORA SIMILITER OMNE CONTINGIT QUOD QUIS AFFIRMAVERIT
NEGARE ET QUOD QUIS NEGAVERIT AFFIRMARE: QUARE MANIFESTUM EST QUONIAM OMNI
AFFIRMATIONI EST NEGATIO OPPOSITA ET OMNI NEGATIONI AFFIRMATIO. ET SIT HOC
CONTRADICTIO, AFFIRMATIO ET NEGATIO OPPOSITAE. Expeditis omnibus, quae sese
explicaturum esse promiserat, nunc ad reliquam contradictionem ordine venit
eamque ab affirmationibus negationibusque repetit dicens omnibus
affirmationibus posse proprias negationes opponi et omnibus negationibus
proprias ƿ rursus ex adverso affirmationes posse constitui. Hoc autem hinc
sumitur: quoniam novimus alias res esse, alias non esse et quoniam nos ipsi
dicere possumus et sentire alias res esse, alias non esse, ex his quatuor
enuntiationes fiunt, geminae contradictiones. Si quis enim id quod est dicat
non esse, ut si vivente Socrate dicat: Socrates non vivit quod est negat
et erit negatio false; rursus si quis id quod non est esse confirmet, ut si non
vivente Socrate dicat: Socrates vivit haec rursus affirmatio falsa est;
si quis etiam id quod est esse enuntiatione constituat, ut si vivente Socrate
dicat: Socrates vivit uera erit affirmatio; sin vero quod non est esse
negaverit, est negatio vera, ut si quis non vivente Socrate dicat: Socrates non
vivit Ex his igitur id est ex affirmatione vera et negatione falsa et
rursus ex negatione vera et affirmatione falsa quatuor quidem sunt
enuntiationes sed in duabus affirmatio, in duabus negatio continetur,
contradictiones vero duae. Hoc est enim quod ait: QUONIAM AUTEM EST ENUNTIARE
ET QUOD EST NON ESSE, falsam enuntiationem negationis ostendit; quodque addidit
ET QUOD NON EST ESSE, falsam affirmationem in enuntiatione proposuit. Illud
quoque quod dixit ET QUOD EST ESSE, enuntiationem designat, qua id quod est
esse vera affirmatione profertur; amplius quod ait ET QUOD NON EST NON ESSE,
verae negationis specimen dedit. Quare si et quod est vere potest dici esse et
idem quod est falso potest praedicari non esse et id quod non est vere potest
enuntiari non esse et id quod non est falso esse poterit ƿ affirmari,
manifestum est omnem affirmationem habere aliquam contradictionem negationis
oppositam et omnem rursus negation em affirmationis oppositionem facere
contradictionem. Etenim si omne quod quis affirmat negari poterit et quod quis
negat poterit affirmari, quis dubitet nec affirmationem posse constitui cui non
negatio contradicat nec negationem cuius nulla affirmatio valeat inveniri?
Omnis igitur affirmatio negationem et negatio habet oppositam affirmationem:
est igitur CONTRADICTIO AFFIRMATIO ET NEGATIO OPPOSITAE. Quid autem sit
oppositio posterius dicendum est aut quid sit contradictio post diligentissima
ratione monstrabo. Quod autem ait ET CIRCA EA QUAE SUNT EXTRA PRAESENS TEMPORA
tale est tamquam si diceret: sicut affirmatio et negatio in praesenti tempore
fieri potest, ita etiam vel in praeterito vel in futuro. Nam sicut potest id
quod est esse constitui, ita potest id quod fuit fuisse proponi et id quod
futurum est in spem futuri temporis affirmari, ut cum dicimus: Socrates fuit
Sol aestate in cancro futurus est Eodem ergo modo et de futuro et
praeterito affirmatio et negatio constituitur, quemadmodum de praesenti.
Futurum autem et praeteritum extrinsecus est et praeter praesens tempus: illud
enim veniet, illud recessit. Recte igitur etiam CIRCA EA QUAE SUNT EXTRA
PRAESENS TEMPORA dixit huiusmodi posse affirmationes negationesque evenire.
Circa enim praeteritum et futurum, quod est extrinsecus a praesenti tempore,
SIMILITER OMNE CONTINGIT (ut ipse ait) QUOD QUIS AFFIRMAVERIT NEGARE ET QUOD ƿ
QUIS NEGAVERIT AFFIRMARE. Unde fit ut in omnibus temporibus illud constet omni
affirmationi posse opponi negationem omnique negation) oppositam affirmationem
posse constitui. Nunc autem qualis debeat sumi oppositio in affirmatione et
negatione demonstrat. Hoc enim est contradictio affirmatio et negatio
oppositae. Quod si hae oppositae constitnunt contradictionem, qualis in his
debet esse oppositio quae contradictionem constituit recte persequitur. DICO
AUTEM OPPONI EIUSDEM DE EODEM, NON AUTEM AEQUIVOCE ET QUAECUMQUE CAETERA TALIUM
DETERMINAMUS CONTRA SOPHISTICAL IMPORTUNITATES. Cum duobus terminis simplex
propositio constet et unus subiectus sit, alius praedicetur, subiectus autem:
sit qui primus dicitur, praedicatus vero qui posterius, dicit illam oppositione
affirmationem et negationem integram constituere contradictionem, quae idem subiectum
habeant, idem etiam praedicatum, ut neque subiectum neque praedicatum plura
significet. Alioquin non erit contradictio nec aliqua oppositio. Ut cum dico:
Socrates albus est et alius dicit: Aethiops albus non est haec
affirmatio atque negatio non sunt oppositae, idcirco quia est aliud subiectum
et idem praedicatum. In affirmatione enim "Socrates" subiectus fuit,
in negatione Aethiops. Rursus cum dico: Socrates albus est et alius
dicit: Socrates philosophus non est nec haec rursus negatio contra affirmationem
retinet oppositionem, ideo quia aliud praedicatum in utrisque proponitur. ƿ In
affirmatione enim 'album' praedicatum est ad Socraten, in negatione
philosophus. Quod si utraque sint diversa, multo magis nulla. Fit oppositio: ut
cum dico: Socrates philosophus est si respondeat alius: Plato Romanus non
est hic neque idem subiectum est neque idem praedicatum et plus istae
diversae sunt et nulla contra se oppositione oppositae atque ideo possunt
utraeque esse verae et si ita contingit utraeque falsae necnon etiam una vera,
una falsa. Quae enim se non perimunt, nihil eas impedit aut utrasque falsas aut
utrasque veras aut unam veram, falsam aliam reperiri. Quare quorum vel aliud
subiectum est vel aliud praedicatum, illa opposita esse non dicimus. Unde fit
ut nec illa quoque quae plura significant, si subiecta aut praedicata sint,
contradictoriam negationem valeant custodire. Si quis enim nomen aequivocum
subiciat et aliud praedicet et si quis contra huiusmodi affirmationem
constituat negationem, non faciet oppositionem. Ut cum dico: Cato se Uticae
occidit nomen hoc quod dicitur 'Cato' aequivocum est. Potest enim et
orator intellegi et hic qui exercitum duxit in Africam. Si quis igitur dicat:
Cato se Uticae occidit potest fortasse intellegi de Catone Marciae, si
quis respondeat Cato se Uticae non occidit, potest de Catone Censorio
constituisse negationem. Sed quoniam diversus est Cato Censorius Catone Marciae
et nomen ipsum Catonis diversa significat, diversae a se erunt affirmatio et
negatio et non id omnino perimit negatio, quod affirmatio constituit.
Affirmatio enim constituit Marciae Catonem se Uticae peremisse, negatio ƿ vero
dicit Catonem, si ita contigit, oratorem non se Uticae peremisse. Quare non
constituunt verum inter se falsumque, idcirco quod a se diversae sunt. Nam
utrumque verum est: et quod se Cato Uticae occidit scilicet Marciae et quod se
Cato Uticae non occidit scilicet orator. Atque hic aequivocum subiectum fecit,
ut haec affirmatio et negatio oppositionem nullo modo constituerent. Quod si
praedicatum fuerit aequivocum, eodem modo contradictio non fit. Dicat enim quis
quoniam Cato fortis est et de Catone praedicet fortitudinem mentis dicens
aliusque respondeat: Cato fortis non est ad inbecillitatem corporis
spectans: ita igitur aequivocatio fortitudinis ambiguitatem fecit, quae
oppositionem nulla ratione componeret. Et si uterque terminus et subiectus et
praedicatus aequivoci fuerint, multo magis diversae a se erunt propositiones et
non oppositae nec inter se verum falsumque dividentes sed utrasque veras,
interdum utrasque falsas esse contingat. Quare unum oportet esse subiectum
unumque praedicatum, ut id quod affirmatio praedicavit et iunxit, idem negatio
dividat et abiungat et id de quo subiecto affirmatio praedicavit de eodem
negatio neget. Nam si sit uterque aequivocus terminus aut quilibet unus eorum,
fieri potest ut aliud tollat negatio quam affirmatio posuit itaque nulla fit
oppositio. Quare non ita faciendum est sed idem subiectum et praedicatum in
affirmatione esse debet, idem in negatione. Atque hoc est quod ait: DICO AUTEM
OPPONI EIUSDEM DE EODEM. ƿ Quod enim ait EIUSDEM ad praedicatum rettulit, quod
DE EODEM ad subiectum et subaudiendum est DICO AUTEM OPPONI negationem EIUSDEM
praedicati DE EODEM subiecto sed ut non sint aequivoca neque subiectum neque
praedicatum et multo magis utraque sed unum aliquid significent. Quod per hoc
dixit NON AUTEM AEQUIVOCE. Nec sola, si non sit, aequivocatio firma est ad
constituendam oppositionem. Multa enim sunt quae in Sophisticis Elenchis contra
eos qui argumentis fallacibus verae rationis viam conantur euertere
determinavit, quemadmodum faciendae essent propositiones et quemadmodum
invenienda argumentatorum fallacia. Quod hic ait: ET QUAECUMQUE CAETERA TALIUM
DETERMINAMUS CONTRA SOPHISTICAS IMPORTUNITATES, tamquam si diceret: dico quidem
opponi affirmationi negationem eiusdem praedicati de eodemque subiecto, non
autem aequivoce: hoc et quaecumque alia sunt, quae in sophisticis elenchis
determinata sunt contra argumentatorum importunitates. Et hic quidem, quoniam
aliud negotium erat, commodissime breviterque perstrinxit. Nos autem quid in
sophisticis elenchis determinaverit ad constituendam oppositionis
contradictionem, quantum brevitas patitur, non grauamur apponere. Non enim
solum si aequivocatio in propositionibus collocetur nulla fit contradictio,
verum etiam si univocatio in negatione ponitur, illa oppositio contradictionem
penitus non habebit. Est enim oppositio habens contradictionem, ƿ in qua
affirmatio si vera est negatio falsa sit, si negatio vera est fallax affirmatio
videatur. Positis ergo secundum univocationem terminis utrasque simul et
affirmationem et negationem veras esse contingit, ut si quis dicat: Homo
ambulat Homo non ambulat affirmatio de quodam homine vera est, negatio de
speciali vera. Sed specialis homo et particularis univoca sunt: quocirca
sumptis univocis contradictio non fit. At vero nec si ad aliam et aliam partem
affirmatio negatioque ponatur, fit in ipsis ulla veri falsique divisio sed
utrasque veras esse contingit: cum dico: Oculus albus est Oculus albus non
est In alia enim parte albus est, in alia parte albus non est: atque ita
et negatio vera est et affirmatio. Nec si ad aliud atque aliud referens dicat,
ulla inde contradictio procreatur, ut cum dico: Decem dupli sunt Decem dupli
non sunt Nam si ad quinarium referam, vera est affirmatio, si ad
senarium, vera negatio. Nec si diversum tempus in affirmatione ac negatione
sumatur, ut cum dico: Socrates sedet Socrates non sedet Alio enim tempore
sumpto sedere veram facit affirmationem, alio tempore non sedere veram
negationem. Amplius quoque si diverso modo quis dicat in negatione quod aliter
in affirmatione proposuit, vim contradictionis intercipit. Si quis enim dicat
affirmationem potestate, negationem vero actu, possunt et affirmatio et negatio
uno tempore congruente veritate constitui: ut si quis dicat: Catulus videt
Catulus non videt Potestate enim videt, actu non videt. Quocirca oportet
fieri si facienda est ƿ contradictio EIUSDEM (ut ipse ait) praedicati DE EODEM
subiecto, non aequivoce, neque univoce, ad eandem partem, ad idem relatum, ad
idem tempus, eodem modo constitui. Quae omnia in Sophisticis Elenchis diligentissime
persecutus est. Nunc pauca commemorans distulit in illius libri integram
disputationem. Est autem enuntiatio de eo quod est aliquid esse vel non esse:
affirmatio quidem de eo quod est esse ut: Plato philosophus est negatio
vero de eo quod est non esse, ut: Plato philosophus non est Haec utraque
enuntiatio: Plato philosophus est Plato philosophus non est sese
perimentia et in contrarium quasi quodam locata litigio faciunt
contradictionem. Contradictio vero est oppositio affirmationis et negationis,
in qua neque ambas falsas neque ambas veras esse contingit sed unam semper
veram, alteram vero falsam. Si qua autem sunt huiusmodi, in quibus verum
falsumque affirmatio negatioque non dividat, in illis aliquid diversum et non
ad oppositionem integrum reperitur. Dicit autem Porphyrius argumentum esse ad
id quod dicimus affirmationem negationi ita oportere opponi, ut una vera
opposita in alteram mox falsitas veniat, communem inter nos consuetudinem
colloquendi. Quando enim quis aliquid esse dixerit, idem alius negarit, unum
ipsorum verum dicere, mentiri alium suspicamur. Amplius quoque si aliquid aut est
aut non est mediumque inter esse et non esse nihil poterit ƿ inveniri,
affirmatio autem ponit esse aliquid idemque aufert negatio et est contradictio
affirmatio et negatio oppositae, talis oppositio integram facit
contradictionem, in qua affirmatio et negatio utraeque verae esse non possint.
Affirmationis autem negationisque natura ad qualitatem quandam refertur.
Qualitas enim quaedam est affirmatio atque negatio. Praeter hanc vero
qualitatem est etiam quantitas propositionum, de qua posterius paulo dicendum
est. Sed volens Aristoteles quid esset contradictio nos docere, prius ubi esset
ostendit. In oppositione enim contradictionem omnem esse necesse est. Quare
quoniam contradictio in oppositione est, qualis autem oppositio hanc
contradictionem faciat, adhuc ignota est estque haec oppositio aut in qualitate
propositionum aut in quantitate aut in utroque et de qualitate propositionum,
quae in affirmatione et negatione consistit, dictum est: nunc de quantitate
dicetur, ut ea quoque cognita perspiciatur, in qualitate an in quantitate an in
utroque propositionum contradictio sit. QUONIAM AUTEM SUNT HAEC QUIDEM RERUM
UNIVERSALIA, ILLA VERO SINGILLATIM; DICO AUTEM UNIVERSALE QUOD IN PLURIBUS
NATUM EST PRAEDICARI, SINGULARE VERO QUOD NON, UT HOMO QUIDEM UNIVERSALE, PLATO
VERO EORUM QUAE SUNT SINGULARIA: NECESSE EST AUTEM ENUNTIARE QUONIAM INEST
ALIQUID AUT NON ALIQUOTIENS QUIDEM EORUM ALICUI QUAE SUNT UNIVERSALIA,
ALIQUOTIENS AUTEM EORUM QUAE SUNT SINGULARIA. Omnis propositio significationis
suae proprietates ex subiectis intellectibus capit. Sed quoniam necesse est
intellectus rerum esse similitudines, vis propositionum ad res quoque
continuatur. Atque ideo cum aliquid vel affirmare cupimus vel negare, hoc ad
intellectus et conceptionis animi qualitatem refertur. Quod enim imaginatione
intellectuque concipimus, id in affirmatione aut in negatione ponentes
affirmamus scilicet vel negamus. Et principaliter quidem ab intellegentia
propositiones vim capiunt et proprietatem, secundo vero loco ex rebus sumunt ex
quibus ipsos intellectus constare necesse est. Unde fit ut et quantitate
propositio et qualitate participet. Qualitate quidem in ipsa affirmationis et
negationis prolatione quam ex proprio quis iudicio emittit ac profert;
quantitate vero ex subiectis rebus quas capiunt intellectus. Videmus namque
alias esse in rebus huiusmodi qualitates, quae in alium convenire non possint
nisi in unam quamcumque singularem particularemque substantiam. Alia est enim
qualitas singularis, ut Platonis vel Socratis, alia est quae communicata cum
pluribus totam se singulis et omnibus praebet, ut est ipsa humanitas. Est enim
quaedam huiusmodi qualitas, quae et in singulis tota sit et in omnibus tota
quotienscumque enim aliquid tale animo speculamur; non in unam quamcumque
personam per nomen hoc mentis cogitatione deducimur sed in omnes eos quicumque
humanitatis definitione participant. Unde fit ƿ ut haec quidem sit communis
omnibus, illa vero prior incommunicabilis quidem cunctis, uni tamen propria.
Nam si nomen fingere liceret, illam singularem quandam qualitatem et
incommunicabilem alicui alii subsistentiae suo ficto nomine nuncuparem, ut
clarior fieret forma propositi. Age enim incommunicabilis Platonis illa
proprietas Platonitas appelletur. Eo enim modo qualitatem hanc Platonitatem
ficto vocabulo nuncupare possimus, quomodo hominis qualitatem dicimus
humanitatem. Haec ergo Platonitas solius unius est hominis et hoc non
cuiuslibet sed solius Platonis, humanitas vero et Platonis et caeterorum
quicumque hoc vocabulo continentur. Unde fit ut, quoniam Platonitas in unum
convenit Platonem, audientis animus Platonis vocabulum ad unam personam unamque
particularem substantiam referat; cum autem audit hominem, ad plures quosque
intellectum referat quoscumque humanitate contineri novit. Atque ideo quoniam
humanitas et omnibus hominibus communis est et in singulis tota est (aequaliter
enim cuncti homines retinent humanitatem sicut unus homo: si enim id ita non
esset, numquam specialis hominis definitio parti cularis hominis substantiae
conveniret): quoniam igitur haec ita sunt, idcirco homo quidem dicitur
universale quiddam, ipsa vero Platonitas et Plato particulare. His ergo ita
positis quoniam universalis illa qualitas et in omnibus potest et in singulis
praedicari, cum dicimus homo ambiguum est et dubitari potest utrum de speciali
dictum sit an de aliquo particulari, ƿ idcirco quod nomen hominis et de omnibus
dici potest et de singulis quibusque qui sub una humanitatis specie
continentur. Quare indefinitum est, utrum de omnibus dictum sit id quod diximus
homo an de una quaeumque individua hominis et particulari substantia hanc
igitur qualitatem humanitatis si ambiguitate in tellectus separare nitamur,
determinanda est et aut in pluralitatem distendenda aut in unitatem numeri
colligenda. Nam cum dicimus "Homo" indefinitum est utrum omnes
dicamus an unum, sin vero additum fuerit 'omnis', ut sit praedicatio
"Omnis homo" vel "Quidam", tunc fit distributio et
determinatio universalitatis et nomen quod universale est (id est 'homo')
universaliter proferimus dicentes "Omnis homo" aut particulariter
dicentes "Quidam homo". Omnis enim nomen universalitatis
significativum est. Quocirca si 'omnis' quod universale significat ad hominem
quod idem ipsum universale est adiungatur, res universalis quae est homo
universaliter praedicatur secundum id quod definitio ei adicitur quantitatis.
Sin vero dictum fuerit "Quidam homo" tunc universale quod est homo
addita particularitate per id quod ei adiectum est 'quidam' particulariter
profertur et dicitur res universalis prolata particulariter. Sed quoniam
particularis est praedicatio "Quidam homo", particularis rursus
praedicatio Platonis (de uno enim dicitur "Quidam homo" et de uno
dicitur Plato), non eodem modo utraeque particulares esse dicuntur. Plato enim
unam ac definitam substantiam proprietatemque demonstrat, quae convenire in
alium non potest, quidam homo vero quod dicitur particularitate quidem ipsum
nomen universale ƿ determinat sed si deesset 'quidam', id quod dicimus homo
universale ac per hoc ambiguum permaneret, quod vero dicimus Plato numquam esse
poterit universale. Nam etsi quando nomen hoc 'Plato' pluribus imponatur, non
tamen idcirco erit hoc nomen universale. Namque humanitas ex singulorum hominum
collecta naturis in unam quodammodo redigitur intellegentiam atque naturam,
nomen vero hoc quod dicimus Plato multis secundum vocabulum fortasse commune
esse videretur, nulli tamen illa Platonis proprietas conveniret, quae erat
proprietatis aut naturae eius Platonis qui fuit Socratis auditor, licet eodem
vocabulo nuncuparetur. Hoc vero ideo quoniam humanitas naturalis est, nomen
vero proprium positionis. Nec hoc nunc dicitur quod nomen de pluribus non
potest praedicari sed proprietas Platonis. Illa enim proprietas naturaliter de
pluribus non dicitur, sicut hominis, et ideo incommunicabilis (ut dictum est)
qualitas est ipsa Platonitas, communicabilis vero qualitas universalis quae et
in pluribus et in singulis est. Unde fit ut cum dico "Omnis homo" in
numerum propositionem tendam, cum vero dico Socrates aut Plato non in numerum
emittam sed qualitatem proprietatemque unius in suae individuae singularisque
substantiae unitatem constringam et praedicem. Quare in hoc quoque maxime hae
duae particularitates quidam homo et Plato distant, quod cum dico Plato quem
hominem dixerim vocabulo designavi proprietatemque uniuscuiusque quem nomino,
cum vero dico ƿ quidam homo, numerum tantum reieci et ad unitatem propositionem
redegi, de quo autem dicam haec particularitas mihi non subdidit. Quidam enim
homo potest esse et Socrates et Plato et Cicero et unusquisque singulorum
quorum proprietates a se in singularitatis ratione et natura diversae sunt. Unde
commodissime Theophrastus huiusmodi particulares propositiones, quales sunt:
Quidam homo iustus est particulares indefinitas vocavit. Partem namque
tollit ex homine quod est universale vel vocabulo vel natura, quae tamen ipsa
sit pars et qua proprietate descripta, non determinat nec definit. Unde
universale vocavit quod de pluribus naturaliter praedicatur, non quemadmodum
nomen Alexandri de Troiano et de Macedone Philippi filio et de pluribus
dicitur. Hoc enim positione de pluribus dicitur, illud natura. Et persubtiliter
ait quod in pluribus natum est praedicari. Est enim haec universalitas
naturalis. Illam vero nominis reique proprietatem quae particularis est
singularem vocavit dicens: PLATO VERO EORUM QUAE SUNT SINGULARIA. Quod autem
secutus est dicens: NECESSE EST AUTEM ENUNTIARE QUONIAM INEST ALIQUID AUT NON
ALIQUOTIENS QUIDEM EORUM ALICUI QUAE SUNT UNIVERSALIA, ALIQUOTIENS AUTEM EORUM
QUAE SUNT SINGULARIA, huiusmodi est tamquam si diceret: omnis quidem affirmatio
et negatio inesse aut non inesse demonstrat. Et quidquid enuntiatur aut de eo
quod est esse proponitur, ut: Plato philosophus est (haec enim propositio
Platoni philosophiam inesse constituit), aut de eo quod est ƿ non inesse, ut:
Plato philosophus non est (a Platone enim philosophiam dividens eidem
philosophiam non inesse proponit). Ergo quoniam necesse est aut aliquid alicui
inesse dicere aut aliquid alicui non inesse, illud quoque necesse est id cui
inesse aliquid dicimus aut universale esse (ut cum dicimus: Homo albus
est albedinem universali rei inesse monstramus id est homini) aut certe
particulare ac singulare, ut si quis dicat: Socrates albus est albedinem
enim Socrati singulari substantiae et proprietati incommunicabili inesse
signavit. Sed in singularibus sive affirmetur aliquid sive negetur unus
oppositionis modus est, qui vim contradictionis optineat. Nam quoniam singulare
atque individuum nulla sectione dividitur, secundum ipsum quoque facta
contradictio simplex erit. In his autem quae in universalibus fiunt non est
unus modus contradictionis. Nam cum dico Socrates homo est Socrates homo non
est sola huiusmodi oppositio, si omnia illa conveniant quae contra
argumentatorum importunitates supra iam dicta sunt, ad faciendam
contradictionem idonea reperitur. Sin vero tale aliquid subiectum sit de quo
aliquid praedicetur quod sit universale et in pluribus (ut ipse ait) natum sit
praedicari, non est simplex oppositio contradictionis. Sunt enim earum
propositionum quae de universalibus rebus fiunt tres differentiae: una quae
omnis complectitur, ut cum dico: Omnis homo animal est alia quae ex
indefinita multitudine et innumera pluralitate ad unum propositionis vim
colligit atque constringit. Haec huiusmodi est tamquam si quis dicat: Quidam
homo animal est Alia vero est quae neque in pluralitatem propositionem
tendit neque in particularitatem redigit, ut ea quae sine ulla determinatione
proponitur, ut est: Homo animal est Homo animal non est hic enim nec
'quidam', quod particularitatis, nec 'omnis', quod est universalitatis,
adiunximus. Unde fit ut singularitas simpliciter praedicetur, universalitas
vero aliquotiens universaliter, ut: Omnis homo animal est homo res
universalis universaliter praedicata est. Nam cum sit homo universalis, quod ei
adiectum est omnis universalitatem universaliter appellari fecit. Rursus est ut
universalitas particulariter praedicetur, ut cum dico Quidam homo animal
est 'quidam' particulare determinat sed iunctum ad hominem universalem
substantiam particulariter praedicari fecit. Est quoque universale non
universaliter praedicare, quotiens sine adiectione universalitatis vel
particularitatis simpliciter nomen universale ponitur, ut est: Homo animal
est Determinationes autem dicuntur quae rem universalem vel in totum
fundunt, ut 'omnis', vel in partem contrahunt, ut 'quidam'. 'Omnis' vero vel
'quidam' quantitatem propositionis determinant, quae quantitas iuncta cum
qualitate propositionum variatur quatuor modis (qualitas autem propositionum in
affirmatione et negatione est): aut enim universalem rem universaliter
praedicat affirmative, ut: Omnis homo animal est aut universalem rem
particulariter affirmative, ut: Quidam homo animal est aut universalem
rem universaliter negative, ut: Nullus homo lapis est aut universalem rem
particulariter negative, ut Quidam homo lapis non ƿ est Oportet autem in
his quae universali determinatione proponuntur in ipsis determinationibus fieri
negationem, ut quoniam determinatio universalis rei est universaliter, cum
dicimus: Omnis homo iustus est si universaliter negabimus, dicamus:
Nullus homo iustus est Et quod aio 'nullus' eam universalitatem quae est
omnis intercipit, non eam quae est homo. Rursus si idem ipsum: Omnis homo
iustus est negare particulariter velim, dicam: Non omnis homo iustus
est per particularem negationem universalitatis vim interimens. In
particularibus vero non item. Si enim eam quae est particularis determinatio
universalis rei, ut est: Quidam homo iustus est negare velim,
particulariter dicam: Quidam homo iustus non est Hoc autem idcirco fit,
quod habet quandam similitudinem atque ambiguitatem, utrum universaliter an sit
particulariter dictum, si in universalibus propositionibus negativae particulae
ad praedicationes potius quam ad terminationes ponantur. Si enim contra hanc
affirmationem quae est Omnis homo iustus est ponam hanc quae dicit: Omnis
homo iustus non est haec duas res significare videbitur: et quod nullus
homo iustus sit, omnem enim hominem iustum non esse proposuit, et quod sint
quidam homines non iusti, omnem enim hominem negavit iustum esse. Hoc autem
nihil impedit ut aliquis sit iniustus, aliquis iustus. Nam si est aliquis
iustus, non repugnat ne vera sit propositio quae dicit: Omnis homo iustus non
est Non est enim iustus omnis homo, si alii iusti sint, alii vero
iniusti. Quare quoniam duplicis significationis est, idcirco universalis
negationis definitio, quae est nullus, universalis affirmationis tollit determinationem,
quae est omnis. Atque ideo in particularibus negationibus ad ipsam
universalitatem affirmationum negatio necesse est apponatur, ut in eo quod est:
Omnis homo iustus est illa est ei opposita negatio quae est: Non omnis
homo iustus est non illa quae est: Omnis homo iustus non est ne sit
ambiguum utrum universaliter an particulariter neget. Dictum est enim hanc
negationem quae est: Omnis homo iustus non est et universalitatis
interemptionem designare et particularitatis propositionem. Quotiens vero
particulare aliquid tollitur, in his non iam ad determinationem sed ad
praedicatum particula negationis apponitur, ut in eo quod est: Quidam homo
iustus est nullus dicit: Non quidam homo iustus est Neque enim hic
ad determinationem particularem, quod est 'quidam', negatio ponitur sed
dicimus: Quidam homo iustus non est scilicet ad praedicatum quod est
iustus. Unde etiam ad indeterminatas propositiones, quae sunt sine 'omnis' aut
'nullius' aut 'alicuius' determinatione, ad praedicatum semper apponitur
particula negativa, ut est: Homo iustus est Nemo enim dicit: Non homo
iustus est sed: Homo iustus non est In singularibus quoque non
dico: Non Socrates iustus est sed: Socrates iustus non est Et nisi
aliquotiens ambiguitas impediret, ad praedicatum semper negatio poneretur. Sed
omnia quaecumque in determinatione ponuntur talia sunt, quae aut totum
colligant in affirmativo, ut est 'omnis', aut totum perimant in negativo, ut
est 'nullus', aut colligant in affirmativo partem, ut est 'quidam', aut
interimant in negativo partem, ut 'quidam non', aut in negativo perimant totum
particulariter, ut est 'non omnis'. Sed 'quidam non' et 'non omnis'
particulares negationes sunt. Sive ƿ enim quis partem ex toto subripiat,
particulare est quod relinquit, quia a totius perfectione discessit, sive quis
totum esse neget, partem relinquat, rursus particulare est quod fit reliquum.
Nam cum dico: Quidam homo iustus non est abstuli partem, et rursus cum
dico: Non omnis homo iustus est cum negavi omnem, aliquem qui iustus non
esset ostendi. Haec igitur, 'omnis' et 'quidam', determinationes planissimae
sunt et communi intellegentiae subiectae. Has duae particulares respiciunt
negationes, ut ea quae est quidam non determinationem particularem negat, ea
vero quae est non omnis universalem negat determinationem sed utraque
negationem (ut dictum est) in particularitatem constringunt. Quod autem dicimus
'nullus' proprium quoddam videtur esse vocabulum. 'Non omnis' enim quod dicitur
omnem per adverbium negativum quod est 'non' adimit. Rursus cum dicimus 'quidam
non', ei quod est 'quidam' adverbium quod est 'non' additum a subiecto termino
particulare separat. 'Nullus' vero quid separet in vocabulo ipso non
monstrat et videtur quodammodo non potius esse negatio quam affirmatio. Neque
enim adverbium est nec coniunctio. Adverbium namque atque coniunctio
declinationibus carent, nullus vero quod dicimus et generibus subiacet et
inflectitur casibus. Quid igitur est? An erit nomen? Sed nulla negatio nomen
esse monstratur. Quid sit ergo tali investigatione quaerendum est. Videtur enim
quod dicitur 'nullus' tale esse tamquam si dicamus nec ƿ unus. Nam qui dicit:
Nullus homo animal est tantundem valet quantum nec unus homo animal est.
Quod vero dicimus 'ullus' hoc ab eo derivatum est quod est unus. Diminutio
namque unius ullus est tamquam si diceremus unulus. Ergo plus negat quisquis
etiam diminutionem negat, ut si quis dicat non modo non habet gemmam, quod
maius est, verum etiam nec gemmulam, quod est minus. Sic ergo qui negare uult
etiam unum plus negat si dicat nec ipsum unius diminutivum illud esse quod
dicitur: ut si quis velit dicere nec unum esse hominem in theatro, ita dicat:
non modo illic unus homo non est, verum nec ullus. Cum ergo dicimus 'nullus'
ita proponimus tamquam si dicamus 'nec ullus'. Tenet igitur haec in se
determinatio, quae est 'nullus', vicem negationis et nominis. Negationis quidem
in eo quod est nec, nominis vero in eo quod est ullus, quod est diminutivum
unius. Ita igitur maxima fit negatio rei paruissimae quod est unus, si ipsius
diminutivum quoque subtrahat, quod est ullus. Quare et omnem et quendam statim
tollit negatio, quae unius quoque ipsius diminutivum praedicatione subducit, ut
ea quae est: Nullus homo iustus est Hoc enim tantum est, tamquam si dicat
"Non ullus homo iustus est", hoc idem valet tamquam si dicatur
"Nec unus homo iustus est". Quare quoniam de his sufficienter est
dictum, ad Aristotelis verba consequenti ordine veniamus. SI ERGO UNIVERSALITER
ENUNTIET IN UNIVERSALI QUONIAM EST AUT NON, ERUNT CONTRARIAE ENUNTIATIONES.
DICO AUTEM IN UNIVERSALI ENUNTIATIONEM ƿ UNIVERSALEM, UT OMNIS HOMO ALBUS EST,
NULLUS HOMO ALBUS EST. Demonstrare oppositionem contradictionis intendit. Sed
quoniam viam reperiendae ordinemque permiscuit, idcirco nos pauca quaedam prius
ordinata expositione praedicimus, ne lector confusionis caligine atque
obscuritate turbetur. Omnium propositionum quae sunt simplices, quas
categoricas Graeci vocant, nos praedicativas dicere possumus, quatuor sunt
diversitates: aut enim est affirmatio et negatio universalis, ut est: Omnis
homo iustus est Nullus homo iustus est aut affirmatio et negatio
particularis, ut est: Quidam homo iustus est Quidam homo iustus non est
aut affirmatio et negatio indefinita, ut: Homo iustus est Homo iustus non
est aut de singulari subiecto affirmatio et negatio, ut: Cato iustus est
Cato iustus non est Harum vero inter se veritas falsitasque non se habet
similiter sed diverse. Et prius de universalibus atque particularibus id est de
his quae determinatae sunt dicendum est, post de reliquis disputabitur. Disponantur
igitur affirmatio universalis quae est: Omnis homo iustus est et contra
hanc negatio universalis quae est: Nullus homo iustus est sub his autem,
sub affirmatione quidem universali particularis affirmatio quae est: Quidam
homo iustus est sub universali negatione particularis negatio quae est:
Quidam homo iustus non est Hoc autem monstrat subiecta descriptio: Omnis
homo iustus est Nullus homo iustus est Quidam homo iustus est Quidam homo
iustus non est. Hae igitur duae universalis affirmatio et particularis
affirmatio dicuntur subalternae, rursus universalis negatio ƿ et particularis
negatio dicuntur subalternae, idcirco quoniam particularitas semper sub
universalitate concluditur. In quibus illud est considerandum, quod ubi est
affirmatio universalis vera affirmatio quoque particularis vera est et ubi
negatio universalis vera est particularis quoque vera est. Nam si vera est:
Omnis homo animal est vera est: Quidam homo animal est Et si vera
est quoniam Nullus homo lapis est vera quoniam Quidam homo lapis non
est At si falsa sit particularis affirmatio, ut ea quae est: Quidam homo
lapis est falsa est universalis affirmatio: Omnis homo lapis est
Idem in negatione. Si enim negatio particularis falsa est, ut: Quidam homo
animal non est falsa est universalis: Nullus homo animal est Ita ut
praecedunt universales in vero, eodem modo praecedunt particulares in falso.
Dicuntur vero affirmatio universalis et negatio universalis contrariae. Hoc
autem idcirco quoniam contrariorum huiusmodi natura est, ut longissime a se
distent, et si aliquam inter se habeant medietatem, non semper alterum ipsorum
subiecto insit, ut album et nigrum: non possumus dicere quoniam omne corpus aut
album aut nigrum est. Potest enim nec album esse nec nigrum et utrumque falsum
esse quod dicitur, idcirco quoniam est medius color. Quod si non habent
medietatem, alterum ipsorum necesse est inhaerere subiecto, ut cum dicimus omne
corpus aut quietum est aut movetur, horum nihil est medium et necesse est omne,
corpus vel consistere vel moveri. Ut autem simul in eodem possint esse
contraria fieri non potest. Neque enim possibile est ut idem album nigrumque
sit. Quod in affirmationibus et negationibus universalibus apparet. ƿ Negativa enim
et affirmativa universalis plurimum quidem a se distant. Nam quod illa ponit
omnibus, illa omnibus tollit et totum negat. Namque dicit: Omnis homo iustus
est omnem hominem ponit, quae dicit: Nullus homo iustus est nihil
eorum quae in humanitatis definitione sunt iustum esse concedit. Ita ergo a se
longissime discrepant. Ad hoc si ea quae significant habent inter se aliquam
medietatem, unam veram, unam falsam esse non est necesse, ut in eo quod est:
Omnis homo iustus est Nullus homo iustus est quoniam potest quaedam esse
medietas, ut: Nec nullus homo iustus sit (cum sit quidam); Nec omnis homo
iustus sit (cum non sit quidam), et possunt utraeque falsae et affirmatio
et negatio reperiri. Neque enim verum est aut omnem hominem esse iustum aut
nullum hominem esse iustum. Quocirca potest fieri ut in his in quibus aliqua
medietas invenitur universalis affirmatio et universalis negatio veritatem
falsitatemque non dividant sed utraeque sint falsae, ad exemplum scilicet
contrariorum quae aliquam inter se continent medietatem. Potest enim in illis
fieri ut utraque contraria possint non inesse subiecto, sicut supra
monstravimus. In his vero quae medietate carent necesse est una vera sit
semper, altera semper falsa, ut in eo quod est: Omnis homo animal est Nullus homo
animal est Hae propositiones huiusmodi sunt, ut una vera sit, una falsa,
idcirco quoniam inter animal esse et non esse nihil interest, ad eorum scilicet
contrariorum similitudinem quae medietate carent. In illis ƿ enim necesse erat
alterum inesse subiecto. Sic ergo universalis affirmatio et universalis negatio
utraeque falsae esse possunt, ut vero una vera sit, altera falsa, id quoque
conceditur: ut utraeque sint verae fieri non potest, sicut illud quoque verum
est contraria simul esse non posse. Rectissime igitur universalis affirmatio
universalisque negatio contrariae nominantur.Particularis autem affirmatio quae
est: Quidam homo iustus est et particularis negatio quae est: Quidam homo
iustus non est universalibus et contrariis contrarias proprietates
habent. Illae enim simul verae esse non poterant, ut vero essent simul falsae
saepe nulla ratione uetabatur. Particulares vero ut utraeque verae sint evenire
potest, ut utraeque falsae sint fieri non potest: ut in eo quod est: Quidam
homo iustus est verum est, Quidam homo iustus non est id quoque
verum est; ut utraeque falsae sint inveniri non potest. Et hoc quidem sunt
contrariis dissimiles. Similes autem eisdem videntur quod sicut contrariae
aliquotiens verum falsumque dividunt, ut una vera sit, altera falsa, ita quoque
et particulares una vera potest esse, altera falsa, ut: Quidam homo animal est
Quidam homo animal non est Servant autem stabilem incommutabilemque
ordinem et similitudinis et contrarietatis. Contrariae enim quoniam possunt
esse utraeque falsae, in quibuscumque utraeque falsae contrariae reperiuntur,
in his subcontrariae utraeque verae sunt. Sed quoniam utraeque contrariae verae
inveniri non possunt, ideo utraeque subcontrariae falsse nequeunt reperiri, ut
in eo quod est: Omnis homo iustus est ƿNullus homo iustus est Quoniam hae
falsae sunt, hae quas sub se continent particulares verae sunt, ut est: Quidam
homo iustus estQuidam homo iustus non est Sed si universales inter se
verum falsumque dividunt et una vera est, altera falsa, particulares quoque
idem facient, ut in eo quod est: Omnis homo animal est Nullus homo animal
est universalis affirmatio vera est, falsa negatio. Sed cum dico: Quidam
homo animal est Quidam homo animal non est particularis affirmatio vera
est, falsa negatio particularis. Hae igitur dicuntur subcontrariae, vel quod
sunt sub contrariis positae vel quod ipsae superioribus sub quibus sunt
contrarias (ut dictum est) proprietates habent. In hac igitur recta oppositione
contrariarum et subcontrariarum in superioribus utrisque falsitas esse potest,
numquam veritas; in inferioribus vero utrisque quidem veritas inesse potest,
numquam falsitas. Sin vero quis respiciat angulares et universalem
affirmationem particulari opponat negationi universalemque negationem particulari
comparet affirmationi, una vera semper, falsa altera reperietur nec umquam
fieri potest, ut affirmatione universali vera particularis negatio non falsa
sit vel hac vera non illam falsitas continuo subsequatur. Rursus si negatio
universalis vera est, falsa particularis affirmatio; si particularis affirmatio
vera, falsa universalis negatio. Licet autem hoc et in subiecta descriptione
metiri et in aliis quoque terminis quoscumque sibi mens considerantis
affinxerit idem videbit. Nam in eo quod est: Omnis homo iustus est
quoniam haec falsa est, vera est: Quidam homo iustus non est et rursus in
eo quod est: Nullus homo iustus ƿ est falsa negatione vera est
affirmatio: Quidam homo iustus est Hae autem universalis affirmatio et
particularis negatio quae sunt angulares et universalis negatio et particularis
affirmatio quae ipsae quoque sunt angulares contradictoriae nominantur. Et haec
illa est quam quaerit contradictio, in qua una semper vera sit, altera semper
falsa. Superioris autem disputationis integrum descriptionis subdidimus
exemplar quatenus quod animo cogitationeque conceptum est oculis expositum
memoriae tenacius infigatur. His ergo ita sese habentibus indefinitas propositiones
singularesque videamus. Et primum de indefinitis disputandum est. Indefinitae
igitur per se veritatem ƿ falsitatemque non dividunt. Etenim cum dico: Homo
iustus est Homo iustus non est utrasque veras esse contingit indefinitas.
Quocirca eas a contradictione separamus: contradictio enim constituitur (ut
saepe dictum est) eo quod numquam utraeque verae aut utraeque falsae reperiri
queant sed una semper veritatis, altera falsitatis capax est. Sed quae
universalitatem proferunt indefinitam, illae definitarum particularium vim
tenent. Tale est enim quod dico homo iustus est, tamquam si dicam Quidam homo
iustus est et rursus tale est quod dico: Homo iustus non est
tamquam si dicam: Quidam homo iustus non est Hoc illa res approbat, quod
quemadmodum definitae et particulares in aliquibus verae esse possunt, in
aliquibus falsum verumque dividunt, numquam vero utrasque falsas esse
contingit, ita quoque in indefinitis universale significantibus utrasque simul
veras esse contingit, ut in eo quod dicimus: Homo iustus estHomo iustus non
est utrasque falsas proferre impossibile est sed unam veram, alteram
falsam in his facillime reperimus, in his scilicet terminis qui naturaliter et
necessario subiectis substantiis inhaerescunt vel his inesse non possunt: ut
quoniam animal homini ex necessitate inest, si quis dicat: Homo animal
est idque negetur: Homo animal non est vel: Homo lapis est Homo
lapis non est una vera statim falsa altera reperitur. Atque ideo hae
contra universales universaliter praedicatas faciunt contradictionem. Nam si
contra illam quae est: Omnis homo iustus est ea quae est: Homo iustus non
est in oppositione constituatur, una semper vera est, altera falsa; et si
contra eam quae est: Nullus homo iustus est indefinita propositio ƿ quae
est homo iustus est opponatur, verum inter se propositiones falsumque distribuunt,
sicut definitae quoque universalium propositiones secundum particulares atque
universales oppositae quantitates contradictorias faciunt oppositiones. Quare
constat eas quae universale non universaliter proferunt et sunt indefinitae
neque particulare neque universale proferentes ipsas quidem non semper inter se
verum falsumque dividere, particularibus tamen definitis esse consimiles.
Singulares vero quae sunt unum oppositionis inter se modum tenent: has si ad
idem subiectum, ad idem praedicatum, ad eandem partem, ad idem tempus, ad
eandem relationem, eodem modo proposueris, inter se verum falsumque
distribuunt, ut est: Socrates iustus est Socrates iustus non est Sunt
igitur duae contradictiones: una quae fit in universalibus angulariter
particularibus contra positis, altera quae fit in singularibus cum omnibus his
quas in Sophisticis Elenchis exposuit determinationibus opposita. Quare quoniam
quemadmodum se habeant propositiones quoque modo faciant contradictorias
oppositiones ostendimus, ad ipsa Aristotelis verba veniamus, in quibus per haec
ante praecognita facilis poterit evenire cognitio. SI ERGO UNIVERSALITER
ENUNTIET IN UNIVERSALI QUONIAM EST AUT NON, ERUNT CONTRARIAE ENUNTIATIONES.
DICO AUTEM IN UNIVERSALI ENUNTIATIONEM UNIVERSALEM, UT OMNIS HOMO ALBUS EST, NULLUS
HOMO ALBUS EST. Superioris descriptionis intellegentiam plenius notat. Ait
enim: quando res universalis universaliter designatur ƿ et eam quis
universaliter affirmat, si eandem alter universaliter neget, ita sibimet
comparatas propositiones esse contrarias. Atque in hoc suam sententiam
manifestius ostendit. Ait enim DICO AUTEM UNIVERSALEM ENUNTIATIONEM IN
UNIVERSALI, UT OMNIS HOMO ALBUS EST. Nam cum universalis sit homo, in
universali homine universalis est enuntiatio, per quam dicitur omnis homo. Res
ergo universalis (id est homo) per 'omnis' quae est determinatio universaliter
praedicata est et hoc affirmative. Negative vero universaliter ita dicetur:
Nullus homo albus est 'nullus' enim universalitas universalitati quae est
homo adiecta est. Hoc modo igitur in universali universaliter enuntiantes
affirmatio et negatio contrariae sunt, sicut et ipse testatur et nos in superiore
expositione digessimus. QUANDO AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER, NON
SUNT CONTRARIAE, QUAE AUTEM SIGNIFICANTUR EST ESSE CONTRARIA. DICO AUTEM NON
UNIVERSALITER ENUNTIARE IN HIS QUAE SUNT UNIVERSALIA, UT EST ALBUS HOMO, NON
EST ALBUS HOMO. CUM ENIM UNIVERSALE SIT HOMO, NON UNIVERSALITER UTITUR
ENUNTIATIONE. OMNIS NAMQUE NON UNIVERSALE SED QUONIAM UNIVERSALITER CONSIGNIFICAT.
Volenti indefinitam propositionem qualis esset ostendere non modo auferenda
fuit ab universali termino universalis determinatio, verum etiam particularis
et oportuit dici hoc modo: quando autem in universalibus non universaliter
neque particulariter, non sunt contrariae. Nunc autem quoniam ƿ non addidit
particulariter, videtur non de indefinitis, in quibus neque universalitas neque
particularitas adest sed tantum de particularibus loqui, a quibus solum
universale non etiam particulare subtraxit. Sed quid velit ostendere ipse
convenientibus exemplis edocuit. Non enim posuit exempla particularis
propositionis sed indefinitae. Ait enim DICO AUTEM NON UNIVERSALITER ENUNTIARE
IN HIS QUAE SUNT UNIVERSALIA, UT EST ALBUS HOMO, NON EST ALBUS HOMO. Quod si
particularem monstrare voluisset, ita diceret: ut est: Quidam homo albusNon est
quidam homo albus Sed quoniam per exemplum quid vellet ostendit, nos
quoque superiori propositioni quae est: quando autem in universalibus non
universaliter, deesse putemus aut particulariter, ut et particularitatem et
universalitatem ex tota auferat dictione ut post exempla docuerunt non eum
loqui de particulari sed de indefinita. Quare hoc dicit: at si neque
universales sint propositiones neque particulares, quod subaudiendum est, illae
non sunt contrariae. Sunt enim contrariae quae universaliter universalem
terminum proponunt, indefinitae vero ad universalem terminum universalem
terminationem non habent. Idcirco autem ab indefinitis universalitatem solam et
non particularitatem quoque seiunxit, quod indefinitas propositiones a
contrariis solum, non etiam a particularibus segregabat. Quod autem dico tale
est: si vellet ostendere indefinitas propositiones proprie, neque particulares
esse neque universales diceret. Quae ƿ autem in universali neque universaliter
neque particulariter proponuntur, id est quae neque universales sunt neque
particulares, indefinitae sunt. Nam quae neque universales sunt neque
particulares, hae neque contrariae sunt neque subcontrariae. Subcontrariae
quidem idcirco non sunt, quia non habent additam particularem determinationem;
idcirco vero contrariae non sunt, quia determinatio universalis in his non est.
Nunc autem cum tantum vellet ostendere eas contrarias non esse, de
subcontrariis vero in praesenti vellet omittere, has esse indefinitas quae
universale determinatum universaliter non haberent dixit, ut scilicet has non
esse contrarias intellegeremus. Idcirco vero non adiecit particularitatem eas
non habere, quoniam a solis contrariis separare indefinitas volebat, non etiam
a subcontrariis. Ergo si indefinitas a contrariis et subcontrariis separare
voluisset, ita diceret: QUANDO AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER nec
particulariter, NON SUNT CONTRARIAE neque subcontrariae. Sed quoniam non eas volebat
nunc non esse subcontrarias demonstrare sed tantum non esse contrarias, idcirco
ei dicto quod est QUANDO AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER non addidit
vel particulariter. Hoc enim si addidisset, ad subcontrarias tenderet, de
quibus nihil est additum. Quare hoc dicit: hae quae indefinitae sunt, quoniam
non habent universalitatem, contrariae non sunt. Sed cum per se quidem
contrariae non sint, possunt tamen quaedam significare contraria. Hoc quid sit
multipliciter expositorum sententiis expeditur. Herminus namque dicit idcirco
indefinitas posse aliquando significare ƿ contraria, cum ipsae careant
contrarietate, quippe quae universalium rerum sunt, additum tamen universale
non habent, in solis his quibus ea quae affirmantur aut negantur subiecto naturaliter
insunt: ut cum dicimus: Homo rationalis est Homo rationalis non est
quoniam rationalitas huiusmodi est quae in natura sit hominis, affirmatio et
negatio inter se verum falsumque dividunt et quaedam quodammodo ab his
contraria designantur. Sed nihil hoc attinet ad contraria significanda in his
quae sunt indefinitae. Nam etiam particulares ipsae quoque in talibus verum
falsumque dividunt, ut est: Quidam homo rationalis est Quidam homo rationalis
non est Has ergo secundum Herminum videmus posse significare contraria.
Cur ergo in his quoque dixit quoniam contrariae quidem non sunt, QUAE AUTEM SIGNIFICANTUR
EST ESSE CONTRARIA? Alexander autem hoc dicit: quoniam indefinitae sunt hae,
nihil eas, inquit, prohibet sicut ad particulares ita quoque ad universales
reducere, quae videntur esse contrariae, ut in eo quod est homo animal est,
homo animal non est, quoniam hae propositiones indefinitae sunt, possunt accipi
et quasi contrariae. Nam si dicimus homo animal est, potest ita accipi tamquam
si dicamus omnis homo animal est, et rursus homo animal non est ita audiri
potest tamquam si dicatur nullus homo animal est. Cum autem dicitur: Homo
ambulat Homo non ambulat non ad contrarias sed ad subcontrarias mens
ducitur auditoris. ƿ Quocirca possunt indefinitae aliquando significare
contraria, quoniam eo ipso quod sunt indefinitae nihil eas prohibet ad
contrariorum significationem universaliumque reduci. Et haec quidem sententia
habet aliquid rationis, non tamen integre id quod ab Aristotele dicitur
ostendit. Et meliorem sententiam sponte reiecit, quam post Porphyrius
approbavit. Sunt enim quaedam negationes quae intra se affirmationis eius quam
negant retineant contrarietatem, ut in eo quod est: Sanus est Non est
sanus id quod dicitur -- "Non est sanus" -- significat
"Aeger est", quod est contrarium sano esse. Rursus cum dicimus: Homo
albus est si contra hanc negemus per eam quae dicit: Homo albus non
est significare poterit quoniam homo niger est (nam qui niger est albus
non est) sed nigrum esse et album esse contrarium est. Quare significant
quaedam negationes affirmationesque contraria sed hoc non semper. Nam in eo
quod est: Homo ambulat Homo non ambulat nullum contrarium continetur.
Ambulationi enim nihil est contrarium. Atque ideo dicit has quidem contrarias
non esse, idcirco quod cum sint universales non universaliter enuntientur,
posse autem aliquotiens contraria significare, cum intra negationem contrarium
affirmationis includitur. Aspasius vero et Alexandri et hanc posteriorem
probavit. Nos vero dicimus non quidem Alexandri sententiam abhorrere ratione
sed hanc esse meliorem. ƿ Nam quod ait QUANDO AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON
UNIVERSALITER, NON SUNT CONTRARIAE, QUAE AUTEM SIGNIFICANTUR EST ESSE
CONTRARIA, ab Alexandro non est expositum sed tantum dictum quando possint esse
propositiones ipsae contrariae. A Porphyrio vero expositum diligenter est
quando ea quae significantur possint esse contraria, quod ipse Aristotelis
textus expressit. Quamquam Alexander quoque eandem quam Porphyrius posuit
viderit expositionem, eam tamen (ut dictum est) sponte reiecit et sibi huius
expositionis confirmavit sententiam displicere. Mihi vero aut utraeque
recipiendae expositiones videntur aut melior iudicanda posterior. Hoc enim ipse
quoque Aristoteles quodammodo subter ostendit cum dicit: SIMUL ENIM VERUM EST
DICERE QUONIAM EST HOMO ALBUS ET NON EST HOMO ALBUS, ET EST HOMO PROBUS ET NON
EST HOMO PROBUS. SI ENIM TURPIS, ET NON PROBUS; ET SI FIT ALIQUID, ET NON EST.
Cuius quidem loci quae sit expositio, cum ad id venerimus, demonstrabimus. Cognoscendum
autem est et memoria retinendum, quod quaecumque propositiones universales
universaliter fuerint praedicatae, si hae affirmativae, illae vero sint
negativae, semper utrasque esse contrarias, si nihil aequivocationis aut
temporis aut aliorum quae supra determinata sunt ad faciendam oppositionem
contrarietatis impediat. Non tamen omnes quaecumque contrariae sunt, hae aut in
universalibus universaliter ponunt enuntiationem aut una affirmativa est,
altera negativa, ut in eo quod est: Socrates sanus est Socrates aeger est
Hic enim neque in universali universalitas posita est neque ƿ rursus una est
affirmatio, altera vero negatio sed sunt contrariae propositiones. Contraria
enim sunt quae significant quocirca rectissime dictum est, quod quaecumque in
universalibus rebus universaliter enuntiarent, si una earum esset affirmativa,
altera negativa, statim naturaliter essent contrariae: quae autem contrariae
essent, non necesse esse eas vel universale universaliter enuntiare vel unam
esse affirmativam, alteram negativam sed aliquotiens quidem posse has esse
contrarias, quae universale in universalibus non significarent sed hoc in his
tantum quae essent in subiecto de quo fit affirmatio naturaliter, ut in eo quod
est animal et homo. Cum dicimus: Homo animal est quoniam inest in natura
hominis animal, idcirco haec affirmans illa negans videntur esse contraria,
quamquam illic nulla determinatio neque particularitatis neque universalitatis
addatur. IN EO VERO, QUOD PRAEDICATUR UNIVERSALE, UNIVERSALE PRAEDICARE
UNIVERSALITER NON EST VERUM; NULLA ENIM AFFIRMATIO ERIT, IN QUA DE UNIVERSALI
PRAEDICATO UNIVERSALE PRAEDICETUR, UT OMNIS HOMO OMNE ANIMAL EST. Quod dicit
huiusmodi est: omnis propositio simplex duobus terminis constat. His saepe
additur aut universalitatis aut particularitatis determinatio. Sed ad ƿ quam
partem hae determinationes addantur exponit videtur enim Aristoteli praedicato
termino terminationem non oportere coniungi. In hac enim propositione quae est:
Homo animal est quaeritur, subiectumne debeat cum determinatione dici, ut
sit: Omnis homo animal est an praedicatum, ut sit: Homo omne animal
est an utrumque, ut sit: Omnis homo omne animal est Sed neutrum
eorum quae posterius dicta sunt fieri oportet. Namque ad praedicatum numquam determinatio
iungitur sed tantum ad subiectum. Neque enim verum est dicere: Omne animal
omnis homo est idcirco quoniam omnis praedicatio aut maior est subiecto
aut aequalis (ut in eo quod dicimus omnis homo animal est plus est animal quam
homo, et rursus in eo quod dicimus homo risibilis est risibile aequatur
homini), ut autem minus sit praedicatum atque angustius subiecto fieri non
potest. Ergo in his praedicatis quae subiecto maiora sunt, ut in eo quod est
animal, perspicue falsa propositio est, si determinatio universalitatis ad
praedicatum terminum ponitur. Nam si dicamus: Homo omne animal est animal
quod maius est homine per hanc determinationem ad subiectum hominem usque
contrahimus, cum non solum ad hominem sed ad alia quoque nomen animalis possit
aptari. Rursus in his quae aequalia sunt idem evenit. Nam si dico: Omnis homo
omne risibile est primum si ad humanitatem ipsam referam superfluum est
adicere determinationem; quod si ad singulos quosque homines, falsa est
propositio. Nam cum dico: Omnis homo omne risibile est hoc videor
significare: ƿ singuli homines omne risibile sunt, quod fieri non potest. Non
igitur ad praedicatum sed ad subiectum ponenda determinatio est. Verba autem
Aristotelis hoc modo sunt et ad hanc sententiam dicuntur: in his praedicatis
quae sunt universalia his adicere universale aliquid, ut universale praedicatum
universaliter praedicetur, non est verum. Hoc enim est quod ait: IN EO VERO
QUOD PRAEDICATUR UNIVERSALE, id est quod habet praedicatum universale, ipsum
UNIVERSALE PRAEDICARE UNIVERSALITER NON EST VERUM. In praedicato enim
universali, id est quod universale est et praedicatur, id ipsum praedicatum,
quod universale est, universaliter praedicare, id est adiecta determinatione
universalitatis, non est verum. Neque enim potest fieri ut ulla sit affirmatio
in qua de universali praedicato universalis determinatio praedicetur. Eiusque
rei notionem exemplo aperit dicens, ut: Omnis homo omne animal Hoc autem
quam sit inconveniens supra iam diximus. OPPONI AUTEM AFFIRMATIONEM NEGATIONI
DICO CONTRADICTORIE, QUAE UNIVERSALE SIGNIFICAT EIDEM, QUONIAM NON
UNIVERSALITER, UT: OMNIS HOMO ALBUS EST, NON OMNIS HOMO ALBUS EST, NULLUS HOMO
ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS; CONTRARIE VERO UNIVERSALEM AFFIRMATIONEM ET
UNIVERSALEM NEGATIONEM, UT: OMNIS HOMO IUSTUS EST, NULLUS HOMO IUSTUS EST.
QUOCIRCA HAS QUIDEM IMPOSSIBILE EST SIMUL VERAS ESSE, HIS VERO OPPOSITAS
CONTINGIT IN EODEM, ƿ UT: NON OMNIS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS. Quae
sit integra contradictio his verbis ostendit. Ait enim illam esse oppositionem
contradictoriam, quaecumque dicit non esse universaliter rem universalem anutra
eam quae rem universalem universaliter proponit. Atque hoc est quod ait: OPPONI
AUTEM AFFIRMATIONEM NEGATIONI DICO CONTRADICTORIE QUAE UNIVERSALE SIGNIFICAT
EIDEM, QUONIAM NON UNIVERSALITER, ut ei quae est: Omnis homo iustus est
opponitur ea quae universale significat non tamen universaliter, ut ea quae
est: Quidam homo iustus non est Hominem enim universalem significat non
universaliter, ut cum dicit: Non omnis homo iustus est Haec est
contradictoria oppositio, ut si sit universalis affirmatio, sit particularis
negatio, si sit universalis negatio, sit particularis affirmatio. Angulares
enim (ut dictum est) solae faciunt contradictionem. Verba igitur se obscure
habent sed sententia manifesta est. Dicit enim eam opponi contradictorie
affirmationem negationi vel negationem affirmationi, quaecumque id, quod res
altera universale universaliter significaret idem significaret non
universaliter quod esset universale, ut in his quas supra diximus: ut haec quae
est: Omnis homo iustus est rem universalem universaliter significavit;
illa quae est: Non omnis homo iustus est eidem affirmationi opposita de
homine universali non universaliter negavit dicens: Non omnis homo iustus
est Rursus ea quae dicit: Nullus homo iustus est ƿrem universalem
universaliter negavit dicens 'nullus'; ea vero quae dicit: Quidam homo iustus
est rem universalem particulariter affirmavit et non universaliter.
Hominem enim quendam iustum esse proposuit sed non hominem universaliter
enuntiavit rem universalem. Persequitur ergo proprietates omnes propositionum.
Ait enim: CONTRARIE VERO UNIVERSALEM AFFIRMATIONEM ET UNIVERSALEM NEGATIONEM.
Sicut enim supra dixit eas quae universaliter universale significarent vel in
affirmatione vel in negatione esse contrarias, ita nunc quoque idem repetit
contrarias esse dicens universalem affirmationem universalemque negationem.
Earumque ponit exempla, quae utrasque universales monstrarent, UT: OMNIS HOMO IUSTUS
EST NULLUS HOMO IUSTUS EST Harum autem quae proprietas esset proposuit
dicens: huiusmodi propositiones impossibile esse utrasque sibi in veritate
inuicem consentire, quae autem his essent oppositae contingere utrasque veras
esse. Sunt autem oppositae his utraeque particulares: universali enim
affirmationi particularis negatio opponitur et universali negationi
particularis affirmatio opposita est. Quocirca hae duae particularis affirmatio
et particularis negatio, quae oppositae sunt affirmationi et negationi
universalibus angulariter, hae possunt aliquando esse verae. Et in eodem, ut in
eo quod est: Quidam homo iustus est Quidam homo iustus non est Sed:
Quidam homo iustus est opposita est ei quae est: Nullus homo iustus
est illa vero quae est: Quidam homo iustus non est opposita est ei
quae est: Omnis homo iustus est Sed utraeque inter se, id est: Quidam
homo iustus est et: ƿ Quidam homo iustus non est in veritate
consentiunt. Hoc est ergo quod ait: HIS VERO OPPOSITAS CONTINGIT IN EODEM
easque designat exemplis, UT NON OMNIS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS. Positis
ergo duabus propositionibus, affirmatione universali et universali negatione,
ars danda est, quatenus earum inveniantur opposita. Opposita autem dico
contradictorie, non contrarie neque ullo alio modo. Sit enim haec affirmatio:
Omnis homo iustus est et haec negatio: Nullus homo iustus est
Contra affirmationem quae est: Omnis homo iustus est videntur ergo esse
negationes hae -- una: Nullus homo iustus est altera: Quidam homo iustus
non est altera: Non omnis homo iustus est et postrema indefinita:
Homo iustus non est Quae harum igitur contra eam quae est: Omnis homo
iustus est contradictorie constituitur? Contradictorie autem voco
oppositionem, in qua affirmatio et negatio neque verae utraeque sint neque
falsae utraeque sed una semper vera, alia falsa. Si ergo opponatur contra eam
quae est: Omnis homo iustus est ea quae est: Nullus homo iustus est
universalis scilicet negatio, non est oppositio; utraeque enim falsae sunt. Si
vero opponatur ea quae est: Homo iustus non est indefinita, nec ipsa
quoque facit oppositionem. Quoniam enim indefinita est, potest aliquotiens pro
universali negatione pro exspectatione auditoris intellegi. Quocirca nec ipsa
facit oppositionem. Si enim hoc modo audita sit, cum ita accipitur ut
contraria, simul eas falsas inveniri contingit. Restat ergo, ut aut ea sit quae
est:ƿ Non omnis homo iustus est aut ea quae est: Quidam homo iustus non
est Sed hae sibi consentiunt. Idem enim dicit qui proponit Quidam homo
iustus non est et idem qui dicit Non omnis homo iustus est Nam si
quidam homo iustus non est, non omnis homo iustus est; et si non omnis homo
iustus est, quidam homo iustus non est. Quare utraeque particulares negationes
contradictorie opponuntur contra universalem affirmationem. In his enim neque
verae utraeque sunt neque utraeque falsae sed una vera, altera falsa rursus sit
negatio universalis ea quae est: Nullus homo iustus est Contra hanc
videntur oppositae affirmationes hae: Omnis homo iustus est Homo iustus est
Quidam homo iustus est Sed contra eam quae est: Nullus homo iustus
est si opponitur ea quae est: Omnis homo iustus est possunt esse
utraeque falsae; quare non opponuntur contradictorie. At vero etiam ea quae
dicit: Homo iustus est quoniam indefinita est, potest ita in aliquibus
intellegi tamquam si dicat: Omnis homo iustus est Quod si sic est,
poterit aliquando cum ea negatione quae est: Nullus homo iustus est simul
esse falsa; quare non est opposita relinquitur ergo, ut ea quae est: Quidam
homo iustus est contra eam quae est: Nullus homo iustus est
contradictorie videatur opposita. Angulariter igitur requirendae sunt, ut
contra universalem affirmationem illa ponatur quae sub universali negatione
est, contra universalem negationem illa contradictorie constituatur quae est
sub universali affirmatione. Quod scilicet volens Aristoteles ostendere sic
ait: QUAECUMQUE IGITUR CONTRADICTIONES UNIVERSALIUM SUNT UNIVERSALITER, NECESSE
EST ALTERAM VERAM ESSE VEL FALSAM ET QUAECUMQUE IN SINGULARIBUS SUNT, UT EST
SOCRATES ALBUS, NON EST SOCRATES ALBUS. In illis enim quae contradictoriae sunt
universalibus universaliter praedicatis, in his verum semper falsumque
dividitur. Contradictoriae autem sunt universalis affirmationis particularis
negatio et universalis negationis particularis affirmatio. In his igitur una
semper vera est, altera semper falsa. Atque hoc est quod ait: QUAECUMQUE IGITUR
CONTRADICTIONES UNIVERSALIUM SUNT UNIVERSALITER, et hic distinguendum est ut
intellegatur sic: quaecumque igitur contradictiones sunt universalium
propositionum universaliter propositarum, necesse est alteram veram, alteram
falsam esse. Et in his primum dividitur veritas falsitasque, quae sibi et
qualitate et quantitate oppositae sunt: qualitate quod illa negatio est, illa
affirmatio, quantitate quod illa universalis, illa particularis est. Secundo
autem modo in his quae sunt singularia, si nullae argumentatorum nebulae sint,
veritas falsitasque dividitur, ut in eo quod est: Socrates albus est Socrates
albus non est Una enim vera est altera falsa, si (ut dictum est) nulla
ambiguitas aequivocationis impediat. QUAECUMQUE AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON
UNIVERSALITER, NON SEMPER HAEC VERA EST, ILLA VERO FALSA. SIMUL ENIM VERUM EST
DICERE QUONIAM ƿ EST HOMO ALBUS ET NON EST HOMO ALBUS, ET EST HOMO PROBUS ET
NON EST HOMO PROBUS. SI ENIM TURPIS, ET NON PROBUS; ET SI FIT ALIQUID, ET NON
EST. VIDEBITUR AUTEM SUBITO INCONVENIENS ESSE, IDCIRCO QUONIAM VIDETUR
SIGNIFICARE NON EST HOMO ALBUS SIMUL ETIAM QUONIAM NEMO HOMO ALBUS. HOC AUTEM
NEQUE IDEM SIGNIFICAT NEQUE SIMUL NECESSARIO. Propositiones eas, quae in
universalibus non universaliter proferuntur, non semper veras esse vel falsas
conatur ostendere. Hoc autem per contraria monstrat. Ea enim propositio quae
est: Homo albus est et huius negatio quae est: Homo albus non est
hoc modo ostenduntur verum et falsum inter se interdum non posse dividere: nam
si verum est, ut hae duae affirmationes: Est homo albus et Est homo
niger utraeque uno tempore verae sint, verum est quoque affirmationem
indefinitam et indefinitam negationem utrasque veras aliquotiens inveniri. Nam
si verum est quoniam est homo albus, verum itidem quoniam est homo niger (nam
cum Gallus sit candidus, Aethiops nigerrimus invenitur): simul ergo verum est
dicere quoniam est homo albus et est homo niger. Sed qui niger est albus non
est: simul ergo verum est dicere quoniam est homo albus et non est homo albus.
Idem quoque et de probo et turpi. Nam si verum est dicere quoniam est homo
probus, si quis hoc de philosopho dicat, et rursus verum est quoniam ƿ est homo
turpis, si quis hoc de Sulla diceret, verum est utrumque, et quoniam est homo
probus et quoniam est homo turpis. Sed qui turpis est, probus non est: simul
igitur verum est dicere quoniam EST HOMO PROBUS ET NON EST HOMO PROBUS. Sed
videbitur fortasse aliquid sibi dixisse contrarium et difficilior procedit
ostensio, quae per huiusmodi exempla proponitur, quae contraria esse videantur.
Albus enim et niger et probus et turpis contraria sunt et fortasse dubitet quidam,
utrum uno tempore contraria haec in aliquibus valeant reperiri. Sed adiecit
exemplum aliud, quod cum contrarium non sit, tamen ex eo sicut in contrariis
quoque negatio procreatur: ut si quis dicat: Est homo probus et alius
dicat: Fit homo probus si quis vel alio docente vel se ipso corrigente
aliqua disciplina rationis eniteat. Nihil ergo contrarium habet esse probum et
fieri probum; neque enim ita contrarium est, ut esse hominem probum et esse
hominem turpem. Quare si nihil habet contrarium, dubium non est quin simul esse
possint. Sed quod fit nondum est adhuc cum fit: quare nondum est probus qui fit
probus. Sed verum erat dicere cum eo quod est: Est probus homo quoniam
fit probus homo. Sed qui fit probus homo, non est probus homo: verum est igitur
dicere simul, quoniam est probus homo et non est probus homo, licet non
invalida exempla sint posita de contrariis. Nihil enim prohibet uno tempore
contraria aliis atque aliis inesse subiectis. Quocirca constat indefinitas per
id quod in exemplis supra proposuit simul aliquotiens veras videri et non
semper inter se verum falsumque partiri. Quod vero ait: VIDEBITUR AUTEM SUBITO
INCONVENIENS ESSE, IDCIRCO ƿ QUONIAM VIDETUR SIGNIFICARE NON EST HOMO ALBUS,
SIMUL ETIAM QUONIAM NEMO HOMO ALBUS EST, huiusmodi est: dixit enim
propositionem affirmationis eam quae dicit: Est homo albus veram posse
esse cum ea quae dicit: Non est homo albus Nunc hoc notat: videtur,
inquit, aliquotiens inconveniens esse et incongruum dicere eam quae dicit: Est
homo albus et eam quae est: Non est homo albus simul veras esse
posse, idcirco quod ea quae est: Non est homo albus emittit imaginationem
quandam quod significet quoniam nullus homo albus est. Videtur enim negatio
huiusmodi, quae est: Non est homo albus illud quoque significare simul
quoniam nullus homo albus est, ut si quis dixerit: Non est homo albus hoc
eum dixisse putandum sit, quoniam nullus homo albus est. HOC AUTEM, inquit, id
est "Non est homo albus" et rursus "Nullus homo albus est",
NEQUE IDEM SIGNIFICAT neque semper simul sunt. Nam qui dicit: Nullus homo albus
est universalitatem determinans negationem de universalitate proponit,
qui vero dicit: Non est homo albus non omnino de tota universalitate
negat sed ei tantum sufficit de particularitate negasse. Atque ea quae est:
Nullus homo albus est si unus homo albus fuerit, falsa est, ea vero quae
dicit: Non est homo albus etiam si unus homo albus non fuerit, vera est.
Quare non significant idem. Dico autem, quoniam nec omnino, quotienscumque
dictum fuerit: Non est homo albus mox significat quoniam nullus homo
albus est. Nam cum dico: Nullus homo albus est haec eadem significat
quoniam non est homo albus (universalis enim intra se continet indefinitam): ƿ
cum autem dicimus: Non est homo albus non omnino significat nullus homo
albus est, indefinita enim non intra se continet universalem. Superius namque
monstravimus, quod indefinitae vim particularium optinerent. Quare si, cum est
universalis negatio, est indefinita negatio, cum vero est indefinita negatio,
non omnino est universalis negatio, non convertitur secundum subsistendi
consequentiam. Quare non sunt simul. Quae enim non convertuntur, simul non
sunt, ut nos Praedicamentorum liber edocuit. Quare neque idem significant
negationes: Non est homo albus Nullus homo albus est neque simul sunt,
quoniam non convertuntur ad consequentiam subsistendi. Syrianus tamen nititur
indefinitam negationem vim definitae optinere negationis ostendere. Hoc multis
probare nititur argumentis Aristotele maxime reclamante. Nec hoc tantum suis
sed Platonicis quoque Aristotelicisque rationibus probare contendit: eam quae
dicit: Non est homo iustus huiusmodi esse qualis est ea quae dicit:
Nullus homo iustus est Sed nos auctoritati Aristotelicae seruientes id
quod ab illo veraciter dicitur approbamus. Nam quod Syrianus dicit indefinitam
quidem affirmationem particularis optinere vim, indefinitam vero negationem
universalis, quam mendaciter diceretur quamque utraeque in particularibus
rectissime proponerentur, et supra monstravimus et in his libris quos de
categoricis syllogismis composuimus in primo libro diligenter expressimus. Nunc
nobis ipse quoque Aristoteles testis est et Syrianus facillima ratione
conuincitur, quod in Analyticis quoque ex duabus indefinitis dicit non posse
colligi syllogismum ƿ cum ex affirmativa particulari et negativa universali
particularis negativa possit esse collectio. Quod si indefinitae affirmatio et
negatio et negationis universalis et particularis affirmationis vim optinerent,
numquam diceret Aristoteles has propositiones non colligere syllogismum. Sed
illud verius est, quoniam ex duabus particularibus nihil in qualibet
propositionum complexione colligitur, quod in his propositionibus quae
indefinitae sunt nihil colligi dixit, quia particularium vim propositiones
indefinitas arbitratus est optinere. Quare multis modis Syriani argumenta
franguntur. Sed nos expositionis cursum ad sequentia convertamus. MANIFESTUM
EST AUTEM QUONIAM UNA NEGATIO UNIUS AFFIRMATIONIS EST; HOC ENIM IDEM OPORTET
NEGARE NEGATIONEM, QUOD AFFIRMAVIT AFFIRMATIO, ET DE EODEM, VEL DE ALIQUO
SINGULARIUM VEL DE ALIQUO UNIVERSALIUM, VEL UNIVERSALITER VEL NON
UNIVERSALITER. DICO AUTEM UT EST SOCRATES ALBUS, NON EST SOCRATES ALBUS. SI
AUTEM ALIUD ALIQUID VEL DE ALIO IDEM, NON OPPOSITA SED ERIT AB EA DIVERSA. HUIC
VERO QUAE EST OMNIS HOMO ALBUS EST ILLA QUAE EST NON OMNIS HOMO ALBUS EST, ILLI
VERO QUAE EST ALIQUI HOMO ALBUS EST ILLA QUAE EST NULLUS HOMO ALBUS EST, ILLI
AUTEM QUAE EST EST HOMO ALBUS ILLA QUAE EST NON EST HOMO ALBUS. Hinc quoque
apparet affirmationem indefinitam et ƿ indefinitam negationem non semper unam
in veritate aliam in falsitate consistere. Atque hinc docetur indefinitam
negationem non idem valere, quod universalis negatio potest, et est alia
universalis, alia indefinita negatio. Nam si unicuique affirmationi una negatio
videtur opponi cumque diversae sint affirmatio quae dicit: Est homo albus
et ea quae dicit: Est quidam homo albus diversas quoque habebunt in
negationibus enuntiationes. Et illa quidem quae indefinita est affirmatio
habebit indefinitam negationem, ut ea quae dicit: Est homo albus huic
opponitur: Non est homo albus ea vero quae dicit: Est quidam homo
albus negationem habebit oppositam eam quae dicit: Nullus homo albus
est Quare si particularis affirmatio definita et rursus affirmatio
indefinita a se ipsae diversae sunt, illud verum est oppositas quoque
contradictorie negationes habere dissimiles. Quare ea quae est: Nullus homo
iustus est diversa est ab ea quae dicit: Homo iustus non est Atque
hoc nunc Aristoteles exsequitur: ait enim unam semper negationem contra unam
affirmationem posse constitui. Et eius causam conatur ostendere, quod omnis
negatio eosdem terminos habet in enuntiatione sed enuntiandi modo diversa est.
Nam quod ponit affirmatio idem aufert negatio et quod illa praedicatum subiecto
iungit hoc illa dividit atque disiungit. Quare si idem praedicatum idem
subiectum in negatione est, quod affirmatio ante posuerat, non est dubium quin
unius affirmationis una negatio videatur. Nam si duae sint, aut subiectum
altera mutatura est aut praedicatum. Sed quaecumque sunt huiusmodi, non sunt
oppositae. Hoc enim est quod ait: SI AUTEM ALIUD ALIQUID VEL ƿ DE ALIO IDEM,
NON OPPOSITA SED ERIT AB EA DIVERSA. Sensus enim huiusmodi est: si negatio
aliud aliquid praedicando neget quam in affirmatione fuit (ut si sit affirmatio
"Est homo albus", negatio dicat "Non est homo iustus",
aliud praedicavit in negatione quam in affirmatione fuerat constitlltum) vel si
de alio subiecto quam in affirmatione fuerat idem quod in affirmatione fuit
dixerit praedicatum (ut si affirmatio sit "Est homo iustus", negatio
respondeat "Non est leo iustus", idem praedicatum est, subiecta
diversa sunt): si ergo vel aliud quiddam praedicet in enuntiatione propositio
vel de alio subiecto idem praedicet quod affirmatio ante posuerat, non erunt
illa affirmatio negatioque oppositae sed tantum a se diversae; neque enim se
perimunt. Et hanc rem demonstrativam addidit et quae esset argumentum unius
affirmationis praeter unam negationem esse non posse, sive in singularibus, ut
in eo quod ipse dicit exemplo: EST SOCRATES ALBUS, NON EST SOCRATES ALBUS, sive
in universalibus universaliter praedicatis. Cum his particulares in oppositione
contradictorie constituuntur, ut in universali universaliter affirmativa: Omnis
homo albus est in universali particulariter negativa praedicetur: Non
omnis homo albus est illi vero quae est in universali particulariter
affirmativa: Quidam homo albus est opponatur in universali universaliter
propositio negativa: Nullus homo albus est illi vero quae in universali
non universaliter affirmativa est: Est homo albus illa quae in universali
non universaliter negativa est: Non est homo albus ut quod ait vel de
aliquo singularium ad haec exempla pertineat: EST SOCRATES ALBUS, NON EST
SOCRATES ƿ ALBUS; quod autem secutus est VEL DE ALIQUO UNIVERSALIUM, VEL
UNIVERSALITER ad illa exempla dictum esse videatur quae sunt: OMNIS HOMO ALBUS
EST, NON OMNIS HOMO ALBUS EST, ALIQUI HOMO ALBUS EST, NULLUS HOMO ALBUS EST;
quod vero addidit VEL NON UNIVERSALITER scilicet in universalibus ad illa
exempla rettulerit quae sunt: HOMO ALBUS EST, NON EST HOMO ALBUS. Hinc igitur
omnia rursus brevissime repetit dicens: iam sese dixisse, quoniam uni negationi
una affirmatio esset opposita et hoc non quolibet modo sed contradictorie, in
quibus scilicet verum falsumque divideretur. Dixisse etiam commemorat, quae
essent hae quas contradictorias nominaret. Dixit autem esse angulares,
affirmativam universalem et negativam particularem, rursus affirmativam particularem
et negativam universalem. Disserui quoque, inquit, ET QUONIAM ALIAE SUNT
CONTRARIAE. Non enim eaedem sunt contrariae quae sunt contradictoriae.
Contrariae enim sunt sibimet universalis affirmatio universalisque negatio.
Exposui illud quoque, inquit, QUONIAM NON OMNIS VERA VEL FALSA CONTRADICTIO.
Nunc contradictionem non illam proprie sed communiter de his dixit quae sibi
sunt oppositae sive contrario modo sive subcontrario. Hae namque non semper
verum inter se falsumque dividebant, ƿ ut una semper esset vera, alia falsa.
Poterat enim fieri ut contrariae simul invenirentur falsae, subcontrariae simul
verae. De his autem, quae proprie contradictoriae sunt, de his sequitur et se
iam exposuisse commemorat, et quare una vera vel falsa est et quando. Idcirco
enim affirmatio universalis particulari negationi vi contradictionis opponitur,
quod in omnibus a se ipsae diversae sunt et qualitate et quantitate. Illa enim
est affirmatio, illa negatio, universalis illa, illa particularis. Ideo ergo
aut utraeque falsae aut utraeque verae inveniri non possunt. Quando autem ita
fuerit, constat unam veram esse, aliam falsam. Atque hoc est quod ait: ET QUARE
ET QUANDO VERA VEL FALSA, dictum esse scilicet memorans, quare oppositio et
quando una semper vera sit, altera falsa: tunc utique quando angulariter
constituuntur, idcirco quoniam et quantitate a se propositiones et qualitate
diversae sunt. Nobis autem dicendum est, quando oppositiones contrariae vel
subcontrariae aut utraeque illae simul falsae sint aut utraeque illae simul
verae aut una falsa, alia rursus inveniatur vera. In contrariis enim si ea quae
non sunt naturaliter praedicentur, [utraeque] ut albedo, quoniam naturaliter
homini non est, utraeque falsae sunt quae albedinem praedicant. Falsum est
enim: Omnis homo albus est falsum est: Nullus homo albus est Sed
quando ambae falsae sunt, verae sunt subcontrariae, ut est: Quidam homo albus
est Quidam homo albus non est Quod si quid naturale praedicetur in
contrariis, affirmatio vera est, falsa negatio, ut quoniam naturale est homini
esse animal, vera est ea quae dicit: Omnis homo animal est falsa quae
dicit: Nullus ƿ homo animal est Eodem quoque modo in subcontrariis vera
est affirmatio, falsa negatio. Sin vero aliquid impossibile praedicetur, falsa
affirmatio est, vera negatio, ut quoniam impossibile est hominem esse lapidem,
si dicamus: Omnis homo lapis est falsum est, Nullus homo lapis est
verum est. Eandem quoque retinet vim subcontrarii natura: affirmatio enim hic
falsa est, vera negatio. UNA AUTEM EST AFFIRMATIO ET NEGATIO QUAE UNUM DE UNO
SIGNIFICAT, VEL CUM SIT UNIVERSALE UNIVERSALITER VEL NON SIMILITER, UT OMNIS
HOMO ALBUS EST, NON EST OMNIS HOMO ALBUS; EST HOMO ALBUS, NON EST HOMO ALBUS;
NULLUS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS, SI ALBUM UNUM SIGNIFICAT. Ea quae
a nobis superius sunt diligenter exposita, illa nunc ipse clarius monstrat.
Diximus namque unam propositionem esse quae unam quamlibet rem significaret et
non plurimas, ita ut nec aequivocum subiectum haberet nec aequivocum
praedicatum; una enim propositio sic fit. Nunc hoc dicit: una propositio est
quae unam rem significat id est quae neque subiectum aequivocum habet nec
praedicatum. Sive autem sit universalis affirmatio sive universalis negatio
sive particularis affirmatio sive particularis negatio sive indefinitae
utraeque sive contra se angulariter ponantur: una illa propositio est, quae
unam rem in affirmatione vel negatione significat. Sed hic quaestio est,
quemadmodum universalis affirmatio unam rem significare ƿ possit, cum ipsa
universalitas non de uno sed de pluribus praedicetur. Nam cum dico: Omnis homo
albus est singulos homines qui plures sunt significans multa in ipsa
affirmationis praedicatione designo. Quocirca nulla erit affirmatio vel negatio
universalis, quae unam rem significare possit, idcirco quod ipsa universalitas
de pluribus (ut dictum est) individuis praedicatur. Sed ad hoc respondemus: cum
universale quiddam dicitur, ad unam quodammodo collectionem totius
propositionis ordo perducitur et eius non ad particularitatem sed ad
universalitatem quae est una qualitas applicatur: ut cum dicimus omnis homo
iustus est, non tunc singulos intellegimus sed ad unam humanitatem quidquid de
homine dictum est ducitur. Quare sive sit universalis affirmatio sive
universalis negatio vel in singularibus, potest fieri ut hae unae sint, si una
significatione teneantur. Atque hoc est quod ait eas propositiones quas supra
proposuit, quae sunt OMNIS HOMO ALBUS EST, NON EST OMNIS HOMO ALBUS; HOMO ALBUS
EST, NON EST HOMO ALBUS; NULLUS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS, unas
videri, SI ALBUM, inquit, UNUM SIGNIFICAT. Si enim album quod praedicatur multa
significet vel si homo quod subiectum est non unum, non est una affirmatio nec
una negatio. Hoc autem in sequentibus clarius monstrat dicens: SIN VERO DUOBUS
UNUM NOMEN EST POSITUM, EX QUIBUS NON EST UNUM, NON EST UNA AFFIRMATIO, UT SI.
QUIS PONAT NOMEN TUNICA HOMINI ƿ ET EQUO, EST TUNICA ALBA HAEC NON EST UNA
AFFIRMATIO NEC NEGATIO UNA. Sensus huiusmodi est: si una res plura significet,
ex quibus multis unum effici possit, illa affirmatio, in qua illud nomen vel
praedicatur vel subicitur, multa non significat, ut in eo quod est homo. Quod
dicimus homo significat animal, significat rationale, significat mortale; sed
ex his quae multa significat unum potest effici, quod est animal rationale
mortale. Quare hoc nomen homo licet plura sint quae significet, tamen quoniam
iuncta in unum quodammodo veniunt corpus et unum quiddam ex se iuncta
perficiunt, cum ita dictum fuerit, quasi ut ex his quae significat unum aliquid
fiat, unum quod tota illa iuncta perficiunt nomen illud significare manifestum
est. Atque hoc est quod ait: SIN VERO DUOBUS UNUM NOMEN EST POSITUM, EX QUIBUS
NON EST UNUM, non esse unam affirmationem. Si enim talia quilibet sermo plura
significet, ex quibus iunctis unum effici nequeat corpus, nec possint ea quae
significantur uno illo nomine in unam speciem substantiae convenire, non est
illa una affirmatio. Quale autem nomen sit quod positum unam affirmationem non
facit, idcirco quod plura significet ex quibus unum fieri non possit, exempli
sollertissima virtute monstravit dicens: UT SI QUIS PONAT NOMEN TUNICA HOMINI
ET EQUO, EST TUNICA ALBA HAEC NON EST UNA AFFIRMATIO NEC NEGATIO UNA. NIHIL
ENIM HOC DIFFERT DICERE QUAM EST EQUUS ET HOMO ALBUS. HOC AUTEM NIHIL DIFFERT
QUAM DICERE EST EQUUS ALBUS ET EST HOMO ALBUS. Si quis ponat homini et equo
nomen tunica, inquit, et in propositione nomen hoc ponitur, illa propositio non
est una sed multiplex. Nam si verbi gratia tunica homo atque equus dicatur, ut,
cum dicit aliquis tunicam, aut equum designet aut hominem: si quis dicat in
propositione sic: Tunica alba est non est una affirmatio. Quod enim
dicit: Tunica alba est huiusmodi est quasi si dicam "Homo et equus
albus est". Tunica enim equum atque hominem significatione monstravit.
Quod vero dicit: Homo atque equus albus est nihil differt tamquam si
dicat: Equus albus est Homo albus est Sed hae duae sunt propositiones et
non similes, in his enim subiecta diversa sunt. Quocirca si hae affirmationes duae
sunt, duplex quoque illa est affirmatio, quae dicit homo atque equus albus est.
Quod si haec rursus duplex est, quoniam equum atque hominem tunicam significare
propositum est, cum dicimus "Tunica alba est" non unum sed plura
significat. Quocirca si ea affirmatio quae multa designat non est una, haec
quoque affirmatio una non erit, cuius aut praedicatio aequivoca fuerit aut subiectum.
Atque hoc est quod ait: SI ERGO HAE MULTA SIGNIFICANT ET SUNT PLURES,
MANIFESTUM EST QUONIAM ET PRIMA MULTA ƿ VEL NIHIL SIGNIFICAT; NEQUE ENIM EST
ALIQUIS HOMO EQUUS. Quod si, inquit, est equus albus et est homo albus multa
significant, illa quoque prima propositio, quae est est tunica alba, unde hae
fluxerunt, multa designat: aut si quis dicat non eam multa significare, concedit
profecto nihil omnino propositionis ipsius significatione monstrari. Tunc enim
nomen unum multa significans in unam significationem poterat convenire,
quotiens ex his quae significat una posset coniungi constituique substantia, ut
in eo quod supra proposui, cum homo animal rationale et mortale significat,
quae in unum possunt iuncta congruere. Nunc autem si tunica hominem equumque
significat, multa designat sed ea ipsa in unum corpus non veniunt. Neque enim
fieri potest ut aliqui homo equus sit. Quare aut multa significat, quod verum
est, aut si quis contendat non eam multa significare sed quiddam ex his quae
significat iunctum, quoniam nihil est quod ex equo et homine coniungatur, nihil
omnino significat. Hoc est enim quod dixit NEQUE ENIM EST ALIQUIS HOMO EQUUS,
et hoc sub uno legendum est, non discrete pronuntiandum homo et rursus equus
sed homo equus, ut ex his iunctis appareat nihil omnino posse constitui. Cur
autem hoc dixerit, sequens monstrat oratio. Si enim ita facienda est oppositio,
ut contra affirmationem huiusmodi opponatur ƿ negatio, quae in oppositione
verum falsumque dividat, ut una vera, alia falsa sit, unam oportet esse
affirmationem et uuam negationem, quod contingit, si neque subiectum neque
praedicatum multa significet. Quod si plura designet et sit aequivocum, non
erit in huiusmodi propositionibus una semper vera, altera falsa. Herminus vero
sic sentit quod ait Aristoteles: SIN VERO DUOBUS UNUM NOMEN EST POSITUM, EX
QUIBUS NON EST UNUM, NON EST UNA AFFIRMATIO: ut in eo, inquit, quod est homo
gressibilis est, quoniam quod dicimus gressibile potest et bipes esse et
quadrupes et multipes animal demonstrari: ex his, inquit, omnibus unum fit,
quod est pedes habens: ista, inquit, huiusmodi affirmatio non multa significat.
Sed sententiam Aristotelis omnino non sequitur. Neque enim ex his omnibus unum
fit nec quadrupes et bipes et multipes pedem habere faciunt. Hic enim numerus
pedum, non pedum constitutio est. Quare Herminus praetermittendus est. Huic
autem expositioni quam supra disserui et Aspasius et Porphyrius et Alexander in
his quos in hunc librum ediderunt commentariis consenserunt. Sed ne diutius
nobis Aristotelis exemplum caliginis obscuritatem ferat, hoc in aliquo noto
exemplo vocabuloque videndum est. Cum enim dicimus: Aiax se peremit, et
Telamonis Aiacem filium et Oileum demonstrat, ex quibus duobus unum fieri
aliquid non potest. Ex duobus enim individuis nihil omnimodis iungitur. ƿ Quare
huiusmodi propositio multa significat. Sed haec hactenus. Nunc autem determinat
haec, quae de propositionibus supra iam dixerat, non de omni tempore sed de
solis tantum praeterito et praesenti, quemadmodum se in veritate et in
falsitate habeant, disseruisse. In futuris vero non idem est quale in
praeterito praesentique in propositione iudicium, idcirco quod iam vel cum
contigit vel cum est definita veritas et falsitas in propositionibus invenitur.
Ut cum dico: Brutus consulatum primus instituit sub rege Tarquinio dicat
alius: Brutus consulatum non primus instituit sub rege Tarquinio hic una
vera est, una falsa, et iam affirmatio definite vera est, definite falsa
negatio rursus in praesenti cum dicimus: Vernum tempus est Vernum tempus non
est si hoc verno tempore dictum sit, affirmatio vera est et definite
vera, negatio falsa est et definite falsa. Quod si hoc autumno dictum sit,
definite falsa affirmatio et definite vera negatio, idcirco quod sive in
praeterito sive in praesenti veritas affirmationis negationisue iam contigit. In
futuro vero non eodem modo sese habet. Ut cum dicimus: Gothos Franci
superabunt si quis negat: Gothos Franci non superabunt una quidem
vera est, una falsa sed quae vera quae falsa ante exitum nullus agnoscit. Atque
hoc est quod ait: IN HIS ERGO QUAE SUNT ET FACTA SUNT NECESSE EST AFFIRMATIONEM
VEL NEGATIONEM VERAM ƿ VEL FALSAM ESSE, IN UNIVERSALIBUS QUIDEM UNIVERSALITER
SEMPER HANC QUIDEM VERAM, ILLAM VERO FALSAM, ET IN HIS QUAE SUNT SINGULARIA,
QUEMADMODUM DICTUM EST ut non modo una semper vera sit, altera falsa in tota
contradictione sed illud quoque habeat, ut in una qualibet definite veritas aut
falsitas reperiatur: ita ut in his singularibus veritas et falsitas in
propositionibus dividatur, in universalibus autem, si his particularitates
opponantur (quemadmodum dictum est) unam necesse est veram esse, alteram falsam
sed definita propositionum veritate vel falsitate, sicut supra disserui. Quare
in sequentibus quaedam de futuris tractanda sunt et quoniam maius opus est
(quam hoc breviter dici possit viderimus) et nos secundi voluminis seriem
longius extraximus, hoc loco fastidiosam longitudinem terminemus. Ea quae
huius libri series continebit altioris paene tractatus sunt quam ut in logica
disciplina conveniat disputari sed quoniam (ut saepe dictum est) orationibus
sensa proferuntur, quibus subiectas res esse ƿ manifestum est, non est dubium
quin quod in rebus sit idem saepe transferatur ad voces. Quare recte mihi
consilium fuit subtilissimas Aristotelis sententias gemino ordine
commentationis aperire. Nam quod prior tenet editio, ingredientibus ad haec
altiora et subtiliora quandam quodammodo faciliorem semitam parat; quod autem
secunda editio in patefaciendis subtilibus sententiis elaborat, hoc studio
doctrinaque provectis legendum discendumque proponitur. Quare prius quaedam
pauca dicenda sunt, quatenus ea de quibus postea tractaturi sumus haec ipsa legentibus
non videantur ignota. Categoricas propositiones Graeci vocant, quae sine aliqua
conditione positionis promuntur, ut est dies est, sol est, homo est, homo
iustus est, sol calet et caetera quae sine alicuius conditionis nodo atque
ligamine proponuntur. Sunt autem conditionales propositiones huiusmodi: Si dies
est, lux est quas Graeci hypotheticas vocant. Conditionales autem
dicuntur, quod talis quaedam conditio proponitur ut dicatur, si hoc est, illud
est. Et illas quidem quas categoricas Graeci nominant, Latini praedicativas
dicere possumus. Nam si categoria praedicamentum est, cur non quoque
categoricae propositiones praedicativae dicuntur? Harum autem quaedam sunt quae
cum sempiterna significent, sicut hae res quas significant semper sunt et
numquam a propria natura discedunt, ita quoque ipsae propositiones immutabili
significatione sunt: ut si quis dicat: Deus est Deus immortalis est hae
namque propositiones sicut de immortalibus dicuntur, ita ƿ quoque sempiternam
habent et necessariam significationem. Nec hoc in unius temporis natura
perspicitur sed in omnium. Nam cum dicimus: Deus immortalis est vel:
Immortalis fuit vel: Immortalis erit a propria significationis
necessitate nil discrepat. Necessarias autem propositiones vocamus, in quibus
id quod dicitur aut fuisse aut esse aut certe futurum esse necesse est evenire.
Et hae quidem quae sempiterna significant sempiternae necessitatis sunt. Nam
etiam si in his non sit manifesta veritatis natura, nil tamen prohibet fixam
esse necessitatis in natura constantiam, ut si nobis ignotum est, utrum paria
sint astra an imparia, non tamen idcirco poterit evenire ut nec paria nec
imparia videantur sed sine ulla dubitatione aut paria sunt aut imparia. Omnis
enim multitudo horum alterum retinet in natura. Quocirca etiam in his, si quis
dicat: Astra paria sunt aliusque respondeat: Astra paria non sunt
vel si quis dicat: Astra imparia sunt aliusque respondeat: Astra imparia
non sunt unus horum verum ex necessitate proponit, quod, inquam, si id
quod quilibet horum verum dixerit nobis ignotum est, necesse est tamen
immutabiliter esse quod dicitur. Atque hae quidem sunt immutabiliter necessariae
propositiones. Aliae vero sunt, quae non sempiterna significantes tamen et
ipsae sunt necessariae, quousque illa subiecta sunt de quibus propositio
aliquid affirmat aut negat. Ut cum dico: Homo mortalis est quamdiu homo
est tamdiu hominem mortalem esse necesse est. Nam si quis dicat: Ignis calidus
est ƿquamdiu est ignis tamdiu ex necessitate vera est propositio. Aliae
vero sunt, quae a natura necessitatis recedunt et quaedam tantum contingentia
significant sed haec aut aequaliter se ad affirmationem negationemque habentia
aut ad unum frequentius vergentia. Et aequaliter quidem se habent, ut si quis
dicat hodie me esse lauandum, hodie me non esse lauandum. Nihil enim magis vel
affirmatio fiet aut negatio, utraeque enim aequaliter necessariae non sunt.
Illae vero quae plus ad alteram partem vergunt huiusmodi sunt, ut si quis dicat
hominem in senecta canescere, hominem in senecta non canescere: fit quidem
frequentius ut canescat, non tamen interclusum est, ut non canescat. Praedicativarum
autem propositionum natura ex rerum veritate et falsitate colligitur.
Quemadmodum enim sese res habent, ita sese propositiones habebunt, quae res
significant. Nam si in se res ullam retinent necessitatem, propositiones quoque
necessariae sunt; sin vero tantum inesse significent -- ut si quis dicat: Homo
ambulat homini ambulationem inesse monstravit -- praeter aliquam
necessitatem sunt tantum inesse significantes omni uacuae necessitate. Quod si
res impossibiles sunt, propositiones quae illas res demonstrant impossibiles
nominantur; sin vero res contingenter venientes atque abeuntes, quae illas prodit
contingens propositio nuncupatur. Quoniam autem temporum alia sunt futura, alia
praesentia, alia vero praeterita, res quoque subiectae temporibus his quoque
temporum diversitatibus variae sunt. Aliae enim praesentis temporis sunt, aliae
ƿ futuri, aliae praeteriti. Eodem quoque modo propositiones alias praeteriti
temporis significatio tenet, ut cum dico Graeci Troiam euertere; aliae
praesentis, ut Francorum Gothorumque pugna committitur; aliae futuri, ut Persae
et Graeci bella moturi sunt. Et de praeteritis quidem et de praesentibus, ut
res ipsae, stabiles sunt et definitae. Nam quod factum est, non est non factum,
et quod non est factum, nondum factum est. Idcirco de eo quod factum est verum
est dicere definite, quoniam factum est, falsum est dicere, quoniam factum non
est. Rursus de eo quod factum non est verum est dicere, quoniam factum non est,
falsum est, quoniam factum est. Et de praesenti quoque. Quod fit definitam
habet naturam in eo quod fit, definitam quoque in propositionibus veritatem
falsitatemque habere necesse est. Nam quod fit definite verum est dicere
quoniam fit, falsum quoniam non fit. Quod non fit verum est dicere non fieri,
falsum fieri. De definitione ergo propositionum praeteriti vel praesentis supra
iam dictum est. Nunc vero ad illarum propositionum veritatem falsitatemque
disputationis ordinem vertit, quae in futuro dicuntur quaeque sunt
contingentia. Solet autem futura vocare, ƿ quae eadem contingentia dicere
consuevit. Contingens autem secundum Aristotelicam sententiam est, quodcumque
aut casus fert aut ex libero cuiuslibet arbitrio et propria voluntate venit aut
facilitate naturae in utramque partem redire possibile est, ut fiat scilicet et
non fiat. Haec ergo in praeteritum et praesens quidem definitum et constitutum
habent eventum. Quae enim evenerunt non evenisse non possum et quae nunc fiunt
ut nunc non fiant, cum fiunt, fieri non potest. In his autem, quae in futuro
sunt et contingentia sunt, et fieri potest aliquid et non fieri. Sed quoniam
tres supra modos proposuimus contingentis, de quibus melius in physicis
tractavimus, singulorum subdamus exempla. Si hesterno domo egressus inveni
amicum, quem in animo habebam quaerere, non tamen tunc quaerebam, ut non
invenirem quem inveni antequam invenirem fieri poterat, cum autem inveni vel
postquam invent, ut non invenissem fieri non potest. Rursus si ipse sponte
praeterita nocte in agrum profectus sum, antequam hoc fieret, ut non
proficiscerer fieri poterat, postquam profectus sum vel cum profectus sum, ut
id non fieret quod fiebat aut non factum esset quod erat factum, fieri non
valebat. Amplius possibile est scindi hanc qua uestior tunicam: si hesterno die
scissa est, cum scindebatur aut posiquam scissa est, ut non scinderetur ƿ aut
non esset scissa, fieri nequibat, ante vero quam scinderetur, fieri poterat ut
non scinderetur. Perspicuum ergo in praesentibus atque praeteritis vel earundem
rerum quae sunt contingentes definitum constitutumque esse eventum. In futuris
autem unum quidem quodlibet duorum fieri posse, unum vero definitum non esse
sed in utramque partem vergere et aut hoc quidem aut illud ex necessitate
evenire, ut autem hoc quodlibet definite vel quodlibet aliud definite, fieri
non posse. Quae enim contingentia sunt, in utraque parte contingunt. Quod autem
dico tale est: egredientem me hodie domo amicum invenire aut non invenire
necesse est (in omnibus enim aut affirmatio est aut negatio) sed invenire sine
dubio definite aut certe si hoc non est rursus definite non invenire,
quemadmodum hesterno die, quo amicum egrediens inveni (definitum est autem,
quod non est verum me non invenisse), non eodem modo in his quae sunt
contingentia et future sed tantum aut hoc quidem aut illud est et hoc ex
necessitate, ut autem una res vel quilibet unus eventus definitus et iam quasi
certus sit, fieri non potest. Et in hac re dissimiles sunt propositiones
contingentium et futurorum his quae sunt praeteritorum vel praesentium. Nam cum
similes sint in eo, quod in his aut affirmatio est aut negatio, ƿ sicut etiam
in his quae sunt praeterita vel praesentia, in illo diversae sunt, quod in his
quidem id est praeteritis et praesentibus rerum definitus eventus est, in
futuris vero et contingentibus in definitus est et incertus, nec solum nobis
ignorantibus sed naturae. Nam licet ignoremus nos, utrum astra paria sint an
imparia, unum tamen quodlibet definite in natura stellarum esse manifestum est.
Et hoc nobis quidem est ignoratum, naturae vero notissimum. Sed non ita hodie
me visurum esse amicum aut non visurum nobis quidem quid eveniat ignoratum est,
notum vero naturae. Non enim hoc naturaliter sed casu evenit. Quare huiusmodi
propositiones non ad nostram sed ad naturae ipsius notitiam secundum incertum
eventum et inconstantem veritatem atque mendacium derivabuntur. Talis enim est
contingentis natura, ut in utraque parte vel aequaliter sese habeat, ut hodie
me esse lauandum vel hodie me non esse lauandum, vel in una plus, minus in
altera, ut hominem canescere senescentem vel hominem non canescere senescentem.
Illud enim plus fit, illud minus. Sed nihil prohibet id quod rarius fit tamen
fieri.De his ergo Aristotelica subtilitas disputatura primum a singularibus
inchoans ad universalia tractatui viam pandit. Duobus enim modis
contradictiones fiebant: aut in singularibus aut in universalibus universaliter
praedicatis et his oppositis. Ingreditur autem ex his tribus quae supra iam
dicta sunt: ex casu, ex libero ƿ arbitrio, ex possibilitate, quae omnia uno
nomine utrumlibet vocavit, fingens scilicet nomen ad hoc, quod non unius et
certi eventus ista sunt sed utriuslibet et quomodo contingit. Hoc autem
monstrativum est naturae instabilis et ad utramque partem sine ullius rei
obluctatione vergentis. Non autem oportet arbitrari illa esse utrumlibet et
contingentium naturae, quaecumque nobis ignota sunt. Neque enim si nobis
ignotum est a Persis ad Graecos missos legatos, idcirco missos esse incerti
eventus est; nec si letale signum in aegrotantis facie medicina deprehendit, ut
aliud esse non possit nisi ille moriatur, nobis autem ignotum sit propter artis
imperitiam, idcirco illum aegrum esse moriturum utrumlibet et contingentis
naturae esse iudicandum est sed illa sola talia sine dubio esse putanda sunt,
quaecumque idcirco nobis ignota sunt, quod per propriam naturam qualem habeant
eventum sciri non possunt, idcirco quoniam propria instabilitate naturae ad
utraque verguntur, id est ad affirmationis et negationis eventum propria
instabilitate atque inconstantia permutantur. Est autem inter philosophos
disputatio de rerum quae fiunt causis, necessitatene omnia fiant an quaedam
casu. Et in hoc Epicureis et Stoicis et Peripateticis nostris magna contentio
est, quorum paulisper sententias explicemus. Peripatetici enim, quorum
Aristoteles princeps est, et casum et liberi arbitrium indicii et necessitatem
in rebus quae fiunt quaeque aguntur cum ƿ gravissima auctoritate tum
apertissima ratione confirmant. Et casum quidem esse in physicis probaut:
quotiens aliquid agitur et non id evenit, propter quod res illa coepta est quae
agebatur, id quod evenit ex casu evenisse putandum est, ut casus quidem non
sine aliqua actione sit, quotiens autem aliud quiddam evenit per actionem quae
geritur quam speratur, illud evenisse casu Peripatetica probat auctoritas. Si
quis enim terram fodiens vel scrobem demittens agri cultus causa thesaurum reperiat,
casu ille thesaurus inventus est, non sine aliqua quidem actione (terra enim
fossa est, cum thesaurus inventus est) sed non illa erat agentis intentio, ut
thesaurus inveniretur. Ergo agenti aliquid homini, aliud tamen agenti res
diversa successit. Hoc igitur ex casu evenire dicitur, quodcumque per quamlibet
actionem evenit non propter eam rem coeptam, quae aliquid agenti successerit.
Et hoc quidem in ipsa rerum natura est, ut non hoc nostra constaret ignorantia,
ut idcirco quaedam casu esse viderentur, quod nobis ignota essent sed potius
idcirco a nobis ignorarentur, quod haec in natura quaecumque casu fiunt nullam
necessitatis constantiam aut providentiae modum tenerent. Stoici autem omnia
quidem ex necessitate et providentia fieri putantes id quod ex casu fit non
secundum ipsius fortunae naturam sed secundum nostram ignorantiam metiuntur. ƿ
Id enim casu fieri putant, quod cum necessitate sit, tamen ab hominibus
ignoretur. Et de libero quoque arbitrio eadem nobis paene illisque contentio
est. Nos enim liberum arbitrium ponimus nullo extrinsecus cogente in id quod
nobis faciendum vel non faciendum indicantibus perpendentibusque videatur, ad
quam rem praesumpta prius cogitatione perficiendam et agendam venimus, ut id
quod fit ex nobis et ex nostro iudicio principium sumat nullo extrinsecus aut
violenter cogente aut impediente violenter. Stoici autem omnia necessitatibus
dantes converso quodam ordine liberum voluntatis arbitrium custodire conantur.
Dicunt enim naturaliter quidem animam habere quandam voluntatem, ad quam
propria natura ipsius voluntatis impellitur, et sicut in corporibus inanimatis
quaedam naturaliter gravia feruntur ad terram, levia sursum meant, et haec
natura fieri nullus dubitet, ita quoque in hominibus et in caeteris animalibus
voluntatem quidem naturalem esse cunctis, et quidquid fit a nobis secundum
voluntatem quae in nobis naturalis est autumant, illud tamen addunt, quod ea
velimus quae providentiae illius necessitas imperavit, ut sit quidem nobis
voluntas concessa naturaliter et id quod facimus voluntate faciamus, quae
scilicet in nobis est, ipsam tamen voluntatem illius providentiae necessitate
constringi. Ita fieri quidem omnia ex necessitate, ƿ quod voluntas ipsa
naturalis necessitatem sequatur fieri etiam quae facimus ex nobis, quod ipsa
voluntas ex nobis est et secundum animalis naturam. Nos autem liberum
voluntatis arbitrium non id dicimus quod quisque voluerit sed quod quisque
iudicio et examinatione collegerit. Alioquin muta quoque animalia habebunt
liberum voluntatis arbitrium. Illa enim videmus quaedam sponte refugere,
quibusdam sponte concurrere. Quod si velle aliquid vel nolle hoc recte liberi
arbitrii vocabulo teneretur, non solum hoc esset hominum sed caeterorum quoque
animalium, quibus hanc liberi arbitrii potestatem abesse quis nesciat? Sed est
liberum arbitrium, quod ipsa quoque vocabula produnt, liberum nobis de
voluntate iudicium quotienscumque enim imaginationes quaedam concurrunt animo
et voluntatem irritant, eas ratio perpendit et de his indicat, et quod ei
melius videtur, cum arbitrio perpenderit et iudicatione collegerit, facit.
Atque ideo quaedam dulcia et speciem utilitatis monstrantia spernimus, quaedam
amara licet nolentes tamen fortiter sustinemus: adeo non in voluntate sed in
iudicatione voluntatis liberum constat arbitrium et non in imaginatione sed in
ipsius imaginationis perpensione consistit. Atque ideo quarundam actionum nos
ipsi principia, non sequaces sumus. Hoc est enim uti ratione uti iudicatione.
Omne enim commune nobis est cum caeteris animantibus, sola ratione disiungimur.
Quod si sola etiam indicatione inter nos et ƿ caetera animalia distantia, cur
dubitemus ratione uti hoc esse quod est uti iudicatione? Quam si quis ex rebus
tollat, rationem hominis sustulerit, hominis ratione sublata nec ipsa quoque
humanitas permanebit. Melius igitur nostri Peripatetici et casum in rebus ipsis
fortuitum dantes et praeter ullam necesaitatem et liberum quoque arbitrium
neque in necessitate neque in eo quod ex necessitate quidem non est, non tamen
in nobis est ut casus sed in electione iudicationis et in voluntatis
examinatione posuerunt. Et in eo autem quod possibile esse dicitur est quaedam
inter Peripateticos et Stoicos dissensio, quam hoc modo paucis absolvimus. Illi
enim definiunt possibile esse quod possit fieri, et quod fieri prohibetur non
sit, hoc ad nostram possibilitatem scilicet referentes, ut quod nos possumus,
id possibile dicerent, quod vero nobis impossibile esset, id possibile
negarent. Peripatetici autem non in nobis hoc sed in ipsa natura posuerunt, ut
quaedam ita essent possibilia fieri, ut essent possibilia non fieri, ut hunc
calamum frangi quidem possibile est, etiam non frangi, et hoc non ad nostram
possibilitatem referunt sed ad ipsius rei naturam. Cui sententiae contraria est
illa quae dicit fato omnia fieri, cuius Stoici auctores sunt. Quod enim fato
fit ex principalibus causis evenit sed si ita est, hoc quod non fiat non potest
permutari. Nos ƿ autem dicimus ita quaedam esse possibilia fieri, ut eadem sint
etiam non fieri possibilia, hoc nec ex necessitate nec ex possibilitate nostra
metientes. His igitur expeditis illud addere sufficiat, haec Aristoteli fixa in
sententia et disciplina retinenti facile fuisse contingentium propositionum
modum de futuris ostendere: in utraque parte facere atque ideo determinatam
eventus constantiam non habere. Quod ni ita esset, omma ex necessitate fieri
crederentur, quod melius liquebit, cum ad ipsa Aristotelis verba venerimus. Non
autem incommode neque incongrue Aristoteles de rebus altioribus et fortasse non
pertinentibus ad artem logicam disputationem transtulit, cum de propositionibus
loqueretur. Neque enim esset rectitudinem et significantiam propositionum
constituere, nisi hanc ex rebus ita esse probavisset. Praedicativae enim
propositiones (ut dictum est) non in sermonibus neque in complexione
praedicationum sed in rerum significatione consistuut. Quare omnibus quae
praedicenda erant explicitis ad ipsius Aristotelis sententias aperiendas
enodandasque perveniamus. IN HIS ERGO QUAE SUNT ET FACTA SUNT NECESSE EST
AFFIRMATIONEM VEL NEGATIONEM VERAM VEL FALSAM ESSE, IN UNIVERSALIBUS QUIDEM
UNIVERSALITER SEMPER HANC QUIDEM VERAM, NAM VERO FALSAM, ET IN HIS QUAE SUNT
SINGULARIA, QUEMADMODUM DICTUM EST. IN HIS VERO QUAE IN UNIVERSALIBUS NON
UNIVERSALITER DICUNTUR, NON EST NECESSE; DICTUM AUTEM EST ET DE HIS. Categoricas
propositiones quae praedicativae Latine possint nominari (ut supra iam diximus)
ex rebus quas ipsae propositiones significant integra ratiocinandi norma
diiudicat. Illae namque quas hypotheticas vel conditionales vocamus ex ipsa
conditione vim propriam trahunt, non ex his quae significant. Cum enim dico: Si
homo est, animal est et: Si lapis est, animal non est illud est
consequens, illud repugnans. Quare ex consequentia et repugnantia propositionum
tota in propositione vis vertitur. Unde fit ut non significatio sed conditio
proposita hypotheticarum enuntiationum vim naturamque constituat: praedicativae
propositiones (ut dictum est) ex rebus principaliter substantiam sumunt. Atque
ideo quoniam quaedam res sunt praesentis temporis, quaedam praeteriti, sicut
eventus ipse rerum praesentis temporis vel praeteriti certus est, ita quoque
praedicativarum propositionum de praeteritis et praesentibus certa veritas
falsitasque est erat autem contradictionis modus duplex: aut enim universalis
particularibus angulariter opponebatur aut singularis significatio affirmativa
singularem negationem contradictoria oppositione peremerat. Et in his una vera
semper, falsa altera reperiebatur. In his autem quae essent indefinitae non
necesse erat unam veram esse, alteram falsam. Sed in his, in quibus veritas et
falsitas dividebatur, in his non solum una vera est semper, altera semper
falsa, in praeterito scilicet et praesenti sed etiam una certam et definitam
veritatem retinet, certam et definitam altera ƿ falsitatem. In his autem quae
sunt in futuro, si necessariae quidem propositiones sunt, licet et secundum
futurum tempus dicantur, necesse est tamen non modo unam veram esse, alteram
falsam sed etiam unam definite veram, definite alteram falsam, ut cum dico: Sol
hoc anno verno tempore in arietem venturus est si hoc alius neget, non
solum una vera est, altera falsa sed etiam vera est in hoc affirmatio definite
falsa negatio. Sed Aristoteles non solet illa futura dicere quae sunt
necessaria sed potius quae sunt contingentia. Contingentia autem sunt (ut supra
iam diximus) quaecumque vel ad esse vel ad non esse aequaliter sese habent, et
sicut ipsa indefinitum habent esse et non esse, ita quoque de his affirmationes
indefinitam habent veritatem vel falsitatem, cum una semper vera sit, semper
altera falsa sed quae vera quaeue falsa sit, nondum in contingentibus notum
est. Nam sicut quae sunt necessaria esse, in his esse definitum est, quae autem
sunt impossibilia esse, in his non esse definitum est, ita quae et possunt esse
et possunt non esse, in his neque esse neque non esse est definitum sed veritas
et falsitas ex eo quod est esse rei et ex eo quod est non esse rei sumitur. Nam
si sit quod dicitur, verum est, si non sit quod dicitur, falsum est. Igitur in
contingentibus et futuris sicut ipsum esse et non esse instabile est, esse
tamen aut non esse necesse est, ita quoque in affirmationibus contingentia ipsa
prodentibus veritas quidem vel falsitas in incerto est (quae enim vera sit, quae
falsa secundum ƿ ipsarum propositionum naturam ignoratur), necesse est tamen unam
veram esse, alteram falsam. Porphyrius tamen quaedam de Stoica dialectica
permiscet: quae cum Latinis auribus nota non sit, nec hoc ipsum quod in
quaestionem venit agnoscitur atque ideo illa studio praetermittemus. IN
SINGULARIBUS VERO ET FUTURIS NON SIMILITER. NAM SI OMNIS AFFIRMATIO VEL NEGATIO
VERA VEL FALSA EST, ET OMNE NECESSE EST VEL ESSE VEL NON ESSE. SI HIC QUIDEM
DICAT FUTURUM ALIQUID, ILLE VERO NON DICAT HOC IDEM IPSUM, MANIFESTUM EST,
QUONIAM NECESSE EST VERUM DICERE ALTERUM IPSORUM, SI OMNIS AFFIRMATIO VERA VEL
FALSA. UTRAQUE ENIM NON ERUNT SIMUL IN TALIBUS. NAM SI VERUM EST DICERE,
QUONIAM ALBUM VEL NON ALBUM EST, NECESSE EST ESSE ALBUM VEL NON ALBUM, ET SI EST
ALBUM VEL NON ALBUM, VERUM EST VEL AFFIRMARE VEL NEGARE; ET SI NON EST,
MENTITUR, ET SI MENTITUR, NON EST. QUARE NECESSE EST AUT AFFIRMATIONEM AUT
NEGATIONEM VERAM ESSE. NIHIL IGITUR NEQUE EST NEQUE FIT NEC A CASU NEC
UTRUMLIBET NEC ERIT NECNON ERIT SED EX NECESSITATE OMNIA ET NON UTRUMLIBET. AUT
ENIM QUI DICIT verUS EST AUT QUI NEGAT. SIMILITER ENIM VEL FIERET VEL NON
FIERET; UTRUMLIBET ENIM NIHIL MAGIS SIC VEL NON SIC SE HABET AUT HABEBIT.
AMPLIUS SI EST ALBUM NUNC, VERUM ERAT DICERE PRIMO QUONIAM LERIT ALBUM, QUARE
SEMPER VERUM ƿ FUIT DICERE QUODLIBET EORUM QUAE FACTA SUNT, QUONIAM ERIT. QUOD
SI SEMPER VERUM EST DICERE QUONIAM EST VEL ERIT;, NON POTEST HOC NON ESSE
NECNON FUTURUM ESSE. QUOD AUTEM NON POTEST NON FIERI, IMPOSSIBILE EST NON
FIERI; QUOD AUTEM IMPOSSIBILE EST NON FIERI, NECESSE EST FIERI. OMNIA ERGO QUAE
FUTURE SUNT NECESSE EST FIERI. NIHIL IGITUR UTRUMLIBET NEQUE A CASU ERIT; NAM
SI A CASU, NON EX NECESSITATE. Geminas esse contradictiones in propositionibus
supra iam dictum est et nunc quoque commemoratum in quibus necesse est unam
veram esse, alteram falsam. Sed ea quae dicentur de futuris et contingentibus
melius intellegentur, si de his contingentibus loquamur, quae in singular)
contradictione proveniunt. Est enim universalium angularis contradictio in
contmgentibus huiusmodi: Cras omnes Athenienses bello navali pugnaturi sunt
Cras non omnes Athenienses bello navali pugnaturi sunt In singularibus
autem talis est: Cras Socrates in palaestra disputaturus est Cras Socrates in
pallaestra disputaturus non est Non autem oportet ignorare non esse
similiter contingentes has quae dicunt: Socrates morietur et: Socrates
non morietur et illas quae dicunt: Socrates cras morietur Socrates cras
non morietur Illae enim superiores omnino contingentes non sunt sed sunt
necessariae (morietur enim Socrates ex necessitate), hae vero quae tempus
definiunt nec ipsae in numerum contingentium recipiuntur, idcirco quod nobis
quidem cras moriturum esse Socratem incertum est, naturae autem incertum ƿ non
est atque ideo nec deo quoque incertum est, qui ipsam naturam optime novit sed
illae sunt proprie contingentes, quae neque in natura sunt neque in necessitate
sed aut in casu aut in libero arbitrio aut in possibilitate naturae: ex casu
quidem, ut cum egredior domo amicum videam non ad hoc egrediens, ex libero
arbitrio, ut quod possum et velle et non velle, an velim hoc antequam fiat
incertum est, ex possibilitate, quod cum fieri possit et non fieri possit et
antequam fiat, quod utroque modo potest, incertum sit. Ideoque Cras Socrates
disputaturus est in palaestra contingens est, quod hoc ex libero venit
arbitrio. Ergo in huiusmodi contingentibus si in futurum una semper vera est,
altera semper falsa et una definite vera, falsa altera definite et res verbis
congruent, omnia necesse est esse vel non esse et quidquid fit ex necessitate
fit et nihil neque possibile est esse, quod possibile sit non esse, neque
liberum erit arbitrium neque in rebus ullis casus erit in omnibus necessitate
dominante. In his namque id est in singularibus contradictionibus verum dicere
uterque non potest. Contradictoriae enim erant quae simul esse non possint. Sed
nec utraeque, negationes atque affirmationes, falsae esse in contradictoriis
possum. Illae enim erant contradictoriae quae simul non esse non poterant.
Quare unus verum dicturus est, unus falsum. Quod si nihil datur in huiusmodi
rebus id est contingentibus instabili eventus ordine et incerta veritatis ƿ et
falsitatis enuntiatione provenire, quidquid verum dicitur in affirmatione definite,
hoc definite necesse est, quidquid falsum dicitur in negatione, hoc non esse
necesse est. Omnia igitur ex necessitate aut erunt aut ex necessitate non
erunt. Nihil ergo nec casus nec liberum arbitrium nec possibilitas ulla in
rebus est, siquidem tenet cuncta necessitas. Aristoteles vero sumens istam
hypotheticam propositionem, si omne quod in futuro dicitur aut verum definite
aut falsum est definite, omnia ex necessitate fieri et nihil casu nihil iudicio
nihil possibilitate, ea convenienti ordine monstrat. Et posito unam veram,
alteram falsam definite esse omnia ex necessitate contingere ex consensu rerum
propositionumque demonstrat hoc modo: proponit enim hanc conditionem et hanc
veram esse ex rerum ipsarum necessitate confirmat. Est autem conditio: si omnis
affirmatio vel negatio in futurum ducta vera vel falsa est definite, et omne
quidquid fit ex necessitate fieri et nihil neque casu neque propria et libera
voluntate atque iudicio nec vero aliqua possibilitate, quae hic omnia
utrumlibet vocabulo nuncupavit. Ponit enim hanc conditionem dicens: NAM SI
OMNIS AFFIRMATIO VEL NEGATIO VERA VEL FALSA EST (subaudiendum est
"definite"), et OMNE NECESSE EST ESSE VEL NON ESSE. SI HIC QUIDEM
DICAT FUTURUM ALIQUID, ILLE VERO NON DICAT HOC IDEM IPSUM, MANIFESTUM ƿ EST,
VERUM DICERE ALTERUM IPSORUM, SI OMNIS AFFIRMATIO [uel negatio] VERA VEL FALSA
EST. UTRAQUE ENIM NON ERUNT SIMUL IN TALIBUS. Ergo sensus huiusmodi est: si
omnis, inquit, affirmatio vel negatio vera vel falsa est definite, et omne
necesse est aut esse aut non esse, quod vel affirmatio ponit vel negatio
perimit. Nam si quilibet dixerit esse aliquid et alius dixerit idem ipsum non
esse, unus quidem affirmat, alter negat sed in affirmatione et negatione, quae
in contradictione ponuntur, una semper vera est, altera falsa. Neque enim fieri
potest ut utraeque sint verae. Non enim nunc sermo est aut de subcontrarus aut
de indefinitis. Namque subcontrariae, id est particularis negatio et affirmatio
particularis, et indefinitae utraeque verae in eodem esse poterant,
contradictoriae autem minime. Neque enim fieri potest, ut hae quae vel in
singularibus contradictiones sunt vel in universalibus angulariter opponuntur
simul umquam verae sint. Hoc est enim quod ait UTRAQUE ENIM NON ERUNT SIMUL IN
TALIBUS, id est utraeque enuntiationes non erunt verae in enuntiationibus
contradictoriis. Posita ergo hac conditione: si omnis affirmatio definite vera
vel falsa sit, omnia ex necessitate evenire, hanc ipsam rerum ipsarum et
propositionum consequentiam et similitudinem monstrare contendit dicens: NAM SI
VERUM EST DICERE, QUONIAM ALBUM VEL NON ALBUM EST, NECESSE EST ESSE ALBUM VEL
NON ALBUM, ET SI EST ALBUM VEL NON ALBUM, VERUM EST VEL AFFIRMARE VEL NEGARE;
ET ƿ SI NON EST, MENTITUR, ET SI MENTITUR, NON EST. QUARE NECESSE EST AFFIRMATIONEM
AUT NEGATIONEM VERAM ESSE. Omnis, inquit, affirmatio omnisque negatio cum rebus
ipsis vel vera vel falsa est, huius autem rei exempla ex praesentibus sumit.
Nam sicut se habent secundum necessitatem in praesenti tempore enuntiationes,
ita se habebunt etiam in futuro. Speculemur igitur in praesenti quae sit rerum
propositionumque necessitas. Si qua enim propositio de qualibet re dicta vera
est, illam rem quam dixit esse necesse est. Si enim dixerit, quoniam nix alba
est, et hoc verum est, veritatem propositionis sequitur necessitas rei. Necesse
est enim esse nivem albam, si propositio quae de ea re praedicata est vera est.
Quod si dixerit quis non esse albam picem et haec vera est, manifestum est rem
quoque propositionis consequi veritatem. Amplius quoque et propositiones rerum
necessitates sequuntur. Si enim est aliqua res, verum est de ea dicere quoniam
est, et si non est aliqua res, verum est de ea dicere quoniam non est. Ita
secundum veritatem affirmationis et negationis necessitas rei substantiam
sequitur et rerum necessitas propositionum comitatur necessitatem.Atque hoc
quidem in veris. In falsis quoque idem est e contrario. Nam si falsa est
affirmatio, rem de qua loquitur non esse necesse est, ut si falsa est
affirmatio quae dicit picem esse albam, non esse albam picem necesse est.
Rursus si falsa est negatio quae dicit nivem non esse albam, esse albam nivem
necesse est. Rursus si res non est, affirmatio quoque de ea re necessarie falsa
est. Quod si rursus res non ƿ sit id quod potest dicere falsa negatio, sine
ulla dubitatione illa negatio falsa est et hoc esse necesse est, ut quoniam de
nive potest dicere falsa negatio, quoniam alba non est, hoc ipsum quod falsa
negatio dicit, id est albam non esse, non est. Nix enim non alba non est.Quare
rerum necessitati falsitas veritasque convertitur. Nam si est aliquid, vere de
eodem dicitur, quoniam est, et si vere dicitur, illam rem de qua vere aliquid
praedicatur esse necesse est; quod si non est id quod dicitur, falsa enuntiatio
est, et si enuntiationes falsae sunt, res non esse necesse est. Quod si haec
ita sunt, positum est autem omnem affirmationem et negationem veram esse
definite, quoniam propositionum veritatem vel falsitatem rerum necessitas
secundum esse vel non esse consequitur (esse quidem secundum veritatem, ut
dictum est, non esse secundum falsitatem): nihil fit casu neque libera
voluntate nec aliqua possibilitate. Haec enim quae utrumlibet vocamus talia
sunt, quae cum nondum sunt facta et fieri possunt et non fieri, si autem facta sint,
non fieri potuerunt, ut hodie me Vergilii librum legere, quod nondum feci,
potest quidem non fieri, potest etiam fieri, quod si fecero, potui non facere.
Haec igitur huiusmodi sunt quaecumque utrumlibet dicuntur. Utrumlibet autem
quid sit ipse planius monstrat dicens: utrumlibet enim nihil magis sic vel non
sic se habet aut habebit. Est enim utrumlibet quod vel ad esse vel ad non esse
aequaliter sese habeat, id est neque illud esse necesse sit ƿ neque non esse
necesse sit. Putaverunt autem quidam, quorum Stoici quoque sunt, Aristotelem
dicere in futuro contingentes nec veras esse nec falsas. Quod enim dixit nihil
se magis ad esse habere quam ad non esse, hoc putaverunt tamquam nihil eas
interesset falsas an veras putari. Neque veras enim neque falsas esse arbitrati
sunt. Sed falso. Non enim hoc Aristoteles dicit, quod utraeque nec verae nec
falsae sunt sed quod una quidem ipsarum quaelibet aut vera aut falsa est, non
tamen quemadmodum in praeteritis definite nec quemadmodum in praesentibus sed
enuntiativarum vocum duplicem quodammodo esse naturam, quarum quaedam essent
non modo in quibus verum et falsum inveniretur sed in quibus una etiam esset
definite vera, falsa altera definite, in aliis vero una quidem vera, altera
falsa sed indefinite et commutabiliter et hoc per suam naturam, non ad nostram
ignorantiam atque notitiam. Quocirca recte dictum est, si omnis affirmatio vel
negatio vera definite esset, nihil fieri neque esse vel a casu vel a communi
nomine utrumlibet nec esse aut non esse contingenter sed aut esse definite aut non
esse definite sed magis ex necessitate omnia. Hoc enim consequitur eum qui
dicit aut eum qui affirmat verum esse aut eum qui negat. Quod si hoc verum
esset, itidem cum veritate vel fieret vel cum falsitate non fieret quod a vere
falseue enuntiantibus dicebatur. Quod si hoc impossibile ƿ est et sunt quaedam
res quae necessitate non sint (videmus autem quasdam esse casu, quasdam ex
voluntate, quasdam ex propriae possibilitate naturae), frustra putatur sicut in
praeteritis, ita quoque in futuris enuntiationibus unam esse veram, alteram
falsam definite. Quare haec una fuit eius argumentatio. Aliam vero quasi ipse
sibi opponens aliquam quaestionem ingreditur validiore tractatu: AMPLIUS SI EST
ALBUM NUNC, VERUM ERAT DICERE PRIMO QUONIAM ERIT ALBUM, QUARE SEMPER VERUM FUIT
DICERE QUODLIBET EORUM QUAE FACTA SUNT, QUONIAM ERIT. QUOD SI SEMPER VERUM EST
DICERE QUONIAM EST VEL ERIT, NON POTEST HOC NON ESSE NECNON FUTURUM ESSE. QUOD
AUTEM NON POTEST NON FIERI, IMPOSSIBILE EST NON FIERI; QUOD AUTEM IMPOSSIBILE
EST NON FIERI, NECESSE EST FIERI. OMNIA ERGO QUAE FUTURA SUNT NECESSE EST
FIERI. NIHIL IGITUR UTRUMLIBET NEQUE A CASU ERIT; NAM SI A CASU, NON EX
NECESSITATE. Ad adstruendum non esse omnes enuntiationes veras definite in
futuro vel falsas ex eadem quidem argumentationis virtute et ex eodem
possibilitatis eventu, diversam tamen ingreditur actionis viam. Dudum enim ex
his quae nondum erant facta, si vere futura esse praedicerentur, in rebus
necessitatem solam esse posse collegit. Nunc autem ex his rebus quae facta sunt
argumentationem capit, si vere antequam fierent praedicerentur, necessitatis
nexu eventus rerum omnium contineri. Arbitrantur enim hi qui dicunt
contingentium quoque propositionum stabilem esse enuntiationis modum secundum
veritatem scilicet atque ƿ mendacium, quod omnia quaecumque facta sunt,
inquiunt, potuerunt praedici, quoniam fient. Hoc enim in natura quidem fuit
antea sed nobis hoc rei ipsius patefecit eventus. Quare si omnia quaecumque
evenerunt sunt et ea quae sunt futura esse praedici potuerunt, necesse est
omnia quae dicuntur aut definite vera esse aut definite falsa, quoniam
definitus eorum eventus secundum praesens tempus est. Quare in omnibus in
quibus aliquid evenit verum est dicere, quoniam eventurum est, et si nondum adhuc
factum est. Hoc autem illa res probat verum fuisse tunc dici, quoniam evenit id
quod praedici potuerat; quod si praedictum esset, res eventura definita
veritate praediceretur. Hoc Aristoteles sumens ad idem impossibile validissima
ratione perducit et praesentis temporis naturam cum futuri enuntiatione
coniungit. Ait enim simile esse de praesentibus enuntiare secundum veritatis
necessitatem et de futuris: nam si verum est dicere, quoniam est aliquid, esse
necesse est, et si verum est dicere, quoniam erit, futurum sine dubio esse
necesse est: omnia igitur ex necessitate futura sunt: ad idem scilicet
impossibile argumentationem trahens. Sumit autem huius impossibilitatis ordinem
ex his propositionibus quae faciliores quidem ad intellectum sunt, idem tamen
valent hoc modo: SI SEMPER, inquit, VERUM EST DICERE, QUONIAM EST VEL ERIT,
quidquid tunc verum fuit praedicere, illud NON POTEST NON ESSE NECNON FUTURUM
ESSE. Quemadmodum enim id quod in praesenti vere dicitur esse, hoc non potest
non esse, si vera de eo propositio ƿ fuit, quae dicebat esse, ita quoque in
futuro quae dicit aliquid futurum esse, illa si vera est, non potest non
futurum esse quod praedicit. Quod si non potest non fieri quod a vera
propositione praedicitur, impossibile est non fieri. Idem est enim dicere non
potest non fieri, quod dicere impossibile est non fieri. Quod autem impossibile
est non fieri, necesse est fieri. Impossibile enim idem necessitati valet
contrarie praedicatum, ut ipse post docuit. Nam quod impossibile est esse
necesse est non esse. Quod enim ut sit possibile non est, illud non esse
necesse est. Quod si hoc est, et contraria se eodem modo habebunt. Quod est
impossibile non esse, hoc esse necesse est. Sed dictum est ea quae vera
praedicuntur impossibile esse non esse, hoc autem est ex necessitate esse. Ea
igitur quae praedicuntur ex necessitate futura sunt. Nihil igitur utrumlibet
neque casu nec omnino secundum liberum arbitrium, quod utrumlibet significatio
totum clausit. Nam quod dicit utrumlibet et possibilitatem et casum et liberum
in significatione tenet arbitrium. Ergo nihil fit a casu. Nam si quaedam casu
fieri dicat, ille rursus in ea re perimit necessitatem. Quod enim casu est non
ex necessitate est. Nihil autem fit a casu, quoniam omnia ex necessitate
proveniunt, quaecumque enuntiatio vera praedixerit. Evenit autem huiusmodi
impossibilitas ex eo quod concessum est prius, omnia quaecumque facta sunt
definite vere potuisse praedici. Nam si ex necessitate contingit id quod
evenit, verum ƿ fuit dicere quoniam erit. Quod si ex necessitate non contingit
sed contingenter, non potius verum fuit dicere quoniam erit sed magis quoniam
contingit esse. Nam qui dicit erit, ille quandam necessitatem in ipsa
praedicatione ponit. Hoc inde intellegitur, quod si vere dicat futurum esse id
quod praedicitur non possibile sit non fieri, hoc autem ex necessitate sit
fieri. Ergo qui dicit, quoniam erit aliquid eorum quae contingenter eveniunt,
in eo quod futurum esse dicit id quod contingenter evenit fortasse mentitur;
vel si contigerit res illa quam praedicit, ille tamen mentitus est: non enim
eventus falsus est sed modus praedictionis. Namque ita oportuit dicere: Cras
bellum navale contingenter eveniet hoc est dicere: ita evenit, si
evenerit, ut potuerit non evenire. Qui ita dicit verum dicit, eventum enim
contingenter praedixit. Qui autem ita infit: Cras bellum erit navale
quasi necesse sit, ita pronuntiat. Quod si evenerit, non iam idcirco quia
praedixit verum dixerit, quoniam id quod contingenter eventurum erat necessarie
futurum praedixit. Non ergo in eventu est falsitas sed in praedictionis modo.
Quemadmodum enim si quis ambulante Socrate dicat: Socrates ex necessitate
ambulat ille mentitus est non in eo quod Socrates ambulat sed in eo quod
non ex necessitate ambulat, quod ille eum ex necessitate ambulare praedicavit,
ita quoque in hoc qui dicit quoniam erit aliquid , etiam hoc si fiat, ille
tamen ƿ falsus est, non in eo quod factum est sed in eo quod non ita factum
est, ut ille praedixit esse futurum. Quod si verum esset definite, ex necessitate
esset futurum. Igitur ex necessitate futurum esse praedixit, quodcumque sine
ullo alio modo eventurum pronuntiavit. Quare non in eventu rei sed in
praedicationis enuntiatione falsitas invenitur. Oportet enim in contingentibus
ita aliquid praedicere, si vera erit enuntiatio, ut dicat quidem futurum esse
aliquid sed ita, ut rursus relinquat esse possibile, ut futurum non sit. Haec
autem est contingentis natura contingenter in enuntiatione praedicare. Quod si
quis simpliciter id quod fortasse contingenter eveniet futurum esse
praedixerit, ille rem contingentem necessarie futuram praedicit. Atque ideo
etiam si evenerit id quod dicitur, tamen ille mentitus est in eo quod hoc
quidem contingenter evenit, ille autem ex necessitate futurum esse praedixerit.
Cum ergo sint quatuor enuntiationum veritatis et falsitatis modi, de his
scilicet propositionibus quae in futuro praedicuntur (aut quoniam et erit et
non erit id quod dicitur, id est ut et affirmatio et negatio vera sit, aut
quoniam nec erit necnon erit, id est ut et affirmatio et negatio falsae sint,
aut quoniam erit aut non erit, una tamen definite vera, altera falsa, aut
rursus quoniam erit aut non erit utrisque secundum veritatem et falsitatem
indefinitis et aequaliter ad veritatem mendaciumque vergentibus) docuit quidem
supra et esse et non esse fieri nou posse, cum dicit: UTRAQUE ENIM NON ERUNT
SIMUL IN TALIBUS. Docuit etiam aliquantisper aut ƿ esse aut non esse definite
in contingentibus et futuris propositionibus esse non posse. Nunc illud addit,
quod neque esse neque non esse, id est quod nec illud dici vere possit, posse
utrasque inveniri falsas, quae dicuntur in futuro propositiones. Quod si neque
utraeque verae sunt neque utraeque falsae neque una definite vera, falsa altera
definite, restat ut una quidem vera sit, altera falsa, non tamen definite sed
utrumlibet et instabili modo, ut hoc quidem aut hoc evenire necesse sit, ut
tamen una res quaelibet quasi necessarie et definite proveniat aut non
proveniat fieri non possit. Quemadmodum autem utrasque falsas non esse
demonstraret, hic inchoat: AT VERO NEC QUONIAM NEUTRUM VERUM EST CONTINGIT
DICERE, UT QUONIAM NEQUE ERIT NEQUE NON ERIT. PRIMUM ENIM CUM SIT AFFIRMATIO
FALSA, ERIT NEGATIO NON VERA ET HAEC CUM SIT FALSA, CONTINGIT AFFIRMATIONEM
ESSE NON VERAM. AD HAEC SI VERUM EST DICERE, QUONIAM ALBUM EST ET MAGNUM,
OPORTET UTRAQUE ESSE; SIN VERO ERIT CRAS, ESSE CRAS; SI AUTEM NEQUE ERIT NEQUE
NON ERIT CRAS, NON ERIT UTRUMLIBET, UT NAVALE BELLUM; OPORTEBIT ENIM NEQUE
FIERI NAVALE BELLUM NEQUE NON FIERI NAVALE BELLUM. Sensus argumentationis
huiusmodi est: nec illud, inquit, dici poterit, quod contingentium
propositionum neutra vera sit in futuro. Hoc autem nihil differt dicere quam si
quis dicat utrasque esse falsas. Hoc enim impossibile est. In contradictionibus
namque utraeque falsae inveniri non possunt. Hoc enim proprium ƿ
contradictoriarum est: ut proprietatem subcontrariarum refugiunt in eo quod
simul verae esse non possunt, ita quoque et contrariarum proprietatem vitant in
eo quod simul falsae non reperiuntur. Habent ergo propriam naturam, ut neque
falsae simul sint neque verae. Quare una ipsarum semper erit vera, semper
altera falsa. Impossibile est igitur, cum sit falsa negatio, non veram esse
affirmationem, et rursus cum sit falsa affirmatio, negationem esse non veram.
Igitur nec hoc est dicere, quod utraeque non verae sint. Quod per hoc dixit
quod ait: AT VERO NEC QUONIAM NEUTRUM VERUM EST CONTINGIT DICERE, id est non
nobis contingit dicere, hoc est impossibile est dicere, quoniam neutrum verum est,
scilicet quod affirmationibus negationibusue prop onit ur contingentibus
scilicet et futuris. Qui autem Aristotelen arbitrati sunt utrasque
propositiones in futuro falsas arbitrari, si haec quae nunc dicit
diligentissime perlegissent, numquam tantis raptarentur erroribus. Neque enim
idem est dicere neutra vera est quod dicere neutra vera est definite. Futurum
esse enim cras bellum navale et non futurum non dicitur quoniam utraeque omnino
falsae sunt sed quoniam neutra est vera aut quaelibet ipsarum definite falsa
sed haec quidem vera, illa falsa, non tamen una ipsarum definite sed quaelibet
illa contingenter. His autem ƿ adicit aliud quiddam dicens: si propositionum
veritas ex rerum substantia pendet, ut quidquid verum est in propositionibus
dicere hoc esse necesse sit, si verum est dicere, quoniam erit aliquid album,
veritatem sequitur rei necessarius eventus. Quod si dicat quis quamlibet illam
rem cras albam futuram, si hoc vere dixerit, cras ex necessitate alba futura
est. Sic igitur, si quis verum dicit neutram esse veram propositionum earum
quae in futuro dicuntur, necesse est id quod dicitur et significatur ab illis
propositionibus nec esse necnon esse. Fal sa enim et affirmatione et negatione
nec quod affirmatio dicit fieri potest nec quod negatio. Ergo ex necessitate
neutrum fit, quod vel affirmatio dicit vel negatio. Ergo si dicat affirmatio
cras bellum navale futurum, quoniam falsa affirmatio est, non erit cras bellum
navale. Rursus si idem neget negatio dicens non erit cras bellum navale, quoniam
haec quoque falsa est, erit cras bellum navale. Quare nec erit bellum navale,
quia affirmatio falsa est, necnon erit bellum navale, quia negatio. Sed hanc
ineptiam nec animus sibi ipse fingere potest. Quis enim umquam dixerit rem
aliquam ex necessitate nec esse nec non esse? Quod ille scilicet dicit, qui
dicit utrasque propositiones in futuro falsas exsistere. QUAE ERGO CONTINGUNT
INCONVENIENTIA HAEC SUNT ET HUIUSMODI ALIA, SI OMNIS AFFIRMATIONIS ET
NEGATIONIS VEL IN HIS QUAE IN UNIVERSALIBUS ƿ DICUNTUR UNIVERSALITER VEL IN HIS
QUAE SUNT SINGULARIA NECESSE EST OPPOSITARUM HANC ESSE VERAM, ILLAM VERO
FALSAM, NIHIL AUTEM UTRUMLIBET ESSE IN HIS QUAE FIUNT SED OMNIA ESSE VEL FIERI
EX NECESSITATE. QUARE NON OPORTEBIT NEQUE CONSILIARI NEQUE NEGOTIARI, QUONIAM
SI HOC FACIMUS, ERIT HOC, SI VERO HOC, NON ERIT. NIHIL ENIM PROHIBET IN
MILLENSIMUM ANNUM HUNC QUIDEM DICERE HOC FUTURUM ESSE, HUNC VERO NON DICERE.
QUARE EX NECESSITATE ERIT QUODLIBET EORUM VERUM ERAT DICERE TUNC. Omnia in
futuro vel vera vel falsa esse definite in propositionibus arbitrantes
impossibilitas ista consequitur: nihil enim neque ex libero voluntatis arbitrio
neque ex aliqua possibilitate, neque ex casu quidquam fieri potest, si omnia
necessitati subiecta sunt. Quamquam quidam non dubitaverint dicere omnia ex
necessitate et quibusdam artibus conati sunt id quod in nobis est cum rerum
necessitate coniungere. Dicunt enim quidam, quorum sunt Stoici, ut omnia
quaecumque fiunt fati necessitate proveniant, et omnia quao fatalis agit ratio
sine dubio necessitate contingere. Sed illa esse sola in nobis et ex voluntate
nostra, quaecumque per voluntatem nostram et per nos ipsos vis fati complet ac
perficit. Neque enim, inquiunt, voluntas nostra in nobis est sed idem volumus
idemque nolumus, quidquid fati necessitas imperavit, ut voluntas quoque nostra
ex fato pendere ƿ videatur. Ita, quoniam per voluntatem nostram, quaedam ex
nobis fiunt et ea quae fiunt in nobis fiunt quoniamque voluntas ipsa ex
necessitate fati est, etiam quae nos voluntate nostra facimus, quod necessitas
imperavit ea, ipsa impulsi facimus necessitate. Quare hoc modo significationem
liberi arbitrii permutantes necessitatem et id quod in nobis est coninugere
impossibiliter et copulare contendunt. Illud enim in nobis est liberum
arbitrium, quod sit omni necessitate uacuum et ingenuum et suae potestatis,
quorumdamque nos domini quodammodo sumus vel faciendi vel non faciendi. Quod si
voluntatem quoque nostram fati nobis necessitas imperet, in nobis voluntas ipsa
non erit sed in fato, nec erit liberum arbitrium sed potius seruiens
necessitati. Unde fit ut, qui omnes actus eventnum necessitate constringunt,
dicant per hoc poplitem quoque nos non flectere, nisi fatalis necessitas
iusserit, caput quoque non scalpere, quare nec lauare, quare nec agere aliquid.
His etiam adiciam vel aliquid feliciter vel aliquid infeliciter facere vel
pati. Unde fit ut neque casum neque liberum arbitrium nec possibile in rebus
ullum esse contendant, quamuis liberum destruere metuentes arbitrium aliam ei
fingant significationem, per quam nihilominus libera hominis voluntas
euertitur. Aristotelica vero auctoritas ita haec in rebus posita et constituta
esse confirmat, ut non exponat nunc, quid sit casus quidue possibile quidue in
nobis, nec ea esse in rebus ƿ probet atque demonstret sed in tantum apud illum
haec in rebus esse manifestum est, ut opinionem, qua quis arbitratur
enuntiationes in futuro omnes esse veras, per hoc impossibilem esse dicat, quod
casum et possibilitatem liberumque euertat arbitrium. Haec enim ita constituta
in rebus putat, ut non de his ulla opus sit demonstratione sed impossibilis
ratio iudicetur, quaecumque vel possibile vel casum vel id quod in nobis est
conatur euertere. Et casum quidem quemadmodum definita in propositionibus
futuris veritas destruat supra monstravit. Nunc autem quemadmodum eadem ipsa
veritas definita futurarum et contingentium propositionum tollat liberi
arbitrii facultatem maxima vi argumentationis exsequitur dicens: huiusmodi
cuncta contingere impossibilia, si quis unam enuntiationis partem definite veram
vel falsam esse confingat. Sed nos secuti Porphyrium, cum huius disputationis
expositionem coepimus, id quod prius dixit IN SINGULARIBUS ET FUTURIS ob hoc
dixisse praediximus, quod facilior sit intellectus disputationis, si haec prius
in singularibus perspicerentur. De quibus singularibus diligentissime
praelocutus nunc de universalibus universaliter praedicatis et quae in his
fiunt contradictiones loquitur. Ita enim dicit: SI OMNIS AFFIRMATIONIS ET
NEGATIONIS VEL IN HIS QUAE IN UNIVERSALIBUS DICUNTUR UNIVERSALITER VEL IN HIS
QUAE SUNT SINGULARIA NECESSE EST OPPOSITARUM HANC ESSE VERAM, ILLAM VERO
FALSAM. Alexander autem in singularibus et futuris dixisse eum arbitratur,
tamquam si diceret in his futuris ƿ quae in generatione et corruptione sunt.
Sunt enim quaedam futura quae in generatione et corruptione non sunt, ut quod
de sole vel de luna vel de caeteris caelestibus pronuntiatur. Haec vero, quae
sunt in rebus his quarum est et nasci et corrumpi natura, unam semper non
necesse est veram esse, alteram falsam. Sed neutram ego improbo expositionem,
utraeque enim veracissima ratione firmantur. Omnis autem sensus talis est, quo
necessitatem solam in rebus imperare destruit Aristoteles: omne quod natura est
non frustra est; consiliari autem homines naturaliter habent; quod si
necessitas in rebus sola dominabitur, sine causa est consiliatio; sed
consiliatio non frustra est, natura enim est: non igitur potest in rebus cuncta
necessitas. Ordo autem se sit habet: QUAE ERGO, inquit, CONTINGUNT INCONVENIENTIA
HAEC SUNT ET HUIUSMODI ALIA, scilicet quoniam qui est in rebus casus euertitur,
alia vero quoniam possibilitas et liberi arbitrii voluntas amittitur. Et haec
quomodo contingunt ipse secutus est dicens: SI OMNIS AFFIRMATIONIS ET
NEGATIONIS VEL IN HIS QUAE IN UNIVERSALIBUS DICUNTUR UNIVERSALITER VEL IN HIS
QUAE SUNT SINGULARIA NECESSE EST OPPOSITARUM HANC ESSE VERAM, ILLAM VERO
FALSAM, NIHIL AUTEM UTRUMLIBET ESSE IN HIS QUAE FIUNT SED OMNIA ESSE VEL FIERI
EX NECESSITATE. Tunc enim inconvenientia illa contingunt, si omnis affirmatio
et negatio definite vera vel falsa est sive in his contradictionibus quae in
universalibus angulariter fiunt sive ƿ in singularibus. Tunc enim nihil est
utrumlibet sed ex necessitate omnia, quoniam veritatem et falsitatem
propositionum rerum eventus ex necessitate consequitur. Quare (ut ipse ait) non
oportebit neque consiliari neque negotiari, quoniam si hoc facimus, erit hoc,
si vero hoc, non erit. Euertitur enim consiliatio, si frustra est, frustra
autem eam esse dicit, quisquis in rebus solam ponit fati necessitatem. Cur enim
quisque consilium habeat, si nihil ex eo quod consiliatur efficiet, cum
administret cuncta necessitas? Quare non oportebit consiliari vel, si quis
consiliatur, negotiari non debet. Negotiari autem est actu aliquid et negotio
agere, non lucrum sed aliquam causam vel actum. Nihil enim ipse per actum suum
consiliumque expediet, nisi fati necessitas inbet. Docuit autem quid esset
consiliatio per hoc quod ait: QUONIAM SI HOC FACIMUS, ERIT HOC, SI HOC, NON
ERIT. Ita enim semper fit consiliatio, ut si sit Scipio, ita consiliabitur: si
in Africam exercitum ducam, cladem Hannibalis ab Italia removebo: sin vero non
ducam, non eripietur Italia. Hoc est enim dicere: si hoc facio, ut si in
Africam exercitum ducam, erit hoc, id est eripietur Italia: sin vero hoc, id
est si hic mansero, non erit hoc, non eripietur Italia. Et in aliis omnibus
rebus eodem modo. Simul autem monstravit in consiliis non esse necessitatem. Si
enim hoc, inquit, faciam, erit hoc, et si hoc, non erit. Quod si necessitas in
rebus esset, sive hoc quis faceret sive non faceret, quod necesse esset
eveniret. Quare quod consilii ratione fit non fit violentia necessitatis.
Adiunxit ƿ autem ei quod est consiliari NEQUE NEGOTIARI et est ordo hoc modo: QUARE
NON OPORTEBIT NEQUE CONSILIARI, QUONIAM SI HOC FACIMUS, ERIT HOC, SI VERO HOC,
NON ERIT (NIHIL ENIM PROHIBET IN MILLEN SI MUM ANNUM HUNC QUIDEM DICERE HOC
FUTURUM ESSE, HUNC VERO NON DICERE. QUARE EX NECESSITATE ERIT QUODLIBET EORUM
VERUM ERAT DICERE TUNC) NEQUE NEGOTIARI id est actum incipere atque negotium
gerere. Prior enim est consiliatio, posterius negotium sed negotium post
consiliationem posuit et cuncta quae ad consiliationis naturam addi oportebat
post negotiationis interpositionem subdidit. Est autem hoc modo: si omnia,
inquit, necessitas agit, non oportet consiliari, quoniam si hoc facimus
proveniet nobis hoc, si vero hoc facimus, non proveniet. Nihil enim prohibet
frustra unum dicere, alterum negare dicentem: si hoc facimus, erit hoc aut non
erit. Quod enim eventurum est fiet, sive ille per consilium coniectet hoc posse
fieri, si quid aliud fecerit, sive ille neget hoc posse fieri, si hoc quod
dixit faciat. Ex necessitate enim futurum est quidquid unus ipsorum verum
dixerit. Quod si consiliari omnino non oportet, nec negotiari oportebit id est
nullum incipere negotium. Sive enim quis incipiat sive non incipiat, quod ex
necessitate est sine ulla dubitatione proveniet. Quare nihil alter homo altero
distabit homine. Eo enim meliores homines ƿ iudicamus, quod potiores sunt in
consilio. Sed ubi consiliatio frustra est cuncta necessitate faciente, homines
quoque inter se nihil differunt. Ipsa enim consiliatio nil differt utrum bona
an mala sit, cum proventus necessitas in fati administratione consistat. Quare
si boni consilii homines laude digni sunt, mali consilii vituperatione, non
aliter hoc erit iuste, nisi malus actus malumque consilium et e contra bonum in
nostra sit potestate et non in fato. Cum enim nulla ex necessitate
constringitur eventus rei, tunc et liberum voluntatis arbitrium, ut non sit
fatali seruiens necessitati. Ergo neque qui in hoc mundo simplices rerum
ordines posuerunt recipiendi sunt et hi qui in permixta hac mundana mole non
permixtas quoque actuum causas accipiunt repudiandi. Nam neque qui casu omnia
evenire dicunt recte arbitrantur neque qui omnia necessitatis violentia fingunt
sana opinione tenentur neque omnia ex libero arbitrio esse manifestum est sed
horum omnium et causae mixtae et eventus. Sunt enim quaedam ex casu, sunt
aliqua ex necessitate, quaedam etiam videmus libero teneri iudicio. Et actuum
quidem nostrorum voluntas in nobis est. Nostra enim voluntas domina quodammodo
est nostrorum actuum et totius vitae rationis sed non ƿ eodem modo eventus
quoque in nostra est potestate. Pro alia namque re aliquid ex libero arbitrio
facientibus ex isdem veniens causis casus interstrepit. Ut [cum] scrobem
deponens quis, ut infodiat vitem, si thesaurum inveniat, scrobem quidem
deponere ex libero venit arbitrio, invenire thesaurum solus attulit casus, eam
tamen causam habens casus, quam voluntas attulit. Nisi enim foderet scrobem,
thesaurus non esset inventus. Quidam autem eventus nostris voluntatibus
suppetit, quosdam impedit quaedam violenta necessitas. Prandere enim vel legere
et alia huiusmodi sicut ex nostra voluntate sunt, ita quoque eorum saepe ex
nostra voluntate pendet eventus. Quod si nunc imperare Persis velit Romanus,
arbitrium quidem voluntatis in ipso est sed hunc eventum durior necessitas
retinet et ad perfectionem uetat adduci. Itaque omnium rerum et casus et
voluntas et necessitas dominatur nec una harum res in omnibus ponenda est sed
trium mixta potentia. Unde fit ut peccantium consideretur magis animus potius
quam eventus et puniatur animus non perfectio, idcirco quod voluntas quidem
nobis libera est sed aliquotiens perfectionis ordo retinetur. Quod si omnia vel
casu vel necessitate fierent, nec laus digna bene facientibus nec ultio
delinquentibus nec leges ullae essent iustae, quae aut bonis praemia aut malis
restituerent poenas. Venio nunc ad illud, quod multis quaeritur modis, an
divinatio maneat, si non omnia in rebus ex necessitate contingunt. Nam quod in
vera praedictione est, ƿ idem est in scientia, et sicut cum quis verum
praedicit quod vere praedicitur esse necesse est, ita quod quis futurum novit illud
futurum esse necesse est. Sed divinatio non omnia ut ex necessitate futura
pronuntiat atque idcirco frequenter ita divinatur, quod facillime in ueterum
libris agnoscitur: hoc quidem eventurum est sed si hoc fit non eveniet, quasi
intercidi possit et alio modo evenire. Quod si ita est, necessitate non evenit.
Utrum autem, si omnia futura sciat deus, omnia esse necesse est, ita quaeramus.
Si quis dicat dei scientiam de futuris eventuum subsequi necessitatem, is profecto
conversurus est, si omnia necessitate non contingunt, omnia deum scire non
posse. Nam si scientiam dei sequitur eventuum necessitas, si eueutuum
necessitas non sit, divina scientia perimitur. Et quis tam impia ratione animo
torqueatur, ut haec de deo dicere audeat? Sed fortasse quis dicat, quoniam
evenire non potest, ut deus omnia futura non noverit, hinc evenire ut omnia ex
necessitate sint, quoniam deo notitiam rerum futurarum tollere nefas est. Sed
si quis hoc dicat, illi videndum est, quod deum dum omnia scire conatur
efficere omnia nescire contendit. Binarium enim numerum esse imparem si quis se
scire proponat, non ille noverit sed potius nescit. Ita quod non est potentiae
nosse se id ƿ arbitrari nosse potius impotentiae est. Quisquis ergo dicit deum
cuncta nosse et ob hoc cuncta ex necessitate esse futura, is dicit deum ex
necessitate eventura credere, quaecumque ex necessitate non eveniunt. Nam si
omnia ex necessitate eventura novit deus, in notione sua fallitur. Non enim
omnia ex necessitate eveniunt sed aliqua contingenter. Ergo si quae
contingenter eventura sunt ex necessitate eventura noverit, in propria
providentia falsus est. Novit enim futura deus non ut ex necessitate evenientia
sed ut contingenter, ita ut etiam aliud posse fieri non ignoret, quid tamen
fiat ex ipsorum hominum et actuum ratione persciscat. Quare si quis omnia ex
necessitate fieri dicat, deo quoque benivolentiam subripiat necesse est. Nihil
enim illius benignitas parit, quandoquidem cuncta necessitas administrat, ut
ipsum dei benefacere ex necessitate quodammodo sit et non ex ipsius voluntate.
Nam si ex ipsius voluntate quaedam fiunt, ut ipse nulla necessitate ciaudatur,
non omnia ex necessitate contingunt. Quis igitur tam impie sapiens deum quoque
necessitate constringat? Quis omnia ex necessitate fieri dicat, ista quoque vis
impossibilitatis eveniet? Quare ponendum in rebus est casu quaedam posse et
voluntate effici et necessitate constringi et ratio, quae utrumuis horum subruit,
impossibilis iudicanda est. Non igitur immerito Aristoteles ad impossibilem
rationem perducit dicens et possibilitatem et casum et liberum arbitrium
deperire, quod fieri nequit, si omnium futurarum ƿ enuntiationum una semper
vera est definite, falsa semper altera definite. Harum enim veritatem et falsitatem
necessitas consequitur, quae et casum de rebus et liberum subiudicat arbitrium.
Unde nunc quoque idem repetens dicit: nihil impedire, utrum aliquis ante mille
annos dicat aliquid futurum esse an alius neget. Non enim secundum dicere vel
negare cuncta facienda sunt vel non facienda sed si necesse est dicentem vel
negantem res quoque affirmatas vel negatas subsequi, [etiam si illi non dicant]
quae illis dicentibus evenire necesse erat, etiam non dicentibus evenire necesse
est. Dicit autem hoc modo: AT VERO NEC HOC DIFFERT, SI ALIQUI DIXERUNT
CONTRADICTIONEM VEL NON DIXERUNT; MANIFESTUM EST ENIM, QUOD SIC SE HABENT RES,
ET SI HIC QUIDEM AFFIRMAVERIT, ILLE VERO NEGAVERIT; NON ENIM PROPTER NEGARE VEL
AFFIRMARE ERIT VEL NON ERIT NEC IN MILLENSIMUM ANNUM MAGIS QUAM IN QUANTOLIBET
TEMPORE. QUARE SI IN OMNI TEMPORE SIC SE HABEBAT, UT UNUM verE DICERETUR,
NECESSE ESSET HOC FIERI ET UNUMQUODQUE EORUM QUAE FIUNT SIC SE HABERET, UT EX
NECESSITATE FIERET. QUANDO ENIM VERE DICIT QUIS, QUONIAM ERIT, NON POTEST NON
FIERI ET QUOD FACTUM EST VERUM ERAT DICERE SEMPER, QUONIAM ERIT. Eventus
necessariarum rerum Aristoteles non ex praedicentium veritate sed ex ipsarum
rerum natura considerans inquit: licet necesse sit, quisquis de re aliqua vera
praedixerit, rem quam ante praenuntiaverit evenire, non tamen idcirco rerum
necessitas ex praedictionis veritate pendet sed divinandi veritas ex rerum
potius necessitate perpenditur. Non enim idcirco esse necesse est, quoniam
verum aliquid praedictum est sed quoniam necessario erat futurum, idcirco de ea
re potuit aliquid vere praedici. Quod si ita est, eveniendi rei vel non
eveniendi non est causa is qui praedicit futuram esse vel negat. Non enim
affirmationem et negationem esse necesse est sed idcirco ea esse necesse est
quae futura sunt, quoniam in natura propria quandam habent necessitatem, in
quam si quis incurrerit, verum est quod praedicit. Ergo si quaecumque nunc
facta sunt verum de his fuisset dicere quoniam erunt, sive ille dixisset sive
non dixisset, haec quae nunc facta sunt erant ex necessitate futura. Non enim
propter dicentem vel negantem in rebus necessitas est sed propter rerum
necessitatem veritas in praenuntiatione vel falsitas invenitur. Quare si etiam
ea quae nunc facta sunt vere potuissent praedici quoniam erunt et his ita
positis rem necesse esset evenire, sive illi praedicerent sive non
praedicerent, necesse est omne quod fit ex necessitate es se futurum et nihil
omnino utrumlibet ƿ in rebus est. Namque si nihil necessitatem rerum adivuat
divinatio et nihil interest, utrum quis praedicat futurum esse aliquid an neget
an nullus omnino aliquid nec in affirmatione nec in negatione praedicat,
manifestum est quoniam nec de eo ulla distantia est, sive quis ante quamlibet
multum tempus aliquid eventurum vere esse praedixerit sive ante quamlibet
paucos dies vel horas vel momenta. Nihil enim interest: sive enim quis ante
mille annos praediceret, quod ex necessitate esset futurum, sive ante annum vel
mensem vel diem vel horam vel momentum, de necessitate rei eventurae nihil
moveret. Quod enim nihil interesset utrum praediceretur an non praediceretur,
nihil quoque interest an iuxta praedicatur an longius. Quod si haec ita sunt et
omnia quaecumque evenerunt futura fuisse necesse est, totum liberum arbitrium
perit, totus casus absumitur, rerum possibilitas praeter necessitatem omnis
excluditur. Simul autem Aristoteles praenuntiationem eventumque coniungens
rerum necessitatem ex ipsa propositionum veritate confirmat dicens: si haec ita
sunt, ut in omni tempore sic se haberet unumquodque quod factum est, ut hoc
ipsum vere praediceretur, NECESSE ESSET HOC FIERI, id est necesse esset quod
praedictum vere est evenire. Unumquodque enim eorum quae fiunt et
verepraedicuntur sic se habet, ut ex necessitate fiat. Hoc autem cur fiat haec ratio
est: quod enim vere quis dicit, fieri necesse est. Illa enim veritas ex rerum ƿ
necessitate procreatur. Quod si etiam id quod factum est veraciter
praenuntiaretur futurum, nulla esset dubitatio omnia ex necessitate provenire.
Quod si hoc, inquit, est impossibile (videmus enim quasdam res ex principio
liberi arbitrii et ex nostrorum actuum fonte descendere), quid dubitamus
frivolam rationem omnium necessitatis excludere nec dilectum humanae vitae
interpositione necessitatis absumere? Quae enim erit ulla discretio inter
homines, si liberi arbitrii iudicium perit? Cur postremum leges conditae, cur
publice iura responsa sunt? Cur instituta moresque, publici et privati actus
constitutionibus principum et iudiciorum nexibus continentur, si certum est
nihil humanis licere propositis? Frustra enim cuncta sunt, si liberum arbitrium
non est. Leges enim et caetera ad continendos animos hominum conditas scimus.
Quod si se ipsi animi non regunt et eos aliqua quaedam violentia necessitatis
impellit, dublum non est quin uacuae istae leges sint, quae nihil sponte
facientibus proponuntur. Sed haec quam sint impossibilia ipse Aristoteles
probat, cuius recta sententia neque casum neque necessitatem neque
possibilitatem in utraque parte naturae neque liberum tollit arbitrium sed
cuncta permiscens rebus pluribus mundum compositum non arbitratur simplici vel
casu vel necessitate vel liberae voluntatis iudicio contineri. QUOD SI HAEC NON
SUNT POSSIBILIA: VIDEMUS ENIM ESSE PRINCIPIUM FUTURORUM ET AB EO QUOD CONSILIAMUR
ATQUE AGIMUS ALIQUID. Impossibilia, inquit, ista sunt ut omnia ex necessitate
proveniant. Sumus enim quorundam nos ipsi quoque principia et animus noster
ratione formatus actionesque nostrae ea ratione directae quarundam rerum
principium tenent. Sic enim id quod in nobis est habere videmur: nullo extra
impediente vel cogente ad quod nobis videtur ratione iudicante prosilimus. Nec
omnia necessitatibus subripienda sunt. Omnium namque animalium genus in eo quod
animalia sunt subiectum est aliud naturae, aliud caelestibus siderum cursibus,
aliud rationi quoque mentis et animi cogitationi. Arbores namque et animalia
irrationabilia illae quidem tantum naturae subiectae sunt, pecudes vero etiam
caelestium decretis. Homines autem et naturae et sideribus et propriae
voluntati subiecti sunt. Multa enim natura dominante vel facimus vel patimur,
ut mortem vel huiusmodi habitudinem corporis. Multa secum rerum ipsarum
necessitas trahit, ut ea quae cum facere velimus, non tamen facere valeamus.
Multa autem dat liberum voluntatis arbitrium, quae nobis volentibus fiunt [ut
fierent si velimus]. Unde fit ut natura quae motus ƿ est principium et liberi
arbitrii facultate animi ratione participet. Anima vero velut inligata
corporibus, quibus natura dominatur, imaginationibus et cupiditatibus et
iracundiae ardoribus caeterisque, quae afferunt corpora, ex ipsa cui inligata
est natura participat. Cuncti autem divinae providentiae subiecti ex illa
quoque divinorum voluntate pendemus. Itaque nec caelestium necessitas tota subruitur
nec casum disputatio haec de rebus eliminat et liberum firmat arbitrium. Sed
haec maiora sunt quam ut nunc digne pertractari queant. Sumus igitur nos quoque
rerum principia et ex nostris consiliis atque actibus in rebus plura
consistunt. Quod si ea quae per hanc rationem auferuntur perspicua sunt, quod
vero ponitur id est affirmationem et negationem omnem in futuro veram esse non
aeque perspicuum est, cur dubitamus mendacem subterfugere rationis viam et
tenere ea quae cum vera sunt tum manifesta sunt repudiatis his, quae nec
veritate ulla firma sunt nec perspicuitate clarescunt? ET QUONIAM SUPRA IAM
DIXERAT: QUARE NON OPORTEBIT NEQUE CONSILIARI NEQUE NEGOTIARI, nunc hoc
reddidit ad id quod ait CONSILIARI DICENS ESSE PRINCIPIUM FUTURORUM ET AB EO
QUOD CONSILIAMUR; ad id quod ait NEQUE NEGOTIARI reddidit id quod subiecit
ATQUE AGIMUS. Quare tanta brevitate oratio constricta est, ut in ea teneatur rationis
ordinisque necessitas. ET QUONIAM EST OMNINO IN HIS QUAE NON SEMPER ACTU SUNT
ESSE POSSIBILE ET NON, IN ƿ QUIBUS UTRUMQUE CONTINGIT ET ESSE ET NON ESSE,
QUARE ET FIERI ET NON FIERI. ET MULTA NOBIS MANIFESTA SUNT SIC SE HABENTIA, UT
QUONIAM HANC UESTEM POSSIBILE EST INCIDI ET NON INCIDETUR SED PRIUS EXTERETUR.
SIMILITER AUTEM ET NON INCIDI POSSIBILE EST. NON ENIM ESSET EAM PRIUS EXTERI,
NISI ESSET POSSIBILE NON INCIDI. QUARE ET IN ALIIS FACTURIS, QUAECUMQUE
SECUNDUM POTENTIAM DICUNTUR HUIUSMODI: MANIFESTUM EST, QUONIAM NON OMNIA EX
NECESSITATE VEL SUNT VEL FIUNT SED ALIA QUIDEM UTRUMLIBET ET NON MAGIS VEL AFFIRMATIO
VEL NEGATIO, ALIA VERO MAGIS QUIDEM IN PLURIBUS ALTERUM SED CONTINGIT FIERI ET
ALTERUM, ALTERUM VERO MINIME. Continuus quidem sensus est ex superioribus hoc
modo: supra enim ait quod si haec non sunt possibilia id est ut omnia
necessitas administret: videmus enim a nobis quoddam esse principium futurorum
et a nostris actibus atque consiliis: his illud addidit: quoniamque sunt aliqua
quae possibilia quidem sunt esse cum non sint et non esse cum sint. Haec etiam
simul auferuntur, si necessitas in omnibus dominetur. Et sensus quidem cum
superioribus ita coniunctus est, quid autem habeat argumentationis tota
sententia, hoc modo perspiciendum est: possibile esse dicitur quod in utramque
partem facile naturae suae ratione vertatur, ut et cum non sit possibile sit ƿ
esse nec cum sit ut non sit res ulla prohibeat. Ita ergo et quod possibile
dicimus a necessitate seiungimus. Aliter enim dicitur possibile me esse
ambulare cum sedeam, aliter solem nunc esse in sagittario et post paucos dies
in aquarium transgredi. Ita enim possibile est ut etiam necesse sit. Possibile
autem dicere solemus, quod et cum non sit esse possit et cum sit non esse
iterum possit. Si quis ergo omnia necessitati subiecerit, ille naturam
possibilitatis intercipit. Tres sunt ergo sententiae de possibilitate. Philo
enim dicit possibile esse, quod natura propria enuntiationis suscipiat
veritatem, ut cum dico me hodie esse Theocriti Bucolica relecturum. Hoc si nil
extra prohibeat, quantum in se est, potest veraciter praedicari. Eodem autem
modo idem ipse Philo necessarium esse definit, quod cum verum sit, quantum in
se est, numquam possit susceptivum esse mendacii. Non necessarium autem idem
ipse determinat, quod quantum in se est possit suscipere falsitatem.
Impossibile vero, quod secundum propriam naturam numquam possit suscipere
veritatem. Idem tamen ipse contingens et possibile unum esse confirmat.
Diodorus possibile esse determinat, quod aut est aut erit; impossibile, quod
cum falsum sit non erit verum; necessarium, quod cum verum sit non erit falsum;
non necessarium, quod aut iam est aut erit falsum. Stoici vero possibile quidem
posuerunt, quod susceptibile esset verae praedicationis nihil his
prohibentibus, quae cum extra sint cum ipso tamen fieri contingunt. ƿ
Impossibile autem, quod nullam umquam suscipiat veritatem aliis extra eventum
ipsius prohibentibus. Necessarium autem, quod cum verum sit falsam praedicationem
nulla ratione suscipiat. Sed si omnia ex necessitate fiunt, in Diodori
sententiam non rectam sine ulla dubitatione veniendum est. Ille enim arbitratus
est, si quis in mari moreretur, eum in terra mortem non potuisse suscipere.
Quod neque Philo neque Stoici dicunt. Sed quamquam ista non dicant, tamen si
unam partem contradictionis eventu metiuntur idem Diodoro sentire coguntur. Nam
si, quisquis in mari mortuus est, illum necesse fuit in mari necari,
impossibile eum fuit mortem in terra suscipere. Quod est perfalsum. Atque haec
omnia impossibilia subire coguntur, quicumque cum definite alteram
contradictionis partem in futuro veram esse contendunt, solam necessitatem in
rebus esse dicunt. Neque enim, si quis naufragio periit in pelago, idcirco si
numquam navigasset immortalis in terra futurus fuisset. At ergo non ex eventu
rerum sed ex natura eventus ipsos suscipientium propositionum contradictiones
indicandae sunt. Si enim mihi omnia nunc suppeditent ut Athenas eam, etiamsi
non uadam, posse me tamen ire manifestum est; et cum vero potuisse non ire, id
quoque apud eos qui eventus ex rerum natura recta ratione diiudicant
indubitatum est. ƿ Non ergo id est possibile ut sit necessarium sed quamquam
quod necessarium est possibile sit; est tamen alia quaedam extrinsecus
possibilitatis natura, quae et ab impossibili et a necessitate seiuncta sit. Aristoteles
enim hanc habet opinionem de his quae semper esse necesse est. Ea enim putat
nullam habere ad contraria cognationem: ut nix quoniam semper est frigida
numquam calori coniuncta est. Ignis quoque numquam frigori cognatus est,
idcirco quod semper in frigoris contrarietate versatur id est in calore. Omnia
ergo quaecumque sunt necessaria nullam ad contraria earum qualitatum, quas ipsa
retinent, habent cognationem. Quod si quam cognationem haberet ignis ad frigus,
frustra esset illa cognatio numquam igne in frigus qualitatem vertente. Sed novimus
nihil proprium natum frustra naturam solere perficere. Ergo illa sint posita
necessaria quaecumque ad contraria nullam habent cognationem. Quaecumque autem
habent illa sunt non necessaria sed quoniam ad utramque partem contrarietatis
naturali quadam cognatione videntur esse coniuncta, idcirco in utraque parte
eorum eventus possibilis est: ut lignum hoc potest quidem secari sed nihilo
tamen minus habet ad contraria cognationem, potest enim non secari, et aqua
potest quidem calescere sed nihil eam prohibet frigori quoque esse coniunctam.
Et universaliter dicere ƿ est: quaecumque neque semper sunt neque semper non
sunt sed aliquotiens sunt, aliquotiens non sunt, ea per hoc ipsum quod sunt et
non sunt habent aliquam ad contraria cognationem. Haec autem impossibilium et
necessariorum media sunt. Impossibile enim numquam esse potest, necessarium
numquam non esse: inter haec propria quorundam natura est, quae horum
utrorumque sit media, quae et esse scilicet possit et non esse. Ergo hoc nunc
dicit: videmus, inquit, IN HIS QUAE NON SEMPER ACTU SUNT (illa autem non semper
actu sunt, quae ad utraque contraria habent cognationem: ignis semper actu
calidus est, aqua vero non semper) quocirca videmus IN HIS QUAE NON SEMPER ACTU
SUNT esse quaedam possibilia et non, id est ut et sint et non sint. Quod in his
evenit IN QUIBUS UTRUMQUE CONTINGIT ID EST ET ESSE ET NON ESSE, ut aquam et
esse calidam et non esse calidam, fieri quoque calidam et non fieri. Multaque
nobis perspicua sunt ita sese habentia, ut in utraque parte eventus sine ullo
alicuius rei impedimento vertatur, ut uestem quam possibile est quidem secari
sed fortasse ita contingit, ut non ante ferro dividatur, quam eam exterat
uetustas. Et hoc fieri potest, ut quaelibet uestis non ferro potius minutatim
eat quam usu ipso exteratur. Similiter autem non solum eam secari possibile
est. Non enim esset eam prius exteri quam secari, nisi prius possibile esset
non secari. Cum enim ƿ exteritur, non secatur. Hoc autem in quibus eveniat
universaliter monstrat. Evenit hoc enim, inquit, in facturis. Facturae autem
sunt, in quibuscumque generatio est atque corruptio. Sive enim quid natura fiat
sive arte, in his a faciendo facturam dixit. In his ergo facturis alia quidem
potestate sunt, alia actu: ut aqua calida quidem est possibilitate, potest enim
fieri calida, frigida vero actu est, est enim frigida. Hoc autem actu et
potestate ex materia venit. Nam cum sit materia contrarietatis susceptrix et
ipsa in se utriusque contrarietatis habeat cognationem, si ipsa per se
cogitetur, nihil eorum habet quae in se suscipit et ipsa quidem nihil actu est,
omnia tamen potestate. Suscipiens autem contraria quamquam unam habeat
contrarietatem, habet tamen et alteram simul sed non actu, ut in eadem aqua.
Huius enim materia et caloris susceptrix est et frigoris sed cum utrumlibet
horum susceperit vel calorem vel frigus, est quidem si ita contigit, calida,
est etiam simul frigida sed non eodem modo. Nam fortasse actu calida est,
frigida potestate. Ergo quod potestate est in rebus ex materia venit. Alioquin
divinis corporibus nihil omnino est potestate sed omne actu: ut soli numquam
est lumen potestate, cui quidem nulla obscuritas, vel toto caelo nulla quies.
Ita sese ergo habent ex materia ut omnia ipsa essent potestate, nihil autem
actu, arbitratu ƿ naturae, quae in ipsa materia singulos pro ratione distribuit
motus et singulas qualitatum proprietates singulis materiae partibus ponit, ut
alias quidem natura ipsa necessarias ordinarit, ita ut quam diu res illa esset
eius in ipsa proprietas permaneret, ut igni calorem. Nam quamdiu ignis est,
tamdiu ignem calidum esse necesse est. Aliis vero tales qualitates apposuit,
quibus carere possint. Et illa quidem necessaria qualitas informat
uniuscuiusque substantiam. Illa enim eius qualitas cum ipsa materia ex natura
coniuncta est. Istae vero aliae qualitates extra sunt, quae et admitti possunt
et non admitti. Atque hinc est generatio et corruptio. Ex natura igitur et ex
materia ista in rebus possibilitas venit. Qua in re casus quoque aliquando
subrepit, quae est indeterminata causa et sine ulla ratione cadens. Neque enim
natura est quae frustra nil efficit nec arbitrium liberum quod in iudicio et
ratione consistit sed extra est casus, qui propter aliam rem quibusdam factis
ipse subitus et improvisus exoritur. Ex hac autem possibilitate etiam illa
liberi arbitrii ratio venit. Si enim non esset fieri aliquid possibile sed
omnia aut ex necessitate essent aut ex necessitate non essent, liberum
arbitrium non maneret. Recte igitur nec omnia casu ut Epicurus nec necessitate
omnia ut ƿ Stoicus nec rursus omnia libero arbitrio fieri proposuit sed cuncta
permiscens in permixto mundo permixtas quoque rerum causae esse proposuit, ut
aliae quidem ex necessitate, aliae vero casu vel libero arbitrio vel postremo
possibilitate contingerent. Quorum omnium unum nomen est utrumlibet, vel in
casu vel in voluntate vel in possibilitate. Sed horum divisionem facit. Nam
eorum quae sunt utrumlibet alia sunt quae aequaliter se ad affirmationem et
negatio. Nem habent, ut est lecturum me esse hodie Vergilium et non lecturum:
utroque enim modo utrumque est. Hoc est enim quod ait ET NON MAGIS VEL
AFFIRMATIO VEL NEGATIO. Aequaliter enim et possum legere Vergilium nunc et
possum non legere. Alia vero sunt quae non se aequaliter habeant sed quamquam in
una re frequentius eveniat, non tamen prohibitum est in altera provenire, ut in
eo quod est hominem in senecta canescere. In pluribus quidem hoc contingit sed
CONTINGIT FIERI ET ALTERUM, id est ut non canescat, alterum vero minime, id est
ut canescat. Ita igitur et ex possibilitate et ex casu et ex libero arbitrio
contradictionem in una parte de futuro definite non esse veram vel falsam
firmissima et validissima argumentatione constituit. His autem adicit hoc: IGITUR
ESSE QUOD EST, QUANDO EST, ET NON ESSE QUOD NON EST, QUANDO NON EST, NECESSE
EST; SED NON QUOD EST OMNE NECESSE EST ESSE NEC QUOD NON EST NECESSE EST NON
ESSE. NON ENIM IDEM EST OMNE QUOD EST ESSE NECESSARIO, QUANDO EST, ET SIMPLICITER
ESSE EX NECESSITATE. Duplex modus necessitatis ostenditur: unus qui cum
alicuius accidentis necessitate proponitur, alter qui simplici praedicatione
profertur. Et simplici quidem praedicatione profertur, cum dicimus solem moveri
necesse est. Non enim solum quia nunc movetur sed quia numquam non movebitur,
idcirco in solis motu necessitas venit. Altera vero quae cum conditione dicitur
talis est: ut cum dicimus Socratem sedere necesse est cum sedet, et non sedere
necesse est cum non sedet. Nam cum idem eodem tempore sedere et non sedere non
possit, quicumque sedet non potest non sedere, tunc cum sedet: igitur sedere
necesse est. Ergo quando quis sedet tunc cum sedet eum sedere necesse est.
Fieri enim non potest ut cum sedet non sedeat. Rursus quando quis non sedet,
tunc cum non sedet, eum non sedere necesse est. Non enim potest idem non sedere
et sedere. Et potest ista esse cum conditione necessitas, ut cum sedet aliquis,
tunc cum sedet, ex necessitate sedeat, et cum non sedet, tunc cum non sedet, ex
necessitate non sedeat. Sed ista cum conditione quae proponitur necessitas non
illam simplicem secum trahit (non enim quicumque sedet simpliciter eum sedere
necesse est sed cum adiectione ea quae est tunc cum sedet), sicut solem dicimus
non necesse esse tunc moveri, cum movetur, nec hoc addimus, ut solem moveri
necesse sit cum movetur sed tantum simpliciter dicimus solem moveri necesse
est. Et haec necessitas simplex de sole dicta veritatem in oratione perficiet.
At vero illa quae cum conditione dicitur, ut cum dicimus Socratem sedere
necesse est, tunc cum sedet, id ƿ quod proponimus tunc cum sedet et hanc
conditionem temporis si a propositione dividamus, de tota propositione veritas
perit. Non enim possumus dicere quoniam Socrates ex necessitate sedet. Potest
enim et non sedere. Habet enim quandam convenientiam et cognationem potestas
Socratis sicut ad sedendum sic etiam ad non sedendum. Ergo id quod dicimus ex
necessitate Socraten sedere, tunc cum sedet, ad accidens respicientes
proponimus. Nam quoniam accidit Socrati sedere et eo tempore quo accidit ei non
accidisse non potest (sic enim fiet ut eidem eadem res et accidat et non
accidat uno eodemque tempore, quod impossibile est), idcirco accidens eius
inspicientes dicimus necesse esse Socraten sedere sed non simpliciter sed tunc
cum sedet. Et sicut Aethiopem dicere simpliciter esse candidum falsum est,
verum tamen in aliquo esse candidum (in oculis enim illi vel in dentibus candor
est), ita quoque falsum dicere Socraten ex necessitate sedere simpliciter,
verum autem est hanc necessitatem in aliquo quodam tempore, non simpliciter
praedicare, ut dicamus tunc cum sedet. Quemadmodum enim in sole dicimus,
quoniam solem moveri necesse est, simpliciter, si ita dicamus Socraten sedere
necesse est, falsum est. Sin vero marmoreum Socraten dicamus, quoniam Socraten
marmoreum sedere necesse est, si fortasse sedens formatus sit, verum est et
simpliciter de tali Socrate necessitas poterit praedicari. De ipso autem
Socrate simpliciter ƿ talis necessitas non dicitur. Neque enim fieri potest, ut
Socrates ex necessitate sedeat, nisi forte cum sedet. Tunc enim cum sedet,
quoniam sedet et non potest non sedere, ex necessitate sedet. Alioquin non
simpliciter ex necessitate sedet sed contingenter, potest enim surgere. Quod
autem ex necessitate simpliciter est, illam permutare non potest necessitatem:
ut quoniam simpliciter solem moveri necesse est, sol stare nulla ratione
potest. Hoc igitur dicit Aristoteles: omne quod est, quando est, et omne quod
non est, quando non est, esse cum conditione et non esse necesse est sed non
sine conditione aut esse aut non esse simpliciter. Haec enim illis solis
necessitatibus attributa sunt quaecumque nullius potentiae aut cognationis ad
opposita sunt, ut sol ad quietem vel ignis ad frigus. Neque enim idem est,
inquit Aristoteles, ex necessitate esse aliquid, quando est, in conditione vel
non esse, quando non est, et simpliciter dicere omne ex necessitate esse vel
non esse. Illud enim conditio verum fecit, in hoc simplicitatis natura effecit
veritatem. SIMILITER AUTEM, inquit, ET IN EO QUOD NON EST. Etiam in eo quod non
est idem est: non omne quod non est non esse necesse est sed tunc cum non est
tunc non esse necesse est, et hoc in conditione rursus, non simpliciter. Duabus
igitur his necessitatibus demonstratis, una conditionali, altera simplici, nunc
ad contradictionem rursus de futuro contingentemque reuertitur. ET IN
CONTRADICTIONE EADEM RATIO. ESSE QUIDEM VEL NON ESSE OMNE NECESSE EST ET
FUTURUM ESSE VEL NON; NON TAMEN DIVIDENTEM DICERE ALTERUM NECESSARIO. DICO
AUTEM NECESSE EST QUIDEM FUTURUM ESSE BELLUM NAVALE CRAS VEL NON ESSE FUTURUM
SED NON FUTURUM ESSE CRAS BELLUM NAVALE NECESSE EST VEL NON FUTURUM ESSE,
FUTURUM AUTEM ESSE VEL NON ESSE NECESSE EST. QUARE QUONIAM SIMILITER ORATIONES
VERAE SUNT QUEMADMODUM ET RES, MANIFESTUM EST QUONIAM QUAECUMQUE SIC SE HABENT,
UT UTRUMLIBET SINT ET CONTRARIA IPSORUM CONTINGANT NECESSE EST SIMILITER SE
HABERE ET CONTRADICTIONEM. QUOD CONTINGIT IN HIS, QUAE NON SEMPER SUNT ET NON
SEMPER NON SUNT. Planissime quam sententiam haberet de contingentibus
propositionibus et futuris exposuit dicens: in his totam quidem contradictionem
dictam unam quamlibet partem habere veram alteram falsam sed non ut aliquis
dividat atque respondeat hanc quidem ex necessitate veram esse, illam vero ex
necessitate alteram falsam: ut in eo quod dicimus: Sol occidit Sol hodie
non occidit facillime in his aliquis dividens dicit, quoniam solem hodie
occidere ex necessitate verum est, non occidere ex necessitate falsum. Ita sese
enim habet divinorum corporum ratio et natura, ut in his ƿ nulla cognatio sit ad
opposita, atque ideo vel quod sunt ex necessitate sunt vel quod non sunt ex
necessitate non sunt. Ea vero quae in generatione et corruptione sunt non ita
sunt. Habent enim hoc ipso, quod et gignuntur et corrumpuntur, ad opposita
cognationem atque ideo in his non est unam partem contradictionis assumere et
eam necessario esse praedicare et rursus aliam necessario non esse proponere
quamuis totius contradictionis una quaelibet pars vera sit, altera falsa sed
incognite et indefinite, et non nobis, verum natura ipsa harum rerum quae
proponuntur dubitabilis, ut in ea propositione quae est: Socrates hodie
lecturus est Socrates hodie lecturus non est Totius quidem
contradictionis una vera est, una falsa (aut enim lecturus est aut non
lecturus) et hoc confuse in tota oratione perspectum sed nullus potest dividere
et respondere, quoniam vera est lecturum eum esse vel certe quoniam vera est
non eum esse lecturum. Hoc autem non quod audientes de futuro nesciamus sed
quod eadem res et esse possit et non esse. Alioquin si ex nostra inscientia hoc
eveniret et non ex ipsarum rerum variabili et indefinito proventu, illa rursus
impossibilitas contingeret, ut omnia necessitas administraret. Non enim propter
scientiam nostram quod ex necessitate est eventurum est sed etiam si nos
nesciamus, erit tamen alicuius rei eventus constitutus et indubitatus: illam
rem futuram esse necesse est. Ergo quoniam hoc fieri non potest et ƿ sunt
quaedam quae non ex necessitate proveniant sed contingenter, in his quamquam
totius contradictionis in qualibet eius parte veritas inveniatur aut falsitas,
non tamen ut aliquis dividat et dicat hanc quidem veram esse, illam vero
falsam. Quod huiusmodi monstravit exemplo: cras enim bellum navale fieri aut
non fieri necesse est, non tamen ex necessitate fiet cras aut ex necessitate
cras non fiet, ut possit aliquis dividere et praedicare dicens cras fiet, ut
hoc vere dicat et ita ex definito contingat, vel rursus cras non fiet, et hoc
eodem modo proveniat: hoc fieri non potest sed tantum indefinite quaecumque una
pars contradictionis vera est, altera falsa sed quae evenerit. Eventus autem
ipsorum indiscretus est: et illud enim et illud poterit evenire. Hoc autem
idcirco est quoniam non est ex antiquioribus quibusdam causis pendens rerum
eventus, ut quaedam quodammodo necessitatis catena sit sed potius haec ex
nostro arbitrio et libera voluntate sunt, in quibus est nulla necessitas. Quod
si, inquit, itidem ORATIONES VERAE SUNT QUEMADMODUM ET RES: hoc sumpsit a
Platone, qui dixit similiter se habere orationes rebus et cognatas quodammodo
esse in ipsa significatione, si sint res impermutabiles et ratione stabili
permanentes oratio quoque de his vera esset et necessaria, sin vero esset res
quae varietate naturae numquam perpetuo permaneret in orationibus quoque fixa
veritas non esset et nulla per huiusmodi orationes demonstratio proveniret. Hoc
igitur sumens Aristoteles ut optime dictum sic ait: quoniam, inquit, orationes
similiter sese habent quemadmodum res, manifestum est quoniam quaecumque res
ita sunt, ut utrumlibet sint et contraria ipsorum contingere possint, necesse
est ita contradictionem se habere, quae de illis natura instabilibus atque
indefinitis rebus est, ut si res sint dubitabiles et indefinito variabilique
proventu contradictio quoque quae de his rebus fit variabili indefinitoque
proventu sit. Quae autem essent huiusmodi res, quarum eventus varius
indefinitusque constaret, planissime demonstravit dicens: QUOD CONTINGIT IN
HIS, QUAE NON SEMPER SUNT ET NON SEMPER NON SUNT. Ea enim sunt, in quibus contingit
utrumlibet, quae neque semper sunt (possunt enim corrumpi) neque semper non
sunt (possunt enim generari et fieri). Haec enim sunt quae habent ad opposita
cognationem, sicut in ipsa propria substantia rerum ipsarum eventus docet. Nam
esse et non esse oppositum est. Quod autem non fuit et generatur et fit ex eo
quod non fuit est. Habuit igitur in hoc ad esse et non esse id est ad opposita
cognationem. Sin vero idem ipsum quod est corrumpatur, ex eo quod fuit non
erit. Habebit igitur rursus ad opposita cognationem. Quare et sicut harum quae
sunt in generatione et corruptione rerum proventus indefinitus est, ita quoque
et contradictionum partes, quamquam in tota contradictione una vera sit, altera
falsa. Indefinitum ƿ enim et indiscretum est, quae una harum vera sit, quae
altera falsa. HORUM ENIM NECESSE EST QUIDEM ALTERAM PARTEM CONTRADICTIONIS
VERAM ESSE VEL FALSAM, NON TAMEN HOC AUT ILLUD SED UTRUMLIBET ET MAGIS QUIDEM
VERAM ALTERAM, NON TAMEN IAM VERAM VEL FALSAM. QUARE MANIFESTUM EST, QUONIAM
NON EST NECESSE OMNIS AFFIRMATIONIS VEL NEGATIONIS OPPOSITARUM HANC QUIDEM
VERAM, ILLAM VERO FALSAM ESSE. Docuit supra nos in his quae utrumlibet sunt
rebus contradictionis unam partem non esse definite veram, falsam vero alteram
definite: nunc a frequentiori et a rariori argumentum trahit. Supra namque
monstravit esse quasdam res quae frequentius quidem contingent, non tamen
interclusum sit, ut et opposita aliquando contingent. Contingit enim ut rarius
infrequentiusque contingat. Ergo si in his quaecumque in pluribus eveniunt non
necesse est unam veram esse, alteram falsam (idcirco quod quicumque dixerit
hominem in senecta canescere et hoc ex necessitate esse protulerit mentietur,
potest enim et non canescere): si in his ergo non est definite una vera, altera
falsa, in quibus una res frequentius evenit, rarius altera, multo minus in his
in quibus oppositorum eventus aequalis est. Et verum est quidem dicere, quoniam
hoc contingit frequentius, non tamen omnino quoniam ƿ contingit, idcirco quod,
licet rarius, tamen contingit oppositum. Quod si neque in his quae in pluribus
praedicantur una definite vera est, altera falsa et multo minus in his quorum
aequaliter indiscretus eventus est, manifestum est in futuris et contingentibus
propositionibus non esse unam veram, alteram falsam. Hoc enim in principio ut
monstraret validissima argumentatione contendit. NEQUE ENIM QUEMADMODUM IN HIS
QUAE SUNT, SIC SE HABET ETIAM IN HIS QUAE NON SUNT, POSSIBILIBUS TAMEN ESSE AUT
NON ESSE SED QUEMADMODUM DICTUM EST. Ad divisionem temporum in principio factam
totam reuocat quaestionem. Ait enim prius propositiones eas quae fierent aut in
praesenti aut in praeterito aut in futuro praedicari. Et eas quidem quae de
praeterito vel praesenti dicerentur definitam veritatem vel falsitatem habere,
sive in sempiternis et divinis dicerentur rebus sive in nascentibus atque
morientibus, in quibus utrumlibet contingeret, ut haberent ad opposita
cognationem. In futuris vero, si de divinis quidem rebus aliquis et in
mutabilibus loqueretur, eodem modo unam veram definite, alteram falsam esse
definite. Non enim habere huiusmodi naturas ad opposita cognationem. In his
autem quae in generatione et corruptione essent de futuro praedicatis vel
affirmative vel negative non eundem esse modum veritatis definitae sed totius
quidem contradictionis unam partem veram esse, alteram falsam, definite autem
unam veram, definite alteram falsam minime. ƿ Nunc autem non utraque tempora
posuit, praesens scilicet et praeteritum sed tantum praesens. Dixit enim: NEQUE
ENIM QUEMADMODUM IN HIS QUAE SUNT, id est in his quae praesentia sunt. Quod
vero ait IN HIS QUAE NON SUNT, POSSIBILIBUS TAMEN ESSE, de futuris loquitur,
quae cum non sint tamen esse possunt. Non enim sic se habet in praesenti
prasdicata propositio, quemadmodum in futuro, in his scilicet quae utrumlibet
sunt et in generatione et in corruptione consistunt. In illis enim id est
praeteritis et praesentibus definite una vera est, altera falsa: in his id est
futuris et contingentibus veritas et falsitas propositionum nulla definitione
constringitur. Sed quoniam de futuris propositionibus Aristotelicam sententiam
quantum facultas fuit diligenter expressimus, prolixitatem voluminis
terminemus. Est quidem libri huius -- "De interpretatione" apud
Latinos, apud Graecos vero *Peri hermeneias* inscribitur -- obscura orationis
series obscurissimis adiecta sententiis atque ideo non hunc magnis expedissem ƿ
voluminibus, nisi etiam nihil labori concedens quam pote planissime quod in
prima editione altitudinis et subtilitatis omiseram secunda commentatione
complorem. Sed danda est prolixitati venia et operis longitudo libri
obscuritate pensanda est. Sunt tamen gradus apud nos satisfacientes lectorum et
diligentiae et fastidio cupientium facillime magna cognoscere. Huius enim libri
post has geminas commentationes quoddam breuarium facimus, ita ut in quibusdam
et fere in omnibus Aristotelis ipsius verbis utamur, tantum quod ille brevitate
dixit obscure nos aliquibas additis dilucidiorem seriem adiectione faciamus, ut
quasi inter textus brevitatem commentationisque diffusionem medius ingrediatur
stilus diffuse dicta colligens et angustissime scripta diffundens. Atque haec
posterius. Nunc autem quoniam ab Aristotele supra monstratum est in futuro
contingentium propositionum veritatem et falsitatem non stabili neque definita
ratione esse divisam et quidquid supra latissima disputatio complexa est, nunc
haec eius intentio est, ut categoricarum propositionum numerum tradat,
quaecumque cum finito vel infinito nomine simpliciter fiunt. Primo enim volumine
dictum est nomen esse ut 'homo', infinitum vero nomen ut 'non homo'.
Praedicativae autem et categoricae propositiones sunt quae duobus tantum
simplicibus terminis constant: hae ƿ sive cum finito nomine, ut est: Homo
ambulat sive cum nomine infinito, ut est: Non homo ambulat Harum
igitur propositionum categoricarum atque simplicium tradere numerum contendit,
quaecumque fiunt adiectione nominis infiniti. Sed quoniam propositiones omnes
aut secundum qualitatem differunt aut secundum quantitatem (secundum qualitatem,
quod haec quidem affirmativa est, illa vero negativa, secundum quantitatem
vero, quod haec quidem plura complectitur, illa vero pauca): secundum quam
differentiam hae propositiones quae dicunt homo ambulat et rursus non homo
ambulat a se differunt? Secundum qualitatem an secundum quantitatem? Nam quod
dico: Homo ambulat qualitatem quandam substantiae id est hominem ambulare
designat et rem definitam atque substantiam unamque speciem ambulabilem esse
pronuntiat, quod autem dico: Non homo ambulat nominem quidem rem
definitam tollo, innumerabilia vero significo. Quare illa quidem quae dicit:
Homo ambulat secundum qualitatem, quae vero: Non homo ambulat
videbitur secundum quantitatem potius discrepare. An certe illud magis est
verius: [ut et] quod dico: Homo ambulat 'homo' simplex nomen quasi
affirmationi est proximum, quod vero dico: Non homo ambulat 'non homo'
infinitum nomen negationis videtur esse consimile? Sed affirmatio et negatio
secundum qualitatem differunt, haec autem affirmationi sunt negationique
similia: qualitate igitur potius quam ulla discrepant quantitate. An magis
illud est verius, quod quemadmodum ƿ se habet propositio quae dicit Socrates
ambulat ad eam quae dicit guidam homo ambulat, ita sese habet homo ambulat ad
eam quae dicit non homo ambulat? Propositio namque quae est: Quidam homo
ambulat si plures ambulent, necesse est ut vera sit, si autem plures
ambulent, ut: Socrates ambulet non est necesse. Possunt enim plures
ambulare et Socrates non ambulare sed cum plures ambulant, quidam homo ambulat.
Hoc autem ideo evenit, quia quod dicimus: Quidam homo ambulat
particularitatem iungimus universalitati id est homini et, si qui sub illa
universalitate sunt id est sub homine ambulante, eam quae dicit: Quidam homo ambulat
veram esse necesse est. At vero cum dicitur: Socrates ambulat quoniam
Socrates circa unius cuiusdam proprietatem est, nisi ipse Socrates ambulaverit,
quamquam omnes homines ambulent, non est verum dicere Socrates ambulat. Sicut
ergo: Quidam homo ambulat indefinita Socrates ambulat propria ac
definita: sic etiam in eo quod est homo et non homo. Qui dicit: Homo
ambulat dicit quoniam quoddam animal ambulat et hoc nomine et qualitate
determinat dicens "Homo ambulat". Qui vero dicit: Non homo ambulat
non quidem omnia subruit sed hominem tantum, caetera vero animalia ambulabilia
esse pronuntiat. Ergo sive equus sive bos sive leo ambulat, verum est "Non
homo ambulat" sed non est verum "Homo ambulat", si non ipse homo
ambulat. Quare ƿ quemadmodum se habet "Quidam homo ambulat" ad
"Socrates ambulat", quod illic, si plures homines ambularent, verum
erat "Quidam homo ambulat", non etiam "Socrates ambulat",
nisi ipse Socrates ambularet: ita quoque in eo quod est "Homo
ambulat" et "Non homo ambulat" dici potest. Nam si plura quae
sunt non homines ambulent, verum est dicere quoniam non homo ambulat, non autem
verum est dicere quoniam homo ambulat, nisi ipse homo ambulet. Secundum
definitionem potius et proprietstem videntur discrepare quam aliquam totam
quantitatem vel partem vel rursus aliquam qualitatem. Nam, sicut posterius
demonstrabitur, ea quae dicit non homo ambulat affirmatio potius quam negatio
est. Atque haec hactenus praedixisse sufficiat. QUONIAM AUTEM EST DE ALIQUO
AFFIRMATIO SIGNIFICANS ALIQUID, HOC AUTEM EST VEL NOMEN VEL INNOMINE, UNUM
AUTEM OPORTET ESSE ET DE UNO HOC QUOD EST IN AFFIRMATIONE (NOMEN AUTEM DICTUM
EST ET INNOMINE PRIUS; NON HOMO ENIM NOMEN QUIDEM NON DICO SED INFINITUM NOMEN;
UNUM ENIM QUODAMMODO SIGNIFICAT INFINITUM, QUEMADMODUM ET NON CURRIT NON VERBUM
SED INFINITUM VERBUM), ERIT OMNIS AFFIRMATIO VEL EX NOMINE ET VERBO VEL EX
INFINITO NOMINE ET VERBO. PRAETER VERBUM AUTEM NULLA AFFIRMATIO VEL NEGATIO.
EST ENIM VEL ERIT VEL FUIT VEL FIT, VEL QUAECUMQUE ALIA ƿ HUIUSMODI, VERBA EX
HIS SUNT QUAE SUNT POSITA; CONSIGNIFICANT ENIM TEMPUS. QUARE PRIMA AFFIRMATIO
ET NEGATIO EST HOMO, NON EST HOMO, DEINDE EST NON HOMO, NON EST NON HOMO;
RURSUS EST OMNIS HOMO, NON EST OMNIS HOMO, EST OMNIS NON HOMO, NON EST OMNIS
NON HOMO. In secundo (ut arbitror) libro praediximus omnem enuntiationem
simplicem id est praedicativam ex subiecto et praedicato consistere, quorum
semper praedicatio aut verbum esset aut quod idem posset, tamquam si verbi
dictio poneretur: ut cum dicimus: Homo ambulat verbum ponitur; cum vero
dicimus: Homo rationalis subaudiatur hic verbum 'est', ut totus
intellectus sit "Homo rationabilis est". Quocirca necesse est aut
verbum semper esse praedicatum aut quod sit verbo consimile idemque in
enuntiationibus possit. Quod vero subiectum esset, aut omnino nomen esse aut
quod vice nominis fungeretur. Quocirca illud maxime colligendum est omne in
categorica propositione subiectum nomen esse, omne vero praedicatum verbum. Sed
quoniam, cum de nomine loqueretur, aliud quoddam nomen introduxit, quod
simpliciter quidem et per se nomen non esset, infinitum tamen nomen vocaretur,
id quod cum negativa particula profertur, omnis autem propositio ex nominis
subiectione consistit, est autem categorica propositio, quae aliquid de aliquo
praedicat vel negat, et de quo praedicat quidem nomen est quoniamque in nomine
infinitum etiam ƿ nomen dicitur, necesse est semper categoricam propositionem
aut nomen habere subiectum aut illud quod dicitur infinitum. Infinitum vero
nomen est quod ipse nunc INNOMINE vocat. Omnis ergo propositio praedicativa in
duas dividitur species: aut ex infinito nomine subiectum est aut ex simplici
nomine. Ex infinito quidem, cum dico: Non homo ambulat ex finito autem et
simplici, ut: Homo ambulat Huius autem quae ex finito et simplici est
species sunt duae: quae aut universale nomen subicit, ut "Homo
ambulat", aut singulare, ut "Socrates ambulat". Quare ita fit
divisio: omnium enuntiationum simplicium, quae ex duobus terminis constant,
aliae sunt ex infinito nomine subiecto, aliae vero ex finito et simplici. Earum
quae simplex habent subiectum aliae sunt quae universale simplex subiciunt,
aliae quae singulare. Supra vero perdocuit quod sint differentiae propositionum
simplex nomen in subiecto ponentium: quod aliae sint universales, aliae
particulares, aliae indefinitae. Et secundum quantitatem quidem hoc modo
differunt, secundum qualitatem vero, quod aliae affirmativae sint, aliae
negativae. Idem quoque in his propositionibus quae ex infinito nomine subiecto
enuntiantur. Aliae namque harum indefinitae sunt, aliae definitae. Definitarum
aliae sunt universales, aliae particulares. Hic quoque secundum quantitatem nec
minus secundum qualitatem eaedem infinitorum quoque nominum propositionibus
differentiae sunt. Dicimus enim alias esse affirmativas, alias negativas.
Subiecta vero descriptio docet, quae sint affirmativae simplices, ƿ quae sint
negativae, et rursus quae sint affirmativae ex infinito nomine et quae
negativae easque omnes in propriis determinationibus adiunximus nec minus etiam
indefinitas in utraque specie propositionum posuimus singulare habentibus
subiectum simplicibus propositionibus reiectis. Sint enim indefinitae simplices
hae: Homo ambulat Homo non ambulatcontra has vero divisae secundum
infinitum nomen hae: Non homo ambulat Non homo non ambulat Universales ex
simplici subiecto nomine sint hae: Omnis homo ambulat Nullus homo ambulat
contra has divisse ex infinito nomine universales: Omnis non homo ambulat
Nullus non homo ambulat Rursus particulares ex finito nomine subiecto
sint: Quidam homo ambulat Quidam homo non ambulat rursus contra has
divisae ex infinito nomine subiecto hae: Quidam non homo ambulat Quidam non
homo non ambulat Hoc autem subiecta descriptione declaratur: Indefinitae
ex simplici nomine subiecto: Homo ambulat Homo non ambulat Indefinitae ex
infinito nomine subiecto: Non homo ambulat Non homo non ambulat Universales ex
simplici nomine subiecto: Omnis homo ambulat Nullus homo ambulat Universales ex
infinito nomine subiecto: Omnis non homo ambulat Nullus non homo ambulat
Particulares ex simplici nomine subiecto: Quidam homo ambulat Quidam homo non
ambulat ƿParticulares ex infinito nomine subiecto: Quidam non homo ambulat
Quidam non homo non ambulat Haec ergo partiens et de propositionibus ex duobus
terminis constitutis faciens propositionem colligit omnis ex subiecto nomine
propositiones et eas tantum ad divisionem sumit, quae ex infinito nomine fiunt,
faciens huiusmodi divisionem principalem, ut sit: propositionum aliae sunt ex
finito nomine, aliae ex infinito. Oportuerat quidem volentem cuncta partiri ad
differentias propositionum non solum infinita sumere nomina sed etiam verba.
Sed quoniam noverat nomen quidem infinitum conservare propositionem quam
invenisset, ut si in affirmativa diceretur affirmativam servaret enuntiationem,
ut est: Non homo ambulat si in negativa negativam, ut est: Non homo non
ambulat verba vero quae sunt infinita iuncta in propositione non
affirmationem sed perficere negationem, idcirco de his reticuit, quod hae magis
quae ex verbo infinito sunt ad unam qualitatem pertinent propositionis id est
ad negativam. Semper enim fit ex infinito verbo negatio. Haec igitur colligens
ait: QUONIAM AUTEM EST DE ALIQUO SUBIECTO AFFIRMATIO SIGNIFICANS ALIQUID id est
praedicans, hoc est quoniam omnis propositio ex subiecto et praedicato. Quod
autem subiectum EST VEL NOMEN VEL INNOMINATUM. ƿInnominatum autem est quod
propositum subruit nomen, ut est 'non homo'. Nomen enim quod est 'homo' differt
nominis infiniti privatione quod est 'non homo' atque ideo et innominatum
vocavit. Qualis autem debeat esse propositio de qua tractat ostendit dicens:
UNUM AUTEM OPORTET ESSE ET DE UNO HOC QUOD EST IN AFFIRMATIONE, id est ex
duobus terminis propositionem oportere consistere. Commemorat quoque quid sit
innominatum se supra dixisse, quoniam quod diceremus 'non homo' nomen quidem
Aristoteles non diceret sed quod nomen simpliciter non vocaret hoc addito
infinito nomen diceret infinitum, idcirco quoniam unum quidem significat sed
infinitum. 'Non homo' enim quod significationem eius quod dicimus homo tollit
unum est et unam per se significationem subripiens, multa sunt quae
intellegentium sensibus relinquantur. Commemorat etiam quoniam 'non currit'
verbum superius infinitum vocavit et non simpliciter verbum. QUONIAM ergo
aliquid de aliquo affirmatio est, hoc autem quod subiectum est aut nomen esse
oportet aut innominatum id est infinitum nomen, duplex propositionis species
invenitur. Omnis enim affirmatio vel ex nomine est et verbo vel ex infinito
nomine et verbo. Eodem quoque modo et negatio. Neque enim reperietur ulla
umquam affirmatio, cui negatio inveniri non possit. Quod si duplex species
affirmationum, duplex quoque species est negationum. Illud ƿ quoque commemorat
quod supra iam dixit. Nam licet ex nomine et verbo et rursus ex eo, quod non
est nomen sed infinitum, nomine et verbo sit affirmatio et negatio praedicativa
id est categorica: ut autem praeter verbum sit ulla affirmatio aut negatio aut
praeter id quod idem significet verbo vel in subauditione vel aliquo alio modo
fieri non potest. Ponit quoque verba quae paene in omnibus propositionibus aut
sub ipsa cadunt aut quae idem valeant. EST ENIM, inquit, VEL ERIT VEL FUIT ,
VEL QUAECUMQUE ALIA consignificant tempus, verba sunt, sicut ex his doceri
possumus quae ante posita sunt atque concessa, cum definitio verborum daretur:
verba esse quae consignificarent tempus. Quare si haec consignificant tempus,
non est dubium quin verba sins. Sed praeter haec aut praeter idem valentia
propositio nulla est. Recte igitur dictum est praeter verba praedicativam
propositionem non posse constitui. Iuste tamen aliquis quaestionem videatur
opponere, cur cum iam dixerit praeter verbum enuntiationes nulla ratione posse
constitui nunc idem repetit, quasi nil de his antea praedixisset. Sed
superfivum videri non debet. QUONIAM enim finitum nomen cum negativa particula
nomen est infinitum, idcirco putaretur fortasse negatio esse quod diceremus non
homo. Quod si haec negatio, homo affirmatio. Ne in hunc ergo quisquam laberetur
errorem, hoc dixit et congrue repetivit, quoniam praeter verbum esse enuntiatio
non potest, tamquam si diceret: ƿ nemo arbitretur infinitum nomen esse
negationem nec nomen affirmationem, praeter enim verbum affirmatio et negatio
nulla umquam potest ratione constitui. In hoc illud quoque noverat quod verbum
infinitum et negationem significaret et infinitum verbum. Id enim quod dicimus
'non ambulat' et infinitum est verbum et negatio sed per se quidem si dicatur
simplex sine aliquibus aliis adiectionibus infinitum verbum est; sin vero cum
nomine aut cum infinito nomine proferatur, non iam verbum infinitum sed negatio
accipitur: ut 'non' negativa particula cum 'ambulat' iuncta infinitum verbum
efficiat non ambulat sed in propositione quae est "Homo non ambulat"
hominem non ambulare designet. Atque ideo ait subiecta quidem in
propositionibus posse esse vel nomina vel infinita nomina, praedicata vero
praeter verba esse non posse. Nam sive in affirmationibus quis coniungat quid,
verbum sine dubio praedicavit, sive in negationibus, non infinitum verbum sed
tantum verbum, cui addita non particula totem qualitatem propositionis ex affirmativa
in negativam commutet. Quare recte nullam differentiam propositionum de
infinitis verbis fecit. Infinita enim verba tunc sunt infinita, cum sola sunt.
Si vero cum infinito nomine iungantur aut nomine, non infinita verba iam sunt
sed finita, cum negatione tamen in tota propositione intelleguntur. Si ergo,
quemadmodum Stoici volunt, ad nomina negationes ponerentur, ut esset "Non
homo ambulat" negatio, ambiguum ƿ esse posset, cum dicimus 'non homo' an
infinitum nomen esset, an vero finitum cum negatione coniunctum. Sed quoniam
Aristoteli placet verbis negationes oportere coniungi, infinita magis verba
ambigui intellectus sunt, an infinita videantur, an cum negatione finita. Atque
ideo ita discernitur: sumptum cum nomine infinitum verbum negatio fit et
negativa propositio, ut est "Homo non ambulat", per se vero dictum
infinitum verbum est, ut 'non ambulat'. Atque ideo hic solam differentiam
nominum et infinitorum nominum in propositionibus dedit, non etiam verborum
infinitorum, idcirco quod de coniunctis loquebatur, id est de nominibus vel
infinitis nominibus atque verbis. In qua coniunctione id quod per se infinitum
verbum dicitur negatio est. Neque enim oportet sicut omnis propositio aut ex
finito nomine aut ex infinito constat, ita quoque aut ex verbo constare aut ex
infinito verbo. Infinitum enim verbum in propositionibus non est sed quotiens
aliquid (ut dictum est) tale ponitur, finitum quidem verbum est sed illi iuncta
negatio totam propositionem privat ac destruit. Et verbum quidem infinitum
iunctum nominibus negationem ut faciat necesse est, nomen vero infinitum
iunctum verbis non necesse est ut faciat negationem. Quod enim dicimus
"Non homo ambulat" affirmatio est, non negatio. Ergo quoniam
affirmationem oportet aliquid de aliquo significare, nomen autem infinitum est
aliquid, quotiens dicimus: Non homo ambulat ambulationem (id est ALIQUID)
de 'non homine' (id est DE ALIQUO) praedicamus. Sed si dicamus 'non ambulat'
non potius de aliquo praedicavimus aliquid sed ab aliquo. Qui enim dicit homo
non ambulat, ambulationem ƿ ab homine tollit, non de homine praedicat. Quare
negatio potius quam affirmatio est. Si enim affirmatio esset, id est si verbum
esset infinitum, aliquid de aliquo praedicaret. Nunc autem aliquid ab aliquo
tollit: non est igitur verbum infinitum sed potius negatio, quotiens in tota
sumitur propositione. Numerum vero propositionum, quarum nos supra quoque
descripsimus, ipse subiecit: indefinitas quidem prius, post vero contra
iacentes. Quod si quis vel ad illa reuertitur vel hic intendit animum, in quo
vel nostra vel Aristotelica dispositio discrepet diligenter agnoscit. Nos enim
et contrarias proposuimus et subcontrarias, Aristoteles vero solum contradictorie
sibimet contra iacentes oppositasque proposuit. Sed Aristoteles non solum in
praesenti tempore easdem propositionum dicit esse differentias quas proposuit
sed etiam in aliis quoque temporibus quae sunt extrinsecus. Extrinsecus autem
tempora vocat quae praeter praesens sunt praeteritum scilicet et futurum. QUANDO
AUTEM EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, DUPLICITER DICUNTUR OPPOSITIONES. DICO
AUTEM UT EST IUSTUS HOMO; EST TERTIUM DICO ADIACERE NOMEN VEL VERBUM IN
AFFIRMATIONE. QUARE IDCIRCO QUATUOR ISTAE ERUNT, QUARUM DUAE QUID EM AD
AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM SESE HABEBUNT SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT
PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME. DICO AUTEM QUONIAM EST AUT IUSTO ADIACEBIT AUT
NON IUSTO, QUARE ETIAM NEGATIO. QUATUOR ERGO ERUNT. INTELLEGIMUS ƿ VERO QUOD
DICITUR EX HIS QUAE SUBSCRIPTA SUNT. EST IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST
IUSTUS HOMO; EST NON IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST NON IUSTUS HOMO. EST
ENIM HOC LOCO ET NON EST IUSTO ET NON IUSTO ADIACET. HAEC IGITUR, QUEMADMODUM
IN RESOLUTORIIS DICTUM EST, SIC SUNT DISPOSITA. Fertur autem etiam alia
inscriptio quae est hoc modo: DICO AUTEM QUONIAM EST AUT HOMINI ADIACEBIT AUT
NON HOMINI, QUARE ET NEGATIO. Et rursus paulo post: EST ENIM HOC LOCO ET NON
EST HOMINI ADIACET. HAEC IGITUR, QUEMADMODUM IN RESOLUTORIIS DICTUM EST, SIC
SUNT DISPOSITA. Quod autem dicitur perobscurum est et exponitur a pluribus
incurate, quorum cum iudicio competenti enumerabo sententias. Postquam de his
propositionibus expedivit, quae duobus constiterint terminis et subiectum habuerint
aut nomen aut (ut ipse ait) innominatum id est infinitum nomen, nunc ad eas
transit, in quibus est tertium adiacens praedicatur, uno subiecto duobus
praedicatis: ut in eo quod dicimus homo iustus est homo subiectum est et iustus
et est utraque praedicantur. Ergo in hoc duo sunt praedicata, unum vero
subiectum. Et fortasse aliqui inquirat cur ita dixerit: quando autem est
tertium adiacens praedicatur. Non enim tertium praedicatur sed secundum. Duo
enim sunt quae praedicantur, unum vero subiectum est. Sed non ita dictum est,
quasi est in ƿ propositione quae dicit homo iustus est tertium praedicaretur
sed quoniam adiacet tertium et praedicatur. Ergo quod dicitur tertium ad
adiacere refertur. Etenim in ea propositione quae dicit homo iustus est est tertium
adiacet, praedicatur autem iam non tertium sed secundum. Ergo tertium numeratum
adiacet, secundum vero numeratum praedicatur. Hoc est igitur quod ait: QUANDO
EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, non quoniam tertium praedicatur sed
praedicatur tertium adiacens, id est tertio loco. Facit igitur nunc in his
propositionibus considerationem, in quibus est tertium adiacens secundum
praedicatur. Et sicut in his in quibus tantum praedicatur 'est', non etiam
adiacens praedicabatur, ut homo est, de subiecto considerationem fecit, quot
modis sumptum subiectum differentias faceret propositionum (aut enim nomen esse
subiectum aut infinitum nomen), sic nunc de praedicato loquitur et de
praedicati differentiis tractat. In his enim propositionibus, IN QUIBUS EST
TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, sumptum praedicatum alias nomen, alias infinitum
nomen facit differentias propositionum. Praedicatum autem dico in ea
propositione quae ponit: Homo iustus est 'iustus'. Hoc enim praedicatum
de homine est, 'est' autem non praedicatur sed tertium adiacens praedicatur --
id est secundo loco et adiacens iusto, tertium vero in tota propositione
praedicatur, non quasi quaedam pars totius propositionis sed potius
demonstratio qualitatis. Non enim ƿ hoc quod dicimus est constituit
propositionem totam sed qualis sit id est quoniam est affirmativa demonstrat. Atque
ideo non dixit TERTIUM PRAEDICATUR tantum sed TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR. Non
enim positum tertium praedicatur solum sed adiacens tertium secundo loco et
quodammodo accidenter praedicatur. Potest etiam sic intelligi: idcirco dixisse
Aristotelem 'est' in his tertium adiacens praedicari, quoniam possit
aliquotiens et per se praedicari, ut si quis dicat: Socrates philosophus
est ut propositio haec hoc sentiat: Socrates philosophus vivit 'Est'
enim pro 'vivit' positum est. Si quis ergo sic dicat duo inveniuntur subiecta
est vero solum praedicatur, non etiam adiacens. Quod enim dicimus 'Socrates
philosophus' utraque subiecta sunt 'est' autem praedicatur solum. Si quis autem
dicat sic "Socrates philosophus est" ut non iam Socratem philosophum
esse atque vivere sed Socratem philosophari et philosophum esse enuntiatione
significet, tunc invenitur unum subiectum, duo praedicata. Socrates enim
subiectum est, philosophus autem et est praedicata quorum philosophus quidem
principaliter praedicatur, est autem adiacens philosopho et ipsum praedicatur
sed non simpliciter praedicatur sed adiacens. Sunt autem etiam aliae
propositiones hoc modo: Socrates in lycio leget Et sunt hae ex tribus
terminis. Sed de hac interim
propositionum natura nil tractat sed de his solis in quibus est tertium
adiacens praedicatur, ut est: Homo iustus est Sed de his duas quidem
oppositiones. Quocirca recte duae oppositiones ƿ quatuor propositionum sunt.
Hoc autem huiusmodi est: QUANDO EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, quod
principaliter praedicatur aut nomen erit aut infinitum nomen. Et hae aut
affirmative praedicandae sunt aut negative. Quocirca simplicis nominis
affirmatio et simplicis nominis negatio una est oppositio et duae
propositiones. Finitum autem et infivitum hic non subiectum sed sumitur
praedicatum, ut in eo quod est homo iustus est iustus praedicatur. Hoc autem
nomen erit aut infinitum nomen. Fiunt ergo ex his duae affirmationes: homo
iustus est, homo non iustus est . Atque hoc quidem in indefinitis. Posterius
autem monstrabitur hoc etiam in his es se, quae determinationem habent
universalitatis vel particularitatis. Nunc autem horum ordo subiectus numerum
oppositionemque declaret. Oppositio una: Affirmatio simplex: Negatio simplex:
Homo iustus est Homo iustus non est Oppositio una: Affirmatio ex infinito
Negatio ex infinito. Homo non iustus est Homo non iustus non est
Simplices in superposita descriptione propositiones vocavi, in quibus nomen
praedicatur, ut: Homo iustus ƿ est Homo iustus non est Ex infinitis
autem, in quibus nomen infinitum principaliter praedicatur, ut est: Homo non
iustus est Homo non iustus non est Sive autem est primo dicatur sive
postea idem est nec hoc turbet quod Aristoteles 'est' primum dixit, nos vero
postremum sed idem est. Fiunt igitur oppositiones duae, quatuor propositiones
sunt. Hae quatuor propositiones ex senario propositionum numero ad pauciora
reductae sunt. Si enim simplices et ex duobus terminis fuissent, hoc modo
essent: Homo est Homo non est Iustus est Iustus non est Non iustus est Non
iustus non est et essent hae sex propositiones. Posset quidem adici hoc
quidem etiam, ut de infinito nomine subiecto fierent propositiones, ut est: Non
homo est Non homo non est Sed de his posterius dicit. Nunc autem sex
illae simplices in quatuor raptae sunt, idcirco quoniam res simplices iunctae
naturaliter redeunt pauciores. Coniunctio enim ipsa numerum minuit, ut si sint
decem res et singulae singulis iungantur, ut binae fiant, quinarius numerus
coniunctionis redit. Ita etiam hic modo sex erant propositiones (ut supra
docui) quae [et] simpliciter dicerentur sed hae adstrictae sunt et coniunctione
deminutae. Nam quod posuerunt istae quatuor: Homo est Homo non est Iustus est
Iustus non est hae coniunctione in duas redactae sunt. Iunctus enim homo
cum iusto duas propositiones fecerunt: Homo iustus est Homo iustus non
est Rursus ƿ ad eundem ipsum hominem infinitum cum praedicatur, aliae
duae propositiones ex infinito praedicato rationabiliter oriuntur: Homo non
iustus est Homo non iustus non est Quorum duae sunt oppositiones, quatuor
vero propositiones. Ita igitur ex sex propositionibus, id est: Est homo Non est
homo Est iustus Non est iustus Est non iustus Non est non iustus(quae cum sex
sint propositiones, tres tamen habent oppositiones) homo iusto et homo non
iusto subiectus quatuor solas propositiones fecit, duplicem vero oppositionem.
Qui vero dixerunt numerosiores fieri propositiones ex his, in quibus 'est'
adiacens praedicaretur, quam ex his, quae duobus terminis constarent, illos non
intellexisse rerum naturam manifestum est, quae ita fert, ut semper ex pluribus
simplicibus rariores redeant res paucioresque coniunctae. Ait igitur: in his IN
QUIBUS EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR: ut hoc quod ait TERTIUM non ad
praedicationem referatur potius quam ad ordinem, ipse distinxit dicens: DICO
AUTEM UT EST IUSTUS HOMO; EST TERTIUM DICO ADIACERE NOMEN VEL VERBUM IN
AFFIRMATIONE. Non inquit tertium praedicari sed tertium adiacere, ad ordinem scilicet,
non ad praedicationem, ut tertium quidem adiaceret, adiacens autem
praedicaretur id est non simpliciter praedicaretur. Neque enim superius
terminus in propositione est. Atque ideo si quis resoluere propositionem velit
in suos terminos, ille non resolvit in 'est' sed in id quod est homo et iustus.
Et erunt duo termini: subiectus quidem homo, praedicatus vero ƿ iustus, 'est'
autem quod adiacens praedicatur et tertium adiacens non in termino sed in
qualitate potius propositionis (ut dictum est) iustius accipietur. NOMEN autem
VEL VERBUM ait 'est' propter hanc causam. Tertium enim nomen adiacere est
dixit, ut doceret prima duo esse hominem scilicet et iustum, idcirco autem ait
NOMEN VEL VERBUM, quoniam verba quoque nomina sunt. Hoc autem prius dixit
dicens: IPSA QUIDEM PER SE DICTA VERBA NOMINA SUNT. Postquam igitur dixit, quid
vellet ostendere per id quod ait EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, quoniam ad
ordinem non ad praedicationem, subter exposuit quot fierent propositiones
dicens: QUARE IDCIRCO QUATUOR ISTAE ERUNT. Dixit autem communem istis quatuor
accidentiam, quam paulo post diligenter exponam. Quod autem accidit hoc est:
cum sint hae quatuor propopositiones, quas subter positurus est, duae ipsarum
se AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM ITA HABEBUNT SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT
PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME. Sed hanc his propositionibus accidentiam paulo
post demonstrabo. Nunc autem illud respiciamus, quemadmodum ipse quatuor fieri
propositiones dicat. Ait enim: DICO AUTEM QUONIAM EST AUT IUSTO ADIACEBIT AUT NON
IUSTO. Fiet enim duplex propositio, si 'est' aut iusto adiaceat aut non iusto,
hoc modo: Est homo iustus Est homo non iustus Quare, inquit, si est
affirmativo modo positum nunc quidem cum iusto, nunc autem cum non iusto
geminas fecit propositiones scilicet affirmativas, idem quoque est cum
negatione coniunctum id est non geminas ƿ quoque faciet negationes eas scilicet
quae sunt: non est homo iustus, non est homo non iustus. Hoc est autem quod
ait: DICO AUTEM QUONIAM EST AUT IUSTO ADIACEBIT AUT NON IUSTO. Si enim adiacet
iusto, facit hanc affirmationem: Est iustus homo si adiacet non iusto,
facit hanc affirmationem: Est non iustus homo Quare etiam negatio, quae
iuncta cum est non est facit. Haec igitur negatio copulata iusto et non iusto
duas efficiet negationes contra eas quas supra diximus propositiones. Si enim
addatur iusto, talem facit negationem: Non est iustus homo si non iusto:
Non est non iustus homo Hoc autem cur evenit? Quoniam est et non est
iusto et non iusto adiacet, est cum iusto et non iusto duas faciente
propositiones; non est iterum cum iusto et non iusto alias duas. Ex quibus
quatuor duae oppositiones sunt, ut ait supra: QUANDO EST TERTIUM ADIACENS
PRAEDICATUR, DUPLICITER DICUNTUR OPPOSITIONES. Quare sensus sese totus hoc modo
habet. Sed quoniam est alia quoque scriptio loci, sic dicat: DICO AUTEM QUONIAM
EST AUT HOMINI ADIACEBIT AUT NON HOMINI, QUARE ETIAM NEGATIO. QUATUOR ERGO
ERUNT. INTELLEGIMUS VERO QUOD DICIMUS EX HIS QUAE SUBSCRIPTA SUNT. EST IUSTUS
HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST IUSTUS HOMO; EST NON IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON
EST NON IUSTUS HOMO, est hoc loco et non est homini adiacente. Turbabat
expositores ƿ et dubitabant quid hoc esset, quod cum supra dixisset: DICO AUTEM
QUONIAM EST AUT HOMINI ADIACEBIT AUT NON HOMINI, in eorum exemplo et
dispositione 'est' non apposuit homini aut non homini sed iusto et non iusto
dicens: INTELLEGIMUS VERO QUOD DICITUR EX HIS QUAE SUBSCRIPTA SUNT. EST IUSTUS
HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST IUSTUS HOMO; EST NON IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON
EST NON IUSTUS HOMO, et postquam iusto et non iusto est et non est apposuit
quod ante non dixit sed ad hominem et ad non hominem est adiacere proposuit,
postea infert: EST ENIM HOC LOCO HOMINI ADIACET, qui posuerat iusto et non
iusto est et non est adiacere. Unde Alexander quoque dicit scripturae esse
culpam, non philosophi recte dicentis et emendandam esse scripturam. Sed non
eum oportuit confundi, si pro homine et non homine iustum et non iustum
intulit. Haec enim exempla potius sunt quam propositionum necessitas. Quod enim
dixit est homini et non homini adiacere ita sumpsit, tamquam si homo
praedicaretur, ut in eo quod est: Socrates homo est vel rursus: Socrates
non homo est Ergo volens sumere quodcumque praedicatum, nunc quidem
simplex, nunc autem infinitum, intulit iustum et non iustum indifferenter
habens, an homo et non homo praedicaretur, an iustus et non iustus, modo in
praedicato alias sumeretur nomen, alias infinitum nomen. Non ergo oportuit
conturbari Alexandrum aliosque in hac inscriptione, in qua nos philosophus
exercere voluerit, sicut Porphyrium ƿ et Herminum non turbabat, qui dicunt
exempla haec esse finiti praedicati et infiniti, in quibus quodlibet
praedicatum [sit] aeque accipi oportere. Velut si, cum dixisset homini et non
homini adiacere est et non est, album et non album postea intulisset,
sufficeret. Hoc enim illud praedicatum alias finitum, alias infinitum sumere
quibuscumque nominibus. Et quod ait homini et non homini adiacere est et postea
intulit iusto et non iusto et subiecit hominem, non ita putandum est, tamquam
de subiectis id est homine et non homine loqui voluerit et postea per errorem
intulerit in praedicato iusto et non iusto sed potius ipsum homini et non
homini ita sumpsit, tamquam in aliquo praedicaretur, ut (sicut dictum est):
Socrates homo est Socrates non homo est Hic ergo homo et non homo
praedicatur. Rursus si quis dicat: Homo iustus est Homo non iustus est
nihil differt. Eodem enim modo praedicatum in una propositione simplex sumptum
est, in altera infinitum, velut si dicam: Nix alba est Nix non alba est
eodem modo. Non ergo culpanda scriptura est quae, cum prius proposuisset homini
et non homini adiacere est, iustum et non iustum intulit. Nil enim interest,
sive iustum aut non iustum praedicetur sive homo aut non homo, dummodo
praedicationem alias infinitam, alias vero sumat finitam, tunc cum est tertium
adiacens praedicatur. Exercere igitur intellegentiam nostram acumenque
philosophus voluit rerum omnium sollertissimus, non falsa scripture confundere.
Quando autem ea quae supra dixit colligens ait: EST ENIM HOC LOCO ET NON EST
HOMINI ADIACET, hoc sentit, quoniam in hac propositione quae dicit "Homo
iustus est", quam supra proposuerit, iustus de homine praedicatur, 'est'
autem adiacens iusto adiacebit ; et in ea quae dicit "Homo iustus non
est", quoniam iustus praedicatur de homine, 'non est' autem adiacet, 'non
est' igitur homini quoque adiacebit. Hoc est enim quod ait: EST ENIM HOC LOCO
ET NON EST HOMINI ADIACET. Nam si iustus praedicatur de homine, est autem et
non est adiacet iusto, homini quoque adiacebit, ut dictum est. Hanc quoque
scripturam emendandam esse Alexander opinatur faciendumque esse hoc modo, sicut
prius quoque exposuimus: EST ENIM HOC LOCO ET NON EST IUSTO ET NON IUSTO
ADIACET. Sed ordo quidem totius sententiae diligenter expositus est, sive illa
scriptio sit sive illa. Neutra enim mutanda est. Et una quidem plus habet
exercitii, altera vero facilitatis sed ad unam intellegentiam utraque
perveniunt. Restat igitur ut id quod ait: QUARE IDCIRCO QUATUOR ISTAE ERUNT,
QUARUM DUAE QUIDEM AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM SESE HABEBUNT SECUNDUM
CONSEQUENTIAM UT PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME diligentius exponamus. Locus
enim magna brevitate constrictus est et nimia obscuritate ac subtilitate
difficilis. Et hunc quidem in prima editione huius operis transcurrentes
exposuimus atque [in] brevissimam ut in aliis quoque dedimus expositionem. Nunc
autem quid in se sensus habeat veri, quid hac brevitate latitet, quantum
facultas suppetit, ƿ nos ipsi patefaciemus, et quantum valet animum lector
intendat. Cui si forte paulo obscuriora videantur, rerum imputet difficultati;
si vero planiora quam putaverit, suo gratiam debebit acumini. Sed prius quid de
hoc loco Herminus arbitretur quam possibiliter expediam. Ait Herminus tribus modis
propositiones cum infinito nomine posse proferri: aut enim infinitum subiectum
habent, ut est Non homo iustus est aut infinitum praedicatum, ut: Homo
non iustus est aut infinitum praedicatum et infinitum subiectum, ut: Non
homo non iustus est Harum igitur, inquit, quaecumque ad praedicatum
terminum habent nomen infinitum, similes sunt his quae aliquam denuntiant
privationem. Denuntiant autem privationem hae quae dicunt homo iniustus. Ergo
istis huiusmodi quae proponunt: Homo iniustus est illae, inquit,
consentiunt quae sunt ex infinito praedicato, ut ea quae est: Homo non iustus
est Idem enim est, inquit, esse hominem iustum quod hominem non iustum.
Illae vero quae habent aut subiectum infinitum, ut est: Non homo iustus
est aut utraque infinita, ut est: Non homo non iustus est non
consentiunt ad privatoriam propositionem, quae est: Homo iniustus est
Nulla similitudo est enim eius propositionis quae dicit: Non homo iustus
est et eius quae dicit: Homo inustus est Nec vero eius quae
proponit: Non homo non iustus est et eius quae enuntiat: Homo iniustus
est Namque illae quae infinitum nomen habent in praedicatione hae
privatoriis consentiunt, illae vero propositiones quae aut subiectum habent
infinitum aut utraque infinita privatoriis longe diversae sunt. Sed haec
Herminus. Longe a toto intellectu ƿ et ratione sententiae discrepans has
interposuit, quae aut ex utrisque infinitis aut ex subiecto fierent infinito.
Quid autem esset quod ait SECUNDUM CONSEQUENTIAM vel quae duae haberent se
secundum consequentiam ut privationes, quae vero non, exponens nihil planum
fecit et sensus nihilo magis ante expositionem Hermini quam post expositionem
obscurus est. Nos autem Porphyrium sequentes eique doctissimo viro
consentientes haec dicimus: quatuor esse propositiones, quarum duae quidem ex
finitis nominibus sunt, duae vero ex infinitis nommibus praedicatis. Sunt autem
ex finitis nominibus hoc modo: affirmatio est iustus homo, negatio non est
iustus homo. Ex infinitis vero nominibus praedicatis affirmatio est quae dicit:
Est non iustus homo negatio quae proponit: Non est non iustus homo
Sed has ex infinitis nominibus praedicatis propositiones in reliquo sermone
infinitas vocabimus, ut affirmatio infinita sit extra expositionem ea quae
dicit: Est non iustus homo negatio infinita ea quae dicit: Non est non
iustus homo ut quod dicturi eramus propositionem ex nomine infinito
praedicato hanc infinitam nominemus, illas autem duas quae nullum nomen habent
infinitum nec subiectum nec praedicatum simplices vocamus. Sunt ergo simplices
propositiones hae: Est homo iustus Non est homo iustus Privatorias autem
propositiones voco quaecumque habent privationem. Privatoriae autem sunt hoc
modo: Est iniustus homo haec enim iustitia subiectum privabit, et rursus:
Non est iniustus homo haec rursus iniustitia subiectum privabit. Ergo cum
sint duae propositiones simplices, una affirmativa, ƿ altera negativa, et sint
duae privatoriae, eae quoque una affirmativa, una negativa, necnon etiam sint
aliae infinitae, affirmativa rursus et negativa, dico quoniam, quemadmodum se
privatoriae propositiones affirmatio scilicet et negatio ad affirmationes et
negationes simplices habuerint, sic se habebunt etiam quae sunt infinitae ad
easdem ipsas simplices scilicet secundum consequentiam. Quod autem dico tale
est. Disponantur prius duae simplices id est affirmatio quae dicit: Est iustus
homo et rursus negatio quae dicit: Non est iustus homo Sub his
autem disponantur privatoriae: sub affirmatione quidem simplici privatoria negativa,
sub negativa simplici affirmativa privatoria, ut sub ea quae dicit: Est homo
iustus ponatur ea quae dicit: Non est homo iniustus et sub ea quae
dicit: Non est homo iustus ponatur ea quae proponit: Est homo
iniustus Rursus sub privatoriis disponantur infinitae: sub affirmatione
affirmatio, sub negatione negatio. Sub affirmatione quidem privatoria quae
dicit: Est iniustus homo disponatur affirmativa infinita: Est non iustus
homo sub negativa vero privatoria quae dicit: Non est iniustus homo
ponatur negativa infinita quae dicit: Non est non iustus homo Hoc autem
subiecta descriptio docet: SIMPLICES Affirmatio: Negatio: Est iustus homo Non
est iustus homo PRIVATORIAE Negatio: Affirmatio: Non est iniustus homo Est
iniustus homo INFINITAE Negatio: Affirmatio: Non est non iustus homo Est non
iustus homo His ergo dispositis dico quoniam, quemadmodum se habent
privatoriae, id est affirmatio et negatio quae dicunt: Est iniustus homo Non
est iniustus homo ad simplices quae proponunt: Est iustus homo Non est
iustus homo secundum consequentiam, sic se habebunt etiam infinitae
propositiones affirmatio et negatio hae scilicet quae sunt: Est non iustus homo
Non est non iustus homo ad easdem simplices quae sunt: Est iustus homo
Non est iustus homo Videamus quae sit simplicium et privatoriarum
consequentia, ut utrum se sic habeant infinitae ad simplices, quemadmodum se
habent privatoriae ad easdem simplices, cognoscamus. Dispositae igitur sunt in
primo quidem ordine simplices propositiones, affirmatio simplex quae dicit: Est
iustus homo et negatio simplex quae dicit: Non est iustus homo Sub
his id est sub affirmatione simplici duae negationes, una privatoria quae est:
Non est iniustus homo et altera infinita quae est: Non est non iustus
homo Sub negatione vero simplici quae dicit: Non est iustus homo
duae affirmationes, una privatoria quae dicit: Est iniustus homo altera
infinita quae dicit: Est non iustus homo Illud quoque in descriptione
videndum est, quod angulariter se affirmationes negationesque respiciunt. Nam
affirmatio quae est simplex: Est iustus homo angulariter se contra
utrasque respicit affirmationes infinitam scilicet et privatoriam quae sunt:
Est non iustus homo Est iniustus homo Rursus negatio simplex quae est:
Non est iustus homo angulariter ƿ respicit duas negationes infinitam
scilicet et privatoriam. Et
in veritate simplicem affirmationem privatoria negatio sequitur. Nam si verum
est dicere quoniam est iustus homo, verum est dicere quoniam non est iniustus
homo. Nam qui iustus est non est iniustus. Et possumus istam continuam
propositionem coniunctamque proponere: si iustus est homo, non est iniustus
homo. Sequitur ergo affirmationem simplicem privatoria negatio, ut si vera
fuerit affirmatio simplex vera quoque sit negatio privatoria et affirmationis
simplicis veritatem negationis privatoriae veritas consequatur. At vero non e
converso est. Neque enim affirmatio simplex negationem sequitur privatoriam.
Nam si verum est dicere quoniam non est iniustus homo, non est omnino verum
dicere quoniam est homo iustus. Potest enim vere de equo dici quoniam equus non
est iniustus homo (neque enim omnino homo est et ideo nec iniustus homo est)
sed non potest dici de equo quoniam equus est homo iustus. Ita ergo, quoniam
verum non est de equo quoniam est iustus homo equus, veritatem negationis
privatoriae non sequitur veritas simplicis affirmationis. Atque ideo nec
continua propositio hinc et coniuncta proferri proponique potest. Non est enim
vera propositio, si quis dicat: "si non est iniustus homo, est iustus homo".
De equo enim (ut dictum est) verum est quia non est iniustus homo, non tamen
verum est iustum esse hominem equum. Quare negationem privatoriam simplex
affirmatio non sequitur. Monstratum est igitur quoniam ƿ affirmationem
simplicem negatio privatoria sequeretur, negationem vero privatoriam simplex
affirmatio non sequeretur. Rursus videamus et in opposita parte qualis sit
consequentia. In diversa enim parte affirmationem quidem privatoriam sequitur
negatio simplex, negationem vero simplicem affirmatio privatoria non sequitur.
Nam si verum est dicere quoniam est iniustus homo, verum est dicere quoniam non
est iustus homo. Qui enim iniustus est, iustus non est. Et affirmativae
privatoriae eius scilicet quae dicit: Est iniustus homo veritatem sequitur
negativa simplex quae est: Non est iustus homo Hoc autem non convertitur.
Neque enim simplicem negativam sequitur privatoria affirmativa. Nam si verum
est dicere quoniam non est iustus homo, non est omnino verum quoniam est
iniustus homo. De equo enim verum est dicere quoniam equus non est iustus homo
(nam qui omnino homo non est nec iustus homo est) sed non de eodem equo dici
potest vere quoniam equus est iniustus homo. Nam qui homo non est nec iniustus
esse potest. Quare veritatem negativae simplicis non sequitur veritas
privativae affirmationis, veritatem autem affirmationis privatoriae sequitur ex
necessitate veritas simplicis negativae. Quocirca monstratum est hoc in
utrisque, quoniam affirmationem quidem simplicem sequeretur negatio privatoria,
negationem vero privatoriam non sequitur affirmatio simplex; rursus
affirmationem privatoriam sequitur negatio simplex, negationem simplicem non sequitur
affirmatio privatoria. His ergo ita positis de infinitis privatoriisque
tractemus. Privatoriae namque et infinitae affirmationes affirmationibus,
negationes consentiant negationibus ƿ hoc modo. Affirmatio enim privatoria quae
dicit: Est iniustus homo consentit infinitae affirmationi quae dicit: Est
non iustus homo Idem enim significant utraeque et privatoria affirmatio
et infinita affirmatio et quamquam in aliquo sermone prolatione discrepant,
tamen significatione nil discrepant, nisi tantum quod quem illa iniustum ponit
id est privatoria, haec ponit esse non iustum. Et rursus negatio privatoria
quae est: Non est iniustus homo consentit atque concordat ei negationi
quae est infinita: Non est non iustus homo Hae quoque idem, quod sibi
istae consentiunt. Sequitur autem simplicem affirmationem eam quae dicit: Est
iustus homo privatoria negatio quae dicit: Non est iniustus homo
sequitur igitur eandem ipsam simplicem affirmationem infinita negatio, id est
eam quae dicit: Est iustus homo ea quae proponit: Non est non iustus
homo Nam si sibi privatoria negatio et infinita consentiunt, quam
consequitur privatoria negatio, eandem quoque infinita negatio consequitur. Sed
affirmationem simplicem quae proponit: Est iustus homo privatoria negatio
sequitur quae dicit: Non est iniustus homo quare sequitur etiam eandem
simplicem affirmationem quae enuntiat: Est iustus homo infinita negatio:
Non est non iustus homo Rursus e diversa parte idem evenit: quoniam
affirmationem privatoriam quae dicit: Est iniustus homo sequebatur
negativa simplex quae proponit: Non est iustus homo sequitur quoque
infinitam affirmationem quae dicit: Est ƿ non iustus homo simplex negatio
quae dicit: Non est iustus homo Nam si privatoria affirmatio et infinita
consentiunt, quae sequitur privatoriam, eadem sequitur infinitam. Sed
privatoriam affirmationem quae dicit: Est iniustus homo sequitur simplex
negatio quae proponit: Non est iustus homo sed privatoria affirmatio et
infinita affirmatio idem significant sibique consentiunt: sequitur igitur
simplex negatio quae est: Non est iustus homo infinitam affirmationem
quae dicit: Est non iustus homo Sed hoc e converso non evenit.Nunc enim
demonstratum est quod simplicem affirmationem sequeretur infinita negatio et
simplex negatio veritatem infinitae affirmationis sequeretur sed non est e
converso, ut rursus infinitam negationem sequatur finita affirmatio et
simplicem negationem infinita rursus affirmatio consequatur. Nam si idem
privatoria negatio quae est non est iniustus homo et infinita negatio
significat quae est: Non est non iustus homo quoniam affirmatio simplex
quae dicit: Est iustus homo non sequitur privatoriam negationem quae est:
Non est iniustus homo ut supra monstravimus, eadem ipsa simplex
affirmatio quae proponit est iustus homo non seqmiur infinitam negationem quae
enuntiat: Non est non iustus homo Rursus in parte altera si affirmatio
privatoria quae proponit: Est iniustus homo idem significat cum infinita
affirmatione quae dicit: Est ƿ non iustus homo privatoria autem
affirmatio quae proponit: Est iniustus homo non sequebatur simplicem
negationem quae dicit: Non est iustus homo nec eandem quoque simplicem
negationem quae proponit: Non est iustus homo sequitur infinita
affirmatio quae dicit: Est non iustus homo Sed quamquam hoc ratio
consequentiae et necessitas monstret, nos tamen id quod demonstravimus ratione
exemplis quoque doceamus. Dico enim affirmationem simplicem quae dicit: Est
iustus homo sequi infinitam negationem quae dicit: Non est non iustus
homo sicut eandem quoque simplicem affirmationem sequebatur privatoria
negatio quae proponit: Non est iniustus homo Nam si verum est dicere
quoniam est iustus homo, verum quoque de eo dicere quoniam non est non iustus
homo (nam qui iustus est non est non iustus) sicut verum erat dicere, quoniam
idem qui iustus est non est iniustus. Quare simplicem affirmationem sequitur
infinita negatio, sicut eandem quoque simplicem privatoria negatio sequebatur.
Sed hoc non convertitur. Neque enim statim verum est, qui non est non iustus
homo eundem esse iustum. Equus enim non est non iustus homo (neque enim omnino
homo est: qui autem omnino homo non est, non poterit esse homo non iustus) sed
de equo, de quo verum est dicere quoniam non est non iustus homo, non est de eo
verum dicere quoniam est iustus homo, sicut de eodem equo verum esset dicere
privatoriam negationem ƿ quae proponit: Non est iniustus homo (haec enim
poterat etiam de equo dici) nec erat verum quoniam sequeretur hanc id est
privatoriam negationem simplex affirmatio quae diceret: Est iustus homo
Quare non sequitur infinitam negationem quae est: Non est non iustus homo
simplex affirmatio quae proponit: Est iustus homo sicut ne illam quidem
quae consentit infinitae negationi id est privatoriam negationem quae proponit:
Non est iniustus homo ea quae dicit: Est iustus homo simplex
affirmatio sequebatur. Concludenti igitur dicendum est quoniam affirmationem
quidem simplicem sequitur infinita negatio, Sicut eam privatoria sequebatur,
infinitam vero negationem non sequitur simplex affirmatio, sicut nec negationem
privatoriam sequebatur. Rursus in parte altera idem e converso evenit. Affirmationem
enim infinitam sequitur negativa simplex, sicut privatoriam quoque
affirmationem eadem simplex negatio sequebatur. Nam qui est von iustus homo
ille ex necessitate non est iustus, sicut etiam qui est iniustus homo ille ex
necessitate non est iustus. At vero si verum est dicere quoniam non est iustus
homo, non est omnino necesse ilium esse non iustum hominem. Equus enim non est
iustus homo (nam qui omnino homo non est nec iustus homo esse potest) sed
nullus de eodem dicere potest quoniam equus est non iustus homo (qui enim homo
non est nec non iustus homo esse potest), sicut etiam cum diceremus: Non est
iustus homo non sequebatur privatoria affirmatio quae dicit: Est iniustus
homo Equus namque non est iustus homo sed de eodem equo nemo dicit quoniam
est iniustus homo. Iterum igitur concludenti dicendum est affirmationem
infinitam sequi simplicem negationem, sicut affirmationem quoque privatotiam
sequebatur sed non convertere. Neque enim sequitur simplicem negationem
infinita affirmatio, sicut eam nec privatoria affirmatio sequebatur. Sic ergo
cum sint quatuor propositiones, duae simplices, duae infinitae, quarum duae
simplices sunt: Est iustus homo Non est iustus homo duae vero infinitae:
Est non iustus homo Non est non iustus homo (et harum quatuor duae quidem
id est negatio infinita et negatio simplex sequuntur duas id est negatio
infinita simplicem affirmationem, ea quae dicit: Non est non iustus homo
eam quae dicit: Est iustus homo infinitam autem affirmationem simplex
negatio, eam quae dicit: Est non iustus homo ea quae proponit: Non est
iustus homo duae vero aliae id est affirmatio simplex et affirmatio
infinita non sequuntur negationem infinitam et simplicem negationem. Hoc autem
etiam in privatoriis evenit, ut affirmatio privatoria non sequatur simplicem
negationem, cum illam simplex negatio sequatur, et rursus negatio privatoria
sequatur affirmationem simplicem, cum simplex affirmatio non sequatur
privatoriam negationem): recte dictum est harum quatuor id est duarum
simplicium propositionum et duarum infinitarum duas duabus esse consequentes et
habere quandam consequentiam ad alias, sicut infinita negatio et simplex
negatio sequuntur simplicem affirmationem et infinitam affirmationem, sicut
privationes ƿ quoque. Nam et privatoria negatio sequebatur simplicem
affirmationem et simplex negatio sequebatur privatoriam affirmationem. Ergo
duae habent consequentiam id est infinita negatio et simplex negatio
consequentiam ad simplicem et infinitam affirmationem, sicut privationes quoque
(namque et privationes similiter sunt, ut saepe supra monstravi), duae vero
minime habent consequentiam. Neque enim negativam infinitam simplex sequitur
affirmativa aut infinita affirmativa simplicem negativam sequitur, sicut in
privationibus quoque fuit. In privationibus namque nec affirmatio simplex
privatoriam negationem sequebatur nec simplicem negationem privatoria
affirmatio consecuta est. Sensus ergo huiusmodi est: QUATUOR ISTAE ERUNT, id
est quatuor propositiones, ex quibus duplicem fieri oppositionem dixerat.
Quatuor autem istae sunt duae simplices: affirmativa est iustus homo, negativa
non est iustus homo, et duae infinitae: affirmativa est non iustus homo, negativa
non est non iustus homo. Quarum, inquit, duae, scilicet negative infinita et
negativa simplex, sic se habebunt ad affirmationem et negationem secundum
consequentiam, id est ita alias duas affirmationes simplicem et infinitam ipsae
duae negationes sequnutur, ut eas privationes sequebantur; DUAE VERO MINIME id
est simplex affirmatio et infimita affirmatio: non se habebunt secundum
consequentiam ipsae duae affirmationes ad duas negationes, infinitam scilicet
et simplicem, quas non sequebantur, sicut nec dudum has negationes privatoriae
quoque affirmationes secutae sunt. Quod vero ait secundum affirmationem et
negationem non ita ƿ intellegendum est, quasi una sit affirmatio aut una
negatio sed quoniam in quatuor propositionibus, in quibus duae quidem
affirmationes erunt, duae vero negationes (affirmationes: simplex quidem
"Est iustus homo", infinita autem "Est non iustus homo",
negationes autem: simplex quidem "Non est iustus homo", infinita
autem "Non est non iustus homo"), quoniam affirmationes duas,
simplicem quidem: Est iustus homo infinitam: Est non instus homo
duae negationes sequebantur (simplex negatio quae est "Non est iustus
homo" infinitam affirmationem quae dicit "Est non iustus homo",
et rursus infinita negatio simplicem affirmationem sequebatur), quoniam ergo
(ut dictum est) duas affirmationes simplicem et infinitam duae negationes simplex
et infinita sequebantur, hoc autem et in privationibus erat, idcirco dictum est
ad affirmationem et negationem secundum consequentiam sic se habere harum
quatuor propositionum duas, sicut etiam se privationes haberent. Ad
affirmationem autem et negationem dixit, quod duas affirmationes duae
negationes sequerentur, duae vero minime, id est duas negationes duae
affirmationes non sequerentur. Neque enim sequebatur negationem infinitam
simplex affirmatio aut simplicem negationem infinita affirmatio, sicut nec in
privationibus erat, quod saepe supra monstratum est. Ne quis autem nos
arbitretur de eodem genere propositionem dicere negationis affirmationisque.
Neque enim dicimus negationem simplicem sequi affirmationem simplicem. Hoc enim
impossibile est. Numquam ƿ enim sibi consentiunt simplex affirmatio simplexque
negatio, nec rursus infinita negatio et infinita affirmatio. Neque enim fieri
potest, ut aut negatio quae dicit: Non est iustus homo affirmationi quae
proponit: Est iustus homo consentiat aut affirmatio quae dicit: Est non
iustus homo negationi quae dicit: Non est non iustus homo eam enim
quae dicit: Est iustus homo simplicem affirmationem sequitur privatoria
negatio quae dicit: Non est iniustus homo sed negativam, inquiunt,
infinitam quae est: Non est non iustus homo haec non sequitur affirmativa
simplex quae dicit: Est iustus homo Ergo quemadmodum negativa privatoria
quae est: Non est iniustus homo sequitur affirmativam simplicem quae
dicit: Est iustus homo non eodem modo eadem simplex affirmatio quae
dicit: Est iustus homo sequitur infinitam negationem quae dicit: Non est
non iustus homo Quibus dicendum est non eos hanc consequentiam recte
intellegere nec quicquam in hac huiusmodi propositionum consequentia
discrepare. Cur enim hoc notaverint, quod non sequatur negationem infinitam
quae est non est non iustus homo finita affirmatio quae dicit: Est iustus
homo Nam hoc nil mirabile debet videri. Idcirco enim simplex affirmatio
quae dicit: Est iustus homo non sequitur infinii tam negationem quae
dicit: Non est non iustus homo quoniam nec antea privatoriam sequebatur.
Neque enim sequebatur eadem simplex affirmatio quae dicit: Est iustus
homo privatoriam negationem quae dicit: Non est iniustus homo et ea
causa est cur infinitam quoque ƿ non sequitur. Infinita enim et privatoria (ut
supra saepe iam dictum est) sibi consentiunt. Quare nulla est discrepantia. Nam
si simplex affirmatio privatoriam negationem sequeretur, eandem quoque
infinitam sequeretur. Nunc autem quoniam simplex affirmatio privatoriam
negativam non sequitur, nec infinitam quoque sequitur negativam. Illi autem qui
sumpserunt quoniam sequeretur privatoria negatio simplicem affirmationem et in
eadem consequentia discrepare dixerunt, quod simplex affirmatio non sequeretur
infinitam negationem, non ita oportuit discrepantiam sumere sed magis si,
quemadmodum privatoria negatio affirmationem simplicem, sic infinita negatio
non sequeretur simplicem affirmationem, tunc in consequentia discreparet, nunc
autem nulla est omnino discrepantia. Atque in hac quidem parte nihil omnino
discrepant atque discordant. Videamus nunc in altera parte, quam illi esse
discrepantiam dicunt infinitarum consequentiae et privatoriarum ad simplices,
ut in ea quoque si quid vere discrepant videamus. Dicunt enim affirmationi
quidem privatoriae quae dicit: Est iniustus homo consentientem esse et
concordantem simplicem negativam quae dicit: Non est iustus homo et sicut
negatio simplex sequitur privatoriam affirmationem, aiunt, quoniam non ita
sequitur simplicem negationem quae dicit: Non est iustus homo infinita
affirmatio quae dicit: Est non iustus homo Haec enim illam non sequitur.
Quibus dicendum est rursus, quoniam idcirco infinita affirmatio quae dicit: Est
non iustus homo non sequitur ƿ simplicem negationem quae proponit: Non
est iustus homo quoniam privatoria affirmatio quae dicit: Est iniustus
homo non sequitur simplicem negationem quae proponit: Non est iustus
homo Quod si privatoria affirmatio sequeretur simplicem negationem,
sequeretur sine dubio infinita quoque affirmatio eandem simplicem negationem. Nunc
autem quoniam privatoria affirmatio simplicem negationem non sequitur, nec
infinita affirmatio simplicem sequitur negationem. Affirmatio enim privatoria
et affirmatio infinita sibimet consentiunt. Illi vero qui discrepantiam
ostendere voluerunt infinitarum et privatoriarum consequentiae ad simplicem,
quod cum negatio simplex sequeretur affirmationem privatoriam non eodem modo
infinita affirmatio sequeretur simplicem negationem, non ita oportuit colligi
discrepantiam sed potius si, quemadmodum affirmativa privatoria quae dicit: Est
iniustus homo Est non est iustus homo ita infinita affirmatio quae
enuntiat: Est non iustus homo sequeretur simplicem negationem quae est:
Non est iustus homo tunc oportuerat dicere aliquid discrepare
consequentiam privatoriarum et infinitarum ad simplices. Nunc autem cum eodem
modo privatoria affirmatio non sequatur, simplicem negationem, eodem quoque
modo infinita affirmatio non sequatur simplicem negationem, manifestum est
nullam esse in his discrepantiam, immo in omnibus simillimum, et illos nihil
per hanc rationem ƿ quam volunt addere recte disserere, immo potius maioribus
obscuram sententiam obscuritatibus implicare. Sed potius ita intellegendum est,
ut id quod ait: QUARUM DUAE QUIDEM AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM SESE HABEBUNT
SECUNDUM CONSEQUENTIANU UT PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME ita accipiamus tamquam
si ita dixisset: quatuor propositionum, duarum simplicmm, duarum vero
infinitarum, duas id est affirmationes simplicem et infinitam sequuntur duae
negationes, simplex et infinita scilicet, sicut privationes quoque (in
privationibus enim affirmativam simplicem sequebatur negatio privatoria et
simplex negatio privatoriam affirmationem), reliquae vero duae, id est simplex
affirmatio et infinita affirmatio nullam habent consequentiam ad negationes, id
est simplicem et infinitam, sicut nec privationes quoque (nam affirmatio
privatoria non sequebatur negationem simplicem nec simplex affirmatio
privatoriam negationem), ut dicamus hoc modo: QUARE QUATUOR ISTAE ERUNT, duae
simplices, duae infinitae, QUARUM id est duarum simplicium et duarum
infinitarum DUAE QUIDEM id est negationes simplex et infinita habent se ad
affirmationes simplicem et infinitam SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT PRIVATIONES,
DUAE VERO MINIME id est affirmationes simplex et infinita ad duas negationes, id
est simplicem et infinitam. Hoc est enim quod ait: AD AFFIRMATIONEM ET
NEGATIONEM SIC SE HABEBUNT SECUNDUM CONSEQUENTIAM id est consequentur
negationes eas quae sunt affirmationes, UT PRIVATIONES ƿ sicut in privationibus
quoque dicebatur, DUAE VERO id est affirmationes simplex et infinita non
habebunt se secundum consequentiam ad duas negationes, id est simplicem et
infinitam, sicut privationes quoque se secundum sequentiam non habebant. Nam
privatoria affirmatio non sequebatur negationem simplicem nec simplex affirmatio
privatoriam negationem. Est alia quoque simplicior expositio, quam Alexander
post multas alias expositiones in quibus animum vertit edidit hoc modo: cum
sint, inquit, quatuor propositiones, quarum duae sunt infinitae, duae vero
simplices, duae, inquit, infinitae aequaliter se habent secundum affirmationem
et negationem ad privatorias, duae vero simplices ad easdem privatorias se
similiter non habent hoc modo: affirmativa enim infinita consentit affirmativae
privatoriae. Ea enim quae dicit infinita affirmatio est non iustus homo ei
consentit privatoriae affirmationi quae dicit: Est iniustus homo Ea vero
infinita negatio quae dicit non est non iustus homo privatoriae negationi
consentit quae dicit non est iniustus homo. Atque hae quidem duae, id est
infinita affirmatio et infinita negatio, ita sese habent AD AFFIRMATIONEM ET
NEGATIONEM, UT PRIVATIONES, id est eadem affirmant vel negant, quae etiam privationes
affirmant vel negant, duae vero minime, id est duae simplices minime se ita
habent ad affirmationem ƿ et negationem, sicut privationes. Nam omnino non
contingit simplex affirmatio privatoriam affirmationem. Ea enim quae dicit: Est
iustus homo non consentit ei quae dicit: Est iniustus homo Nec
rursus negatio simplex privatoriae negationi consentit. Ea enim quae dicit: Non
est iustus homo quae simplex negatio est plurimum dissidet ab ea quae
dicit: Non est iniustus homo quae est privatoria negatio. Ergo cum sint
quatuor, affirmatio simplex et negatio simplex, affirmatio infinita et negatio
infinita, harum duae, id est affirmatio infinita et negatio infinita, ita
aliquid affirmant vel negant ut privationes (hoc est enim quod ait: ITA SESE
HABENT AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM, UT PRIVATIONES), DUAE VERO MINIME. Neque
enim ita affirmant et negant duae simplices, sicut duae privatoriae. Affirmatio
namque simplex ab affirmatione privatoria discrepat, et rursus negatio simplex
a negatione privatoria longe dissidet atque discordat. Sed haec (ut diximus)
Alexandri expositio est post multas alias simplicior, non tamen repudianda sed
illa superior verior esse videtur, quod Aristoteles ipse testatur. Ait enim
paulo post: HAEC IGITUR, QUEMADMODUM IN RESOLUTORIIS DICTUM EST, SIC SUNT
DISPOSITA. Hanc enim consequentiam quam insuperiori expositione memoravi
privatoriarum et infinitarum ad simplices in primi libri Priorum Resolutoriorum
quae *analytika* Graeci vocant fine disposuit. Dicit autem Porphyrius fuisse
quosdam sui temporis, qui hunc exponerent librum, et quoniam ab Hermino vel
Aspasio vel Alexandro expositiones singulas proferentes multa contraria et
expositionibus male ab illis editis dissidentia ƿ reperirent, arbitratos fuisse
librum hunc Aristotelis, ut dignum esset, exponi non posse multosque illius
temporis viros totam huius libri praeterisse doctrinam, quod inexplicabilem
putarent esse caliginem. Nos autem brevissime hunc locum in prima editione
praeteriimus sed quod illic pro intellectus simplicitate breviter posuimus, hic
omni latitudine totam sententiae vim et prolixitatem digessimus. Quare quoniam
superiora digne (ut mihi videtur) expressimus, sequentis textus ordinem
sententiamque videamus. SIMILITER AUTEM SE HABET ET SI UNIVERSALIS NOMINIS SIT
AFFIRMATIO, UT OMNIS EST HOMO IUSTUS, NON OMNIS EST HOMO IUSTUS; OMNIS EST HOMO
NON IUSTUS, NON OMNIS EST HOMO NON IUSTUS. SED NON SIMILITER ANGULARES
CONTINGIT VERAS ESSE. CONTINGIT AUTEM ALIQUANDO. De indefinitis quaedam
propositionibus praelocutus nunc de his quae terminatae sunt secundum
universalitatis et particularitatis adiectionem dicit, quod etiam ipsae
similiter se habeant, sicut illae quoque quae sine ulla determinatione
dicebantur, simplex scilicet oppositio atque infinita. Quod vero ait: SIMILITER
AUTEM SE HABET ET SI UNIVERSALIS NOMINIS SIT AFFIRMATIO, alii ita
intellexerunt, ut quod ait similiter referant ad numerum oppositionum et
propositionum. Nam sicut in his quae indefinitae sunt et ƿ indeterminatae duae
sunt oppositiones, una simplicis negationis et simplicis affirmationis, altera
infinitae affirmationis et infinitae negationis, quatuor autem propositiones,
quod supra iam dictum est, ita quoque in his quae terminationem secundum
universalitatem particularitatemque habent quatuor fiunt propositiones et
oppositio duplex. Oppositio enim una est universalis affirmationis simplicis et
particularis negationis simplicis, ut est: Omnis homo iustus est Non omnis homo
iustus est Et haec quidem una est oppositio. Alia vero infinitae
universalis affirmationis et infinitae particularis negationis, ut: Omnis homo
non iustus est Non omnis homo non iustus est Quare hic quoque, cum duae
sint oppositiones, erunt sine dubio quatuor propositiones, sicut in his de
quibus supra dixerat, quae scilicet determinatione carebant. Alii vero qui
Aristotelis animum penitus inspexerunt non aiunt similiter solum se habere
determinatas propositiones ad numerum oppositionum et propositionum sed etiam
ad consequentiam. Nam quae est consequentia negationum ad affirmationes in his
propositionibus simplicibus et infinitis, quae praeter determinationem
dicuntur, eadem se similitudo habet in his quae terminatione proferuntur. Sed
quoniam non in omnibus omnia similia habent, idcirco addidit notans: SED NON
SIMILITER ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE. CONTINGIT AUTEM ALIQUANDO. Sensus
autem totus huiusmodi est: similiter, inquit, se habent hae propositiones quae
ƿ secundum determinationem dicuntur infinitae ad simplices et simplices ad
infinitas, quemadmodum illae quoque sese habebant quae sine determinatione
indefinitae dicebantur. Sed habent quandam dissimilitudinem, quod angulares
propositiones in his quae cum determinatione dicuntur non eodem modo verae
sunt, quomodo illae quae sine determinatione proferebantur vel infinitae vel
simplices. Videamus ergo prius an eadem in his quae determinatae sunt sit
consequentia quae in his est quae indefinitae proferuntur, post videamus quae
sit in angularibus dissimilitudo. Disponantur ergo non solum eae quae simplices
vel infinitae sunt sed etiam quae sunt privatoriae. Et prius quidem disponantur
hoc modo: simplex affirmatio et simplex negatio et hae quidem indefinitae, id
est praeter universalitatis aut particularitatis adiectionem. Sub his sub
affirmatione quidem simplici ponatur negatio privatoria, sub negatione vero
simplici affirmatio privatoria: hae quoque rursus indefinitae. Sub his autem
ponantur sub affirmatione privatoria et sub simplici negatione affirmatio
infinita, sub privatoria autem negatione et sub simplici affirmatione ponatur
negative infinita, et hae quoque indefinitae et indeterminatae sine ulla vel
universalitate vel particularitate. Sub his autem disponantur hae quas
determinatas vel universalitatis quantitate vel particularitatis vocamus. Et
primo quidem affirmatio universalis simplex, contra hanc negatio particularis
simplex. Sub affirmatione autem universali simplici ponatur negatio
particularis privatoria, sub negatione autem particulari simplici universalis
affirmatio privatoria. Rursus sub negatione particulari privatoria et sub
affirmatione universali simplici ponatur ƿ negatio particularis infinita, sub
affirmatione vero universali privatoria et sub negatione simplici particulari
ponatur universalis affirmatio infinita. Erit autem huiusmodi descriptio: INDEFINITAE
Affirmatio simplex: Negatio simplex: Homo iustus est Homo iustus non est
Negatio privatoria: Affirmatio privatoria: Homo iniustus non est Homo iniustus
est Negatio infinita: Affirmatio infinita: Homo non iustus non est Homo non
iustus est DEFINITAE Affirmatio universalis simplex: Negatio particularis
simplex: Omnis homo iustus est Non omnis homo iustus est Negatio particularis
privatoria: Affirmatio universalis privatoria: Non omnis homo iniustus est
Omnis homo iniustus est Negatio particularis infinita: Affirmatio universalis
infinita: Non omnis homo non iustus est Omnis homo non iustus est In hoc
ordine propositionum quem supra descripsimus quae sint angulares manifestum
est. Sunt namque affirmationes quidem affirmationibus, negationes vero
negationibus. Et in his quidem quae in definitae sunt eodem modo angulares sunt
affirmationes. Simplex quidem affirmatio quae dicit: Est homo iustus
privatoriae affirmationi quae dicit: Est homo iniustus et infinitae affirmationi
quae proponit: Est homo non iustus angularis est. Negatio vero simplex
quae est: Non est homo iustus negationi privatoriae quae dicit: Non est
homo iniustus et negationi infinitae quae est: Non est homo non
iustus angularis est. Item si quis ad definitas propositiones aspiciat,
idem sine aliqua dubitatione reperiet. Affirmatio enim universalis simplex quae
est: Omnis est homo iustus affirmationi universali privatoriae quae
enuntiat: Omnis est homo iniustus et affirmationi universali infinitae
quae proponit: Omnis est homo non iustus angularis est, item negatio
particularis simplex quae est: Non omnis est homo iustus negationi
particulari privatoriae quae dicit: Non omnis est homo iniustus et
negationi particulari infinitae quae proponit: Non omnis est homo non
iustus angularis. Sunt igitur affirmationes affirmationibus et negationes
negationibus angulares et in ordine indefinitarum propositionum et in ordine
definitarum. Quocirca de earum sequentia speculandum est. Dictum est enim prius
quod affirmationem indefinitam simplicem sequeretur privatoria et infinita
negatio, eas vero simplex affirmatio non sequeretur. Rursus infinitam
affirmationem privatoriamque affirmationem sequitur simplex negatio, hae vero
negationem simplicem non sequuntur. Rursus si quis ad ordinem definitarum
respiciat, idem inveniet. Affirmationem namque universalem simplicem sequitur
particularis privatoria negatio et particularis infinita negatio. Nam si vera
est universalis affirmatio simplex quae dicit: Omnis est homo iustus,
vera est etiam particularis privatoria negatio quae dicit: Non omnis est homo
iniustus Hoc autem idcirco evenit, quod ea quae dicit: Non omnis homo
iniustus est idem potest quod simplex et similis est ei quae proponit:
Quidam homo iustus est particulari simplici affirmationi. Nam si non
omnis homo iniustus est, quidam homo iustus est. Sed particularis affirmatio
simplex sequitur universalem affirmationem simplicem. Quando enim vera est
universalis affirmatio quae dicit: Omnis est homo iustus vera est et
particularis affirmatio quae proponit: Quidam homo iustus est Sed est
quae dicit: Quidam homo iustus est consentit particularis negatio
privatoria quae proponit: Non omnis est homo iniustus Quocirca etiam
particularis negatio privatoria universali simplici affirmationi consentiet. Sequitur
igitur eam quae dicit: Omnis est homo iustus universalem scilicet
simplicem affirmationem ea quae proponit: Non omnis est homo iniustus
particularis negatio privatoria. Sed huic particulari negationi privatoriae
quae dicit: Non omnis est homo iniustus consentit infinita particularis
negatio quae dicit: Non omnis est homo non iustus Nam si verum est
quoniam non omnis est homo iniustus, et verum est quoniam non omnis est homo
non iustus. Idem est enim esse iniustum quod non iustum. Sed privatoria
particularis negatio sequitur simplicem universalem affirmationem: infinita
igitur negatio particularis sequitur simplicem universalem affirmationem eique
consentit, si prius affirmatio universalis vera sit. Quocirca eam quae dicit:
Omnis est homo iustus universalem simplicem ƿ affirmationem sequuntur
sine dubio particularis negatio privatoria: Non omnis est homo iniustus
et particularis negatio infinita: Non omnis est homo non iustus Quare hic
quoque affirmationem negationes sequuntur. Sed hoc non convertitur. Quoniam enim
(ut dictum est) negatio particularis privatoria quae dicit: Non omnis est homo
iniustus consentit particulari affirmationi simplici, ei scilicet quae
dicit: Quidam homo iustus est hanc autem particularem affirmationem non
sequitur universalis affirmatio (neque enim, si verum est quendam esse hominem
iustum, idcirco iam et omnem esse hominem iustum necesse est): quare non
sequitur affirmatio universalis simplex: Omnis est homo iustus
affirmationem particularem simplicem: Quidam est homo iustus (potest enim
hac vera id est particulari universalis esse falsa) sed particularis affirmatio
simplex particulari negationi privatoriae consentit: quare nec privatoriam
particularem negationem simplex affirmatio sequitur universalis. Eam igitur
quae dicit: Non omnis est homo iniustus non sequitur affirmatio
universalis simplex quae proponit: Omnis homo iustus est Sed particularis
privatoria negatio consentit particulari negationi infinitae: universalis
igitur affirmatio simplex non sequitur particularem negationem infinitam. Ea
igitur quae dicit: Omnis est homo iustus affirmatio universalis simplex
non sequitur eam quae dicit: Non omnis est homo non iustus particularem
infinitam negationem. Duae igitur negationes infinita et privatoria
particulares sequuntur universalem affirmationem simplicem, sicut in his quoque
erat quae sunt ƿ indefinitae. Duae enim negationes infinita et privatoria
indefinitae simplicem affirmationem sequebantur indefinitam. Sed non e
converso. Affirmatio enim universalis simplex non sequitur negationes
particularem infinitam et privatoriam, sicut nec indefinita qunque affirmatio
simplex indefinitas sequebatur negationes privatoriam atque infinitam. Quare in
hoc uno ordine similiter sese habent definitae his quae sunt indefinitae.
Aequaliter enim affirmationibus veris verae sunt negationes, veras negationes
affirmationum veritas non sequitur nec his consentit. Rursus in altera parte
perspiciamus, quemadmodum affirmationes universales privatoriam scilicet et
infinitam particularis negatio simplex sequatur. Namque affirmationem
universalem privatoriam: Omnis est homo iniustus sequitur particularis
negatio simplex: Non omnis est homo iustus Ea enim quae dicit: Omnis est
homo iniustus consentit simplici universali negationi quae dicit: Nullus
homo iustus est Nam si omnis est homo iniustus, nullus est homo iustus.
Sed hanc, id est universalem simplicem negationem, sequitur particularis
simplex negatio. Nam si vera est quoniam nullus homo iustus est, vera est
quoniam non omnis homo iustus est. Sed universalis negatio simplex universali
affirmationi privatoriae consentit: sequitur ergo particularis simplex negatio
quae est: Non omnis est homo iustus universalem affirmationem privatoriam
quae proponit: Omnis est homo iniustus Sed haec universali affirmationi
infinitae consentit. Idem enim significant: Omnis est homo iniustus ƿet:
Omnis est homo non iustus Quare sequitur quoque particularis negatio
simplex quae est: Non omnis est homo iustus universalem affirmationem
infinitam quae dicit: Omnis est homo non iustus Hic quoque affirmationes
universales privatoriam atque infinitam sequitur simplex negatio particularis
sed non convertitur. Etenim quoniam simplicem particularem negationem quae
dicit: Non omnis est homo iustus non sequitur universalis negatio quae
proponit: Nullus homo iustus est (neque enim si vera est non omnem
hominem esse iustum, vera est nullum hominem esse iustum), haec autem, id est
universalis simplex negatio, consentit unumque significat cum affirmatione
universali privatoria: non sequitur igitur universalis privatoria affirmativa
quae dicit: Omnis est homo iniustus simplicem particularem negationem
quae proponit: Non omnis est homo iustus sicut nec eandem particularem
negationem universalis negatio sequebatur. Sed privatoria universalis
affirmatio consentit cum infinita affirmatione universali: igitur particularem
negationem quae dicit: Non omnis est homo iustus universalis affirmatio
infinita non sequitur quae proponit: Omnis est homo non iustus Quare hic
quoque affirmationes duas universales, id est privatoriam atque infinitam,
particularis simplex negatio sequitur, sicut affirmationes quoque duas
indefinitas privatoriam atque infinitam negativa indefinita sequebatur. Sed
duae affirmationes universales privatoria et infinita non sequuntur
particularem simplicem negationem, sicut quae quoque indefinitae ƿ
affirmationes privatoria et infinita indefinitam simplicem negationem non
sequebantur. Similiter se igitur habent definitae indefinitis secundum
consequentiam. Angulares autem non eodem modo sese habent. Nam indefinitarum
propositionum angulares simul veras esse contingit. Nam si verum est quoniam
est homo iustus, quae est indefinita affirmatio simplex, nihil prohibet veram
esse etiam quae dicit: Est homo iniustus et rursus eam quae dicit: Est
homo non iustus quae sunt indefinitae affirmationes privatoria et
infinita. Rursus negationes negationibus quae sunt angulares veras esse
contingit, ut ea quae est: Non est homo iustus si vera est, nihil
prohibet veram esse etiam quae dicit: Non est homo iniustus et eam quae
proponit: Non est homo non iustus Angulares ergo sibi in indefinitis in
veritate consentire nihil prohibet sed in his tantum terminis, ut in secundo
huius operis volumine docuimus, quae neque naturalia sunt inesse neque
impossibilia. Si quis enim dicat: Est homo rationabilis huic angulares
verae esse non possunt, hae scilicet quae dicunt: Est homo irrationabilis
et rursus: Est homo non rationabilis Rationabilitas enim homini per
naturam inest. Similiter autem et de impossibilibus dicendum est. Quod si sint
talia quae neque impossibilia sint inesse nec naturalia sint inesse (ut in ea
propositione quae dicit: Est homo iustus iustitiam neque naturalem esse
necesse ƿ est homini nec impossibile esse), manifestum est quoniam angulares
sibimet semper in veritate consentiunt. Atque hoc idem de negativis quoque
angularibus recte dicitur. In his igitur terminis qui nec naturales sunt nec
impossibiles semper angulares et negationes negationibus et affirmationes
affirmationibus simul veras esse contingit. Et hoc quidem in his quae
indefinitae sunt. In his autem quae definitae sunt et universalitatis
particularitatisque participes non eodem modo sunt. In quibusuis enim terminis
sive possibilibus sive naturalibus sive impossibilibus affirmationes
affirmationibus sibimet angularibus in veritate consentire non possunt,
negationes autem negationibus angulares angularibus in his tantum terminis qui
neque naturales neque impossibiles sunt in veritate poterunt convenire. Et
primum quemadmodum affirmationes affirmationibus sibimet angularibus in
veritate consentire non possunt in quibuslibet terminis demonstrandum est. Ea
enim quae dicit: Omnis est homo iustus et ea quae dicit: Omnis est homo
iniustus quae est scilicet angularis, verae simul esse non possunt. Ea
namque quae dicit: Omnis est homo iniustus nil differt ab ea quae
proponit: Nullus homo iustus est Sed "Omnis est homo iustus" et
"Nullus homo iustus est", quoniam contrariae sunt, simul verae esse
non possunt. Sed ea quae dicit: Nullus est homo iustus convenit atque
consentit ei quae proponit: Omnis est homo iniustus quare: Omnis est homo
iustus et: Omnis est homo iniustus simul verae esse non possunt.
Sed eadem quae proponit: Omnis est homo iniustus consentit (ut saepe
dictum est) ei quae dicit: Omnis est ƿ homo non iustus Quare in his nec
haec in veritate consentire potest ei quae dicit quoniam omnis est homo iustus.
Affirmatio igitur universalis simplex: Omnis est homo iustus
affirmationibus universalibus privatoriae et infinitae quae sunt: Omnis est
homo iniustus et: Omnis est homo non iustus sibimet angularibus in
veritate simul nulla ratione consentit, sicut ipsis quae indefinitae erant et
affirmationes affirmationibus et negationes negationibus in veritate poterant
consentire. In his autem quae sunt definitae affirmationes angulares simul
verae esse non possunt. Recte igitur dictum est quoniam in aliis omnibus
similis est consequentia definitarum et indefinitarum. Affirmationibus enim
consentiunt in veritate negationes, negationibus autem affirmationes non omnino
consentiont, quae similitudo consequentiae in utrisque est id est et in his
quae definitae sunt et in his quae indefinitae. Sed est distantia, quod NON
SIMILITER ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE. Et affirmationes affirmationibus et
negationes negationibus in indefinitis veras esse contingit eas scilicet quae
sunt angulares. In his autem quae sunt definitae affirmationes affirmationibus
angulares veras esse aliquando nulla ratione contingit. Hoc autem manifestum
erit, si quis et ea sibi proponat exempla in quibus sunt termini naturales
atque impossibiles et ea in quibus sunt possibiles et non naturales neque
impossibiles. In omnibus enim inveniet affirmationes affirmationibus definitas
ƿ definitis angulares simul veras esse non posse. Quod autem addidit CONTINGIT
AUTEM ALIQUANDO huiusmodi est: quamquam enim affirmationes affirmationibus
angulares definitae simul verae esse non possint in quibuscumque propositis
terminis, potest tamen fieri ut negationes negationibus verae inveniantur et
sit haec similitudo ad indefinitas angulares. Nam sicut illic negationes
negationibus indefinitae angulares verae esse simul poterant in his quae neque
naturalia neque impossibilia essent, ita hic quoque id est in ordine definitarum
negationes definitas negationibus definitis angulares angularibus simul veras
esse contingit in his quae neque impossibiles sunt nec naturales. Negatio enim
simplex particularis quae dicit: Non omnis est homo iustus potest simul
vera esse cum ea quae dicit: Non omnis est homo iniustus Potest enim
fieri ut quidam sint iusti, quidam autem non sint iusti et in eo utraeque verae
sunt, et ea quae dicit: Non omnis est homo iustus quia sunt quidam
iniusti, et ea quae dicit: Non omnis est homo iniustus quia poterunt esse
aliqui iusti. Sed haec consentit infinitae negationi particulari quae dicit:
Non omnis est homo non iustus Idem est enim dicere "Non omnis est
homo iniustus" quod "Non omnis est homo non iustus". Quocirca et
hae sibimet angulares simul verae esse possunt. Nam si quidam sunt iusti,
quidam iniusti, verum est dicere quoniam non omnis est homo iustus, quia sunt
quidam iniusti, rursus verum est dicere non omnis est homo non iustus, quia
sunt quidam iusti. Negationes igitur ƿ negationibus angulares definitae simul
verae esse possunt et hoc est simile indefinitis, in quibus sicut affirmationes
affirmationibus, ita quoque in veritate angulares negationes negationibus
consentiunt. Sensus ergo totus huiusmodi est: SIMILITER AUTEM, inquit, SE
HABET, id est similis erit consequentia propositionum, quemadmodum fuit in
indefinitis, ETIAM SI UNIVERSALIS NOMINIS SIT AFFIRMATIO, id est etiam si
definitae affirmationes negationesque ponantur, ut per subiecta exempla
monstravit dicens affirmationi simplici universali OMNIS EST HOMO IUSTUS opponi
NON OMNIS EST HOMO IUSTUS particularem scilicet simplicem negationem. Et rursus
universalem affirmationem infinitam proponens eam scilicet quae est OMNIS EST
HOMO NON IUSTUS huic illam opposuit quae dicit NON OMNIS EST HOMO NON IUSTUS.
Hae, inquit, similiter se habent ad consequentiam quemadmodum ind efinitae.
Quomo do autem se illae haberent ad c onsequentiam supra monstratum est. SED
NON, inquit, SIMILITER ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE. In his enim quae erant
indefinitae affirmationes affirmationibus angulares simul verae esse poterant.
In his autem quae definitae sunt simul verae esse non possunt. CONTINGIT AUTEM
ALIQUANDO, ut similiter angulares verae sint in his quae definitae sunt,
quemadmodum et in indefinitis. Negationes enim negationibus angulares definitae
simul in veritate consentiunt, ut in his quoque inveniebatur quas indefinitas
supra descripsimus. Plenus est igitur huiusmodi intellectus. Herminus autem hoc
aliter sic exponit: similiter, inquit, ƿ duas facient oppositiones quatuor
propositiones, si fuerint duae simplices, duae infinitae, determinatione tamen
adiecta. Hoc autem sic monstrat: proponit prius simplicem affirmationem
universalem quae dicit: Omnis est iustus homo contra hanc particularem simplicem
negationem: Non omnis est iustus homo sub affirmatione universali
simplici affirmationem universalem infinitam quae dicit: Omnis est non iustus
homo contra hanc sub negatione particulari simplici particularem
negationem infinitam quae proponit: "Non omnis est non iustus homo". Omnis
est iustus homo Omnis est non iustus homo Non omnis est iustus homo Non omnis
est non iustus homo. His ergo ita dispositis duae, inquit, fiunt oppositiones.
Contra enim eam quae est omnis est iustus homo opponitur illa quae proponit:
Non omnis est iustus homo Hoc autem idcirco quoniam sibi contradictorie
oppositae sunt universalis affirmatio simplex et particularis negatio simplex.
Et est haec quidem una propositio. Rursus contra eandem affirmationem simplicem
quae dicit: Omnis est iustus homo opponitur universalis affirmatio
infinita quae dicit: Omnis est non iustus homo et hoc contrario modo. Ea
namque quae dicit: Omnis est non iustus homo idem significat eique
consentit quae dicit: Nullus homo iustus est Sed haec quae proponit
nullus homo iustus est contrario modo opposita est ei quae dicit: Omnis est
iustus homo Quocirca etiam ea quae proponit: Omnis est non iustus ƿ
homo contrarie erit opposita ei quae dicit: Omnis est iustus homo
Est igitur haec quoque altera oppositio. Duae ergo sunt oppositiones,
quemadmodum etiam in his quae sunt indefinitae: licet alio modo essent
oppositae, tamen duae erant oppositiones. Secundum diametrum autem non
similiter veras contingit esse, ut ipse ait. Illae enim quoniam indefinitae erant,
et secundum diametrum quae erant simul veras esse contingebat et omnes omnibus.
Quod si quis ad indefinitarum descriptiones redeat diligenter agnoscit. Hic
autem, inquit, hoc est in his quae definitae sunt, non idem est. Hoc sic
monstrat: ea enim propositio quae dicit: Omnis est iustus homo non
consentit contradictioni suae quae dicit: Non omnis est iustus homo
Rursus ea quae dicit: Omnis est non iustus homo non consentit rursus ei
quae dicit: Non omnis est non iustus homo Haec enim contrariae ipsius
consentiebat. Quare cum vera est universalis affirmatio simplex quae dicit:
Omnis est iustus homo sine dubio falsa est ea quae dicit: Omnis est non
iustus homo Sed hac falsa contradictio eius vera erit: vera igitur est ea
quae negat dicens: Non omnis est non iustus homo Quocirca hae duae
propositiones angulares verae aliquotiens inveniuntur: Omnis est iustus homo
Non omnis est non iustus homo Contingit ergo aliquando veras esse sed
non, inquit, omnino. Nam si a particulari negatione infinita coeperis, non idem
est id est non eadem veritas venit. Hoc autem tali probatur modo: si enim vera
est quoniam non omnis est non iustus ƿ homo, falsa est ea quae dicit: Omnis est
non iustus homo Est enim ei contradictorie opposita. Hac autem falsa quae
dicit: Omnis est non iustus homo non omnino veram necesse est esse eam
quae proponit: Omnis est iustus homo idcirco quoniam hae duae sibi
contrariorum loco oppositae sunt. Contrarias autem propositiones simul falsas
esse posse supra docuimus. Ergo non necesse est, si falsa est omnis est non
iustus homo, veram esse eam quae dicit: Omnis est iustus homo Quod si non
necesse est, hoc potest fieri ut utraeque sint falsse. Quare evenit aliquando,
ut vera hac propositione quae dicit: Non omnis est non iustus homo falsa
sit illa quae proponit: Omnis est iustus homo Quare non similiter
secundum diametrum in veritate propositiones sibi consentiunt. Atque hoc quidem
Herminus non recte expositione dicens ordinem turbat. Si quis autem vel hoc
quod Herminus ait diligenter agnoscit vel id quod supra nos diximus, cognoscit
multam esse differentiam expositionis et meliorem superiorem iudicans ei, si
quid nobis credit, recte consentiet. HAE IGITUR DUAE OPPOSITAE SUNT, ALIAE
AUTEM AD NON HOMO UT SUBIECTUM ALIQUID ADDITO, UT EST IUSTUS NON HOMO, NON EST
IUSTUS NON HOMO; EST NON IUSTUS NON HOMO, NON EST NON IUSTUS NON HOMO. MAGIS
PLURES AUTEM HIS NON ERUNT OPPOSITIONES. HAE AUTEM EXTRA ILLAS IPSAE SECUNDUM
SE ERUNT UT NOMINE UTENTES NON HOMO. Supra iam dixerat omne subiectum aut ex
nomine simplici et finito aut ex nomine rursus infinito consistere et eorum
oppositiones ostendit quod essent duae et quatuor propositiones, duae quidem
simplex subiectum nomen habentes, duae vero infinitum. Post has quando est
tertium adiacens praedicaretur, illic quoque dupliciter oppositiones fieri
dixit, cum scilicet finitum nomen esset subiectum, vel infinitum praedicatum,
earumque inter se eam consequentiam demonstravit, qualem haberent privatoriae
ad easdem ipsas simplices, quibus ex infinito nomine propositiones
compararentur. Et quoniam omnis harum varietas propositionum ita fit, cum est
tertium praedicatur, ut aut et subiectum et praedicatum finita sint aut
subiectum quidem finitum, praedicatum vero infinitum (de quibus supra locutus
est, cum earum consequentiam demonstravit) aut infinitum habent subiectum,
finitum vero praedicatum aut infinitum et subiectum et praedicatum. Et habent
quidem propositiones utrumque finitum, ut est: Homo iustus est Homo iustus non
est finitum vero subiectum, infinitum praedicatum, ut est: Homo non
iustus est Homo non iustus non est Et harum quidem consequentia supra
monstrata est. Aliae vero sunt, quae infinitum habent subiectum et quasi nomine
utuntur nomine infinito, ut: Non homo iustus est Non homo iustus non est
Utuntur enim hae propositiones subiecto, id est ƿ 'non homo' ut nomine,
praedicato vero eo quod est iustus. Hoc est enim quod ait: ALIAE AUTEM AD NON
HOMO UT SUBIECTUM ALIQUID ADDITO. Si quis enim ponat non homo quidem subiectum
et de hoc aut finitum nomen praedicet, ut est 'iustus', aut infinitum, ut est
'non iustus', utroque modo duplicem rursus faciet oppositionem. Quatuor sunt
autem propositiones hae: Est non homo iustus Non est non homo iustus Est non
homo non iustus Non est non homo non iustusIn his igitur quatuor
propositionibus, oppositionibus vero duplicibus non homo quidem subiectus est
sed in superiore oppositione finitum quidem praedicatur nomen quod est iustus,
. Sed illae, inquit, quae praedicatum quidem infinitum habent, subiectum vero
finitum vel quibus et praedicatum finitum est et subiectum, habent aliquam ad
se consequentiam, hae vero quas postea memoravimus, id est quae infinitum
haberent subiectum, praedicatum autem vel infinitum vel finitum, nullam habent
consequentiam ad eas propositiones, quae sive finito praedicato sive infinito,
ex finito tamen subiecto consisterent. Hoc est enim quod ait: HAE AUTEM EXTRA
ILLAS IPSAE SECUNDUM SE ERUNT, id est nullam consequentiam ad superiores quae
ex finito subiecto constarent habere eas quae infinitum subiectum in propositionis
ordine retinerent. Postquam igitur enumeravit et quae ex utrisque finitis
consisterent, id est et subiecto et praedicato, et has ƿ quae ex subiecto
quidem finito, praedicato vero infinito essent, has etiam quae ex subiecto
infinito essent et ex finito praedicato necnon illas addidit quae ex utrisque
infinitis constare viderentur: postquam igitur has enumeravit, ait: MAGIS
PLURES AUTEM HIS NON ERUNT OPPOSITIONES. Omnis enim oppositio (quod supra iam
dictum est) aut ex utrisque finitis est, ut: Est homo iustus Non est homo
iustus aut ex finito subiecto, infinito praedicato, ut: Est homo non
iustus Non est homo non iustus aut ex infinito quidem subiecto, finito
vero praedicato, ut: Est non homo iustus Non est non homo iustus aut ex infinitis
utrisque, ut: Est non homo non iustus Non est non homo non iustus ut
autem quinta oppositio reperiri possit, nulla rerum ratione possibile est. De
his ergo haec dicta sint, in quibus est tertium adiacens praedicatur. IN HIS
VERO IN QUIBUS EST NON CONVENIT, UT IN EO QUOD EST CURRERE VEL AMBULARE, IDEM
FACIUNT SIC POSITA AC SI EST ADDERETUR, UT EST CURRIT OMNIS HOMO, NON CURRIT
OMNIS HOMO; CURRIT OMNIS NON HOMO, NON CURRIT OMNIS NON HOMO. NON ENIM DICENDUM
EST NON OMNIS HOMO SED NON NEGATIONEM AD HOMO ADDENDUM EST. OMNIS ENIM NON
UNIVERSALE SIGNIFICAT SED QUONIAM UNIVERSALITER. MANIFESTUM EST AUTEM EX EO
QUOD EST CURRIT HOMO, NON CURRIT HOMO; CURRIT NON ƿ HOMO, NON CURRIT NON HOMO.
HAEC ENIM AB ILLIS DIFFERUNT EO QUOD NON UNIVERSALITER SUNT. QUARE OMNIS VEL
NULLUS NIHIL ALIUD CONSIGNIFICAT NISI QUONIAM UNIVERSALITER DE NOMINE VEL
AFFIRMAT VEL NEGAT. ERGO CAETERA EADEM OPORTET APPONI. Sunt quaedam
propositiones in quibus est quidem tertium adiacens praedicatur et hoc sono
ipso et prolatione cognoscitur, aliae vero sunt in quibus tale verbum
praedicatur, quod tertium quidem adiacens non praedicetur, habeat tamen
contineatque intra se verbum est. Quae praedicatio si solvatur in participium
atque verbum, quod ante solo verbo dictum praedicatum secundum praedicabatur,
tertio loco praedicabitur est et fit similis propositio, tamquam si prolatione
quoque haberet est verbum. Si quis enim dicat:"Omnis homo currit"in
hac propositione unum subiectum est, alterum praedicatur. Homo enim subiectus
est, praedicatur autem currit. Neque enim possumus in hac propositione tres
esse terminos arbitrari, idcirco quod omnis quidem terminus non est sed
subiecti termini determinatio. Significat enim quoniam res universalis, id est
homo, universaliter subicitur cursui, cum dicit:"Omnis homo currit" Nulla
est enim hominis exceptio, ubi omnem currere determinatio est. Ergo non ponitur
loco termini id quod dicimus omnis sed potius ƿ subiecti termini determinatio
est. Quo circa in hac propositione quae dicit:"Omnis homo currit"duo
sunt termini: homo et currit. Ergo in eadem quamquam verbum est non praedicetur
in prolatione, in verbi tamen quod est currit significatione concluditur. Si
quis enim hanc propositionem quae dicit:"Omnis homo currit"solvat in
participium atque verbum, faciet omnis homo currens est et idem significat
participium verbo coniunctum quod significat verbum, quod utraque complectitur.
Nam cum dico "Omnis homo currit", omni homini actionem praesto esse
pronuntio; quod si idem rursus dicam "Omnis homo currens est", eandem
actionem homini rursus adesse proponit. Idem igitur significat verbum currit
quod currens est. Et in ea propositione quae dicit:"Omnis homo
currit"licet in prolatione est non dicatur, tamen tertium potestate
praedicatur, quod hinc cognoscitur, si tota propositio dissolvatur in
participium scilicet atque verbum. Quamobrem sicut ex nomine infinito subiecto
fit affirmatio, non eodem modo ex infinito verbo affirmatio fieri potest sed
mox vis in ea negationis agnoscitur. Quomodo enim facimus affirmationem
dicentes: Omnis non homo currit 'non homo' scilicet subiectum infinitum
ponentes, non ita possumus dicere fieri affirmationem cum proponimus: Omnis
homo non currit Haec enim iam negatio est. Quare ubicumque fuerit 'non
currit' vel 'non laborat' vel 'non ambulat' vel 'non legit', in omnibus negatio
fit, in quibuscumque infinitum verbum praedicatur. Dubitabit autem aliquis an
sicut ex infinito verbo fieri affirmatio non potest sed semper negatio ƿ ex hoc
praedicamento fit, ita quoque si eadem propositio solvatur in participium atque
verbum, an ex infinito participio possit affirmatio fieri. Quaeritur enim an
sicut in hac propositione quae dicit: Omnis homo currit qui ita proponit
dicens : Omnis homo non currit facere affirmationem non potest sed sine
dubio negationem facit, ita quoque si eadem solvatur in participium et verbum,
ut dicat quis: Omnis homo currens est si fiat infinitum non currens et
dicatur: Omnis homo non currens est an haec affirmatio sit an certe
negatio tantundem valens tamquam si aliquis dicat: Omnis homo non est
currens Sed fuerunt qui hoc cum ex multis aliis tum ex aliquo Platonis
syllogismo colligerent et quid ex ea re definirent doctissimorum virorum
auctoritate cognoscerent. Ex duabus enim negativis syllogismus fieri non potest.
In quodam enim dialogo Plato huiusmodi interrogat syllogismum: sensus, inquit,
non contingunt substantiae rationem; quod non contingit, nec ipsius veritatis
contingit notionem: sensus igitur veritatis notionem non contingit. Videtur
enim ex omnibus negativis fecisse syllogismum, quod fieri non potest, atque
ideo aiunt infinitum verbum quod est non contingit pro participio infinito
posuisse id est non contingens est. Est enim in pluribus aliis inveniendi
facultas frequenter verbum infinitum positum pro nomine infinito. ƿ Quare
verbum quidem dixere quidam semper facere negationem' si infinitum proponatur,
participia autem vel nomina si sint infinita posse facere affirmationem. Et
ideo quotienscumque a magnis viris infinitum verbum et duae negationes in
syllogismo proponuntur, hac ratione defenditur, quod dicatur verbum infinitum
pro participio esse propositum, quod participium nominis loco in propositione
praedicatur. Et hoc quidem Alexander Aphrodisius arbitratur caeterique
complures. Idcirco enim aiunt non posse fieri ex infinito verbo affirmationem,
quoniam sicut verbum est infinitum verbum mox totem perficiet negationem, sic
etiam verba quae in sese complectuntur verbum est non facient infinitam
affirmationem sed potius negationem. Si quis enim sic dicat: Homo currens non
est nullus hanc dixerit affirmationem. Si quis vero sic: Homo non
currit idcirco nec haec propositio affirmatio est quoniam currit est
verbum intra se continet et sicut ad est verbum iuncta particula negativa non
facit affirmationem sed potius negationem, ita quoque ad illud verbum iuncta
negatio quod intra se continet est verbum plenam perficit negationem. Aristoteles
autem non videtur ista discernere sed similiter arbitrari, sive cum participio
ponatur est verbum ƿ sive sine participio verbum illud quod verbum est intra se
claudit atque complectitur. Dicit enim hoc modo: IN HIS VERO IN QUIBUS EST NON
CONVENIT UT IN EO QUOD EST CURRERE VEL AMBULARE, IDEM FACIUNT SIC POSITA AC SI
EST ADDERETUR. Et huius subiecit exemplum, UT EST CURRIT OMNIS HOMO. In hac
enim propositione quae dicit: Currit omnis homo non quidem convenit poni
est verbum; eodem modo vel si quis dicat: Omnis homo ambulat hic quoque
est verbum poni non convenit sed haec talia sunt, tamquam si est adderetur.
Quod exemplo docuit. Nam sicut "Est currens omnis homo" affirmatio
est cursus praesentiam monstrans, ita quoque "Currit omnis homo"
affirmatio idem valens idemque significans. Has ex simplicibus subiectis
affirmationes in quibus est dici non convenit consequenter enumerat dicens:
Currit omnis homo mediam ponens determinationem, quod est omnis, inter
currit quod est praedicatio et subiectum quod est homo: contra hanc opponit
simplicem negationem dicens: Non currit omnis homo Rursus facit
affirmationem ex infinito nomine: Currit omnis non homo huic opponit
negationem infiniti nominis subiecti: Non currit omnis non homo Et has
idcirco proposuit, ut monstraret idem in his evenire in quibus est non convenit
praedicari, quod in illis quoque in quibus est tertium adiacens praedicabatur.
Sed quoniam in negatione infiniti nominis subiecti ƿ ait: Non currit omnis non
homo poterat quis dicere non recte fecisse negationem eius affirmationis
quae est: Currit omnis non homo hanc quae dicit: Non currit omnis non
homo sed potius ita debuisse oppositionem constitui: Currit omnis non
homo Non currit non omnis homo Ex hoc autem demonstrat ita faciendam esse
negationem, ut eam ipse disposuit. Dicit enim: NON ENIM DICENDUM EST NON OMNIS
HOMO SED NON NEGATIONEM AD HOMO ADDENDUM EST. Qui est sensus huiusmodi:
quotiens facimus, inquit, negationem contra hanc affirmationem quae dicit
currit omnis non homo, non est negativa particula non adiungenda ei quod est
omnis sed potius subiecto id est nomini quod est homo. Cum enim ita dicimus: Currit
omnis non homo facienda est negatio: Non currit omnis non homo Non
enim dicendum est: Non currit non omnis homo et non negativa particula
non est adicienda ad omnis sed potius ad homo. Huius autem haec causa est quod
omnis determinatio in terminorum numero non adscribitur sed potius ad vim suam
id est ad determinationem. Non enim aliquid universale significat ipsum omnis
sed significat quidem universale homo, omnis autem determinatio est, quoniam
quis id quod universale est id est homo universaliter praedicat. Non ergo
universale aliquid significat omnis determinatio sed potius quoniam universale
ƿ nomen universaliter praedicatur. Atque ideo quotiens in his negatio fit, ad
subiectum potius nomen trahi oportet negationem non ad determinationem. Sed ne forte
quis dubitet, ut etiam in aliis quoque ita fieri oportere oppositiones dicat.
In his enim quae subiectum habent finitum, cum dicimus: Omnis homo currit
si contra hanc contradictorie opposita negatio ponitur, ad determinationem
particula negative constituenda est, ut contra eam quae dicit: Omnis homo
currit ea sit quae dicit: Non omnis homo currit In his autem quae
ex infinito nomine subiecto fiunt, sive in affirmatione sive in negatione, a
subiecto nomine non est separanda negatio. Hoc autem ita esse facillima ratione
cognoscitur, si determinationes paulisper auferantur et in his propositionibus
ex infinito nomine subiecto quae sunt indefinitae speculatio fiat. Sit enim
affirmatio indefinita: Non homo currit Contra hanc erit negatio: Non homo
non currit Si igitur hae propositiones factae sunt in universalibus
terminis (universalis enim terminus est homo) sed non habent additam
determinationem, quoniam universaliter praedicantur, id est omnis, et servata
est et in affirmatione et negatione ad subiectum negativa particula (semper
enim fiebat necessarie infinitum), etiam tunc quando additur aliquid quod
determinet, non ad determinationem addenda est negatio sed potius ad subiectum
nomen. Quod cum in affirmatione fuerit infinitum, hoc idem infinitum ut in
negatione reuertatur providendum est. Sicut enim finitum terminum et simplicem
in his indefinitis ƿ propositionibus ad affirmationem et negationem custodiri
oportet, ut dicamus: Currit homo Non currit homo ita quoque in ea
oppositione quae est ex infinito nomine subiecto idem servandum est, ut quod in
affirmatione subiectum est idem seruetur etiam in negatione. Quod si hoc in his
quae indefinitae sunt evenit, cur non etiam in illis idem fieri oportere
videatur quae definitae sunt? Hoc solum enim definitae ab indefinitis
differunt, quod cum indefinitae universalia praedicant praeter universalitatis
determinationem, determinatae et definitae idem illud prasdicant universale cum
adiectione et significatione quoniam universaliter praedicatur. Nihil igitur aliud
omnis vel nullus significat, nisi quoniam id quod universale dicitur
universaliter praedicatur. Ergo omnia eadem quae in affirmatione et negatione
indefinitis ponebantur eadem quoque et in eisdem determinatis servanda sunt.
Omnis enim et nullus non sunt termini sed universalis termini determinationes. His
igitur ab Aristotele decursis nos quoque a Syriano, cui Philoxeno esse cognomen
supra rettulimus, propositionum omnium numerum, de quibus in hac libri
disputatione perpendit, nimis ad rem pertinentem atque utilem transferamus. Et
prius perspiciendum est in categoricis propositionibus quot indefinitae sunt.
Quantae enim fuerint indefinitae, tot ƿ erunt universales, tot particulares,
tot singularium atque individuorum propositiones. Et prius quidem affirmationes
perspiciamus hoc modo: quatuor modi sunt propositionum: aut enim indefinitae
sunt aut universales aut particulares aut singularium atque individuorum. Si
ergo perspiciantur quantae sint indefinitae affirmationes, has si per
quaternarium numerum multiplicavero, colligitur mihi numerus affirmationum.
Quem si duplico, colligitur etiam negationum hoc modo. Praedicatur enim est aut
ipsum solum aut certe tertium adiacens cum alio. Et si solum praedicatur, aut
ad nom en simplex atque finitum praedicandum est aut ad infinitum. Ex his duae
sunt affirmationes: Est homo Est non homo Quotiens autem est tertium
adiacens praedicatur, hae quatuor erunt affirmationes: aut cum subiectum
infinitum est solum, ut: Est iustus non homo aut cum praedicatum infinitum
est solum, ut: Est non iustus homo aut cum utraque finita sunt, ut: Est
iustus homo aut cum utraque infinita sunt, ut: Est non iustus non
homo MAGIS PLURES AUTEM HIS, ut ipse ait, propositiones inveniri non
possunt. Cum igitur sex sint affirmationes, duae quibus est praedicatur,
quatuor vero adiacente, has si per quaternarium ducam, viginti et quatuor
fient. Quas rursus si binario multiplicem, quadraginta octo mihi summa
subcrescunt. Tot igitur erunt affirmationes et negationes quaecumque vel
praedicato est verbo vel tertio adiacenti et praedicato fiunt. Qua in re
quoniam tres ƿ sunt aliae qualitates propositionum, quae sunt necessariae,
contingentes et inesse tantum significantes, secundum quas qualitates istae
omnes propositiones proferuntur, has quadraginta octo propositiones si in
ternarium numerum duxerimus, scilicet propositionum qualitates, centum
quadraginta quatuor omnis propositionum praedicativarum, de quibus hoc libro
tractat, numerositas crescet. Sed nunc praeter has tris qualitates quae sint quadraginta
octo propositiones cum negationibus suis (quas si per qualitates propositionum,
necessariam scilicet et contingentem et inesse significantem, multiplicavero,
centum quadraginta quatuor fient) subter adscripsimus. EST SOLUM Est homo Non
est homo Est non homo Non est non homo Est omnis homo Non est omnis homo Est
omnis non homo Non est omnis non homo Est quidam homo Non est quidam homo Est
quidam non homo Non est quidam non homo Est Socrates Non est Socrates Est non
Socrates Non est non Socrates ITEM EST TERTIUM Est iustus homo Non est iustus
homo Est iustus omnis homo Non est iustus omnis homo Est iustus quidam homo Non
est iustus quidam homo Est iustus Socrates Non est iustus Socrates Est iustus
non homo Non est iustus non homo Est iustus omnis non homo Non est iustus omnis
non homo Est iustus quidam non homo Non est iustus quidam non homo Est iustus
non Socrates Non est iustus non Socrates Est non iustus omnis homo Non est non
iustus omnis homo Est non iustus quidam homo Non est non iustus quidam homo Est
non iustus Socrates Non est non iustus Socrates Est non iustus non homo Non est
non iustus non homo Est non iustus omnis non homoNon est non iustus omnis non
homo Est non iustus quidam non homo Non est non iustus quidam non homo Est non
iustus non Socrates Non est non iustus non Socrates Has igitur
propositiones Syriano calculis colligente nos quoque nominatim disposuimus,
idcirco quoniam facilior fides habobitur numero, si per exempla prodantur,
simul etiam quoniam male doctus de his propositionibus peruersissime
contendebat et affirmationes quidem negationum loco ponens, negationes vero
affirmationum totum ordinem confundebat. Quare ne quem illius oratio a rectae
rationis veritate traduceret, idcirco hanc ad tenacioris memoriae subsidium
fecimus dispositionem. QUONIAM VERO CONTRARIA EST NEGATIO EI QUAE ƿ EST OMNE
EST ANIMAL IUSTUM ILLA QUAE SIGNIFICAT QUONIAM NULLUM EST ANIMAL IUSTUM, HAE
QUIDEM MANIFESTUM EST QUONIAM NUMQUAM ERUNT NEQUE VERAE SIMUL NEQUE IN EODEM
IPSO, HIS VERO OPPOSITAE ERUNT ALIQUANDO, NON OMNE ANIMAL IUSTUM EST EST
ALIQUOD ANIMAL IUSTUM. Hoc quoque est diligentissime superius demonstratum,
quod contrariae aliquotiens verum falsumque dividerent, si aut in rebus
naturalibus aut in impossibilibus proponerentur: aliquotiens vero simul
inveniri posse falsas, si res neque naturales neque impossibiles praedicarent.
Contrarias autemesse dictum est, quaecumque vel affirmative vel negative
universalem facerent enuntiationem. Ergo nunc hoc dicit: quae sunt, inquit,
contrariae simul verae esse non possunt. Et hoc non sine quadam rerum
determinatione locutus est. Ait enim: QUONIAM VERO CONTRARIA EST NEGATIO EI
QUAE EST OMNE EST ANIMAL IUSTUM scilicet affirmationi ILLA QUAE SIGNIFICAT
QUONIAM NULLUM EST ANIMAL IUSTUM SCILICET NEGATIO, HAE QUIDEM, inquit, quoniam
sunt contrariae, quae simul verae esse non possunt, MANIFESTUM EST QUONIAM
NUMQUAM ERUNT NEQUE VERAE SIMUL NEQUE IN EODEM. Sed quod dixit neque verae
simul huiusmodi est: nihil enim prohibet alio et alio tempore et affirmationem
universalem et negationem veraciter ƿ posse proponi. Ut si quis dicat: Omnis
homo iustus est hoc si aureo saeculo diceretur, verissime proponeretur.
Quod si quis rursus dicat: Nullus homo iustus est hoc si ferreo saeculo
enuntiet, erit vera propositio. Quare contingit et affirmationem universalem et
negationem veras esse, quas manifestum est esse contrarias sed non simul: illa
enim in aureo saeculo si ita contingit, illa in ferreo. Sed haec tempora
diversa sunt et non sunt simul. Quare recte hoc quoque addidit ut diceret
MANIFESTUM EST QUONIAM NUMQUAM ERUNT NEQUE VERAE SIMUL. Quod autem addidit
NEQUE IN EODEM ad aliam eiusdem rei determinationem valet. Possunt enim rursus
eodem tempore et simul universalis affirmatio et universalis negatio verae esse
sed si non de eodem praedicentur. Ut si quis dicat: Omne animal rationale
est hoc si de hominibus praedicetur, vera est affirmatio. Quod si quis
dicat: Nullum animal rationale est hoc si de equis enuntiet, vera erit
uno eodemque tempore contra universalem affirmationem universalis facta negatio
sed non in eodem. Illa enim affirmatio de hominibus facta est, haec vero de
equis negatio. Quamobrem recte dictum est numquam esse simul contrarias veras
posse neque in eodsm id est nec uno eodemque tempore nec de uno subiecto. Sed
quoniam his oppositae erant universali quidem affirmationi particularis
negatio, universali vero negationi affirmatio particularis et has diximus
idcirco subcontrarias dici, quod diversa quodammodo contrariis patiantur,
manifestum est quoniam sicut contrariae verae simul esse non possunt, dividunt
tamen aliquotiens inter se veritatem ƿ et falsitatem, ita quoque et
subcontrariae dividunt quidem verum inter se falaumque aliquotiens, quando
contrariae quoque diviserint, simul autem verae inveniri possunt, quando
universales et contrariae simul falsae sunt, ut autem simul falsae sint, nulla
rerum ratione contingit. Ergo contrarias quidem simul veras esse atque in eodem
numquam quisquam poterit invenire, subcontrarias autem quae universalibus et
contrariis oppositae sunt sibi inuicem comparatas veras inveniri possibile est:
ut in eo ipso exemplo quod ipse proposuit: Non omne animal iustum est
vera est, rursus: Est aliquod animal iustum haec quoque vera est. Quare
contrariae simul verae esse non possunt, subcontrarias simul veras nihil
prohibet inveniri. SEQUUNTUR VERO HAE: HANC QUIDEM QUAE EST NULLUS EST HOMO
IUSTUS ILLA QUAE EST OMNIS EST HOMO NON IUSTUS, ILLAM VERO QUAE EST EST ALIQUI
IUSTUS HOMO OPPOSITA QUONIAM NON OMNIS EST HOMO voN IUSTUS. NECESSE EST ENIM
ESSE ALIQUEM. De consequentia propositionum simplicium atque infinitarum
sufficienter quidem supra disseruit sed nunc haec est huic intentio non quae
particularis affirmatio vel negatio quam universalem affirmationem vel
negationem sequatur, quod iam supra monstravit, ƿ sed quae universalis negatio
universalem sequatur affirmationem vel quae particularis negatio particulari
scilicet affirmationi consentiat. Proponitque has quatuor dicens negationem
quidem simplicem universalem et affirmationem infinitam universalem sese sequi
et sibimet consentire nec minus his oppositas id est particularem affirmationem
simplicem et particularem infinitam negationem et in veritate et in falsitate
se sequi et a se nullo modo discrepare. Disponantur enim hae quatuor: prior
affirmatio infinita universalis quae dicit: Omnis est homo non iustus sub
hac ei consentiens simplex universalis negatio quae proponit: Nullus est homo
iustus rursus in altera parte contra affirmationem infinitam particularis
simplex affirmatio quae dicit: Est aliqui homo iustus et sub hac
particularis infinita negatio quae proponit:"Non omnis est homo non
iustus" Omnis est homo non iustus Est quidam homo iustus Nulla est homo
iustus Non omnis est homo non iustus. His ergo ita dispositis si
affirmatio universalis infinita vera sit ea quae dicit: Omnis est homo non
iustus vera est etiam ea quae proponit: Nullus est homo iustus quae
est universalis simplex negatio. Hoc autem melius in verioribus cognoscitur
exemplis. Dicatur enim: Omnis est homo non quadrupes vera, rursus: Nullus
est homo quadrupes haec quoque vera est. Quod si una harum falsa sit,
falsa quoque erit et altera. Nam si falsa est quoniam omnis est homo non
iustus, sicut vere quoque falsa est, illa quoque negatio simplex mendacissime
praedicavit quae dicit: Nullus est homo ƿ iustus quocirca affirmatio
universalis infinita et negatio uniusrsalis simplex sibimet consentiunt, ut una
vera alteram veram esse necesse sit, alterius falsitate reliquam quoque
falsitas consequatur. Idem quoque evenit in parte altera. Nam si vera est
quoniam quidam homo iustus est, vera quoque est quoniam non omnis est homo non
iustus, est enim aliqui. Nam id quod dicitur non omnis tantundem est, tamquam
si qui dicat quidam non est, quod in alio quoque exemplo manifestius apparebit.
Si quis dicat: Non omnis homo iustus est hoc est dicere "Quidam homo
iustus non est". Ergo 'non omnis' 'quidam' non significat. Si quis ergo
ita proponat: Quidam homo non iustus non est quem dicit non esse non
iustum iustum esse confirmat. Quare ille de quo dicitur quoniam non iustus non
est erit iustus. Unde fit ut ea quae dicit: Non omnis est homo non iustus
consentiat ei quae dicit: Quidam homo non iustus non est Sed haec
consentit ei quae dicit: Quidam homo iustus est haec igitur quoque
consentit et ei quae proponit: Non omnis est homo non iustus Sed quoniam
hoc fortasse aliquatenus videtur obscurius, consequentiae ipsarum hoc modo
sumendae sunt. Sitque nobis hoc positum affirmationem universalem infinitam et
negationem universalem simplicem sibimet consentire, ut unius veritatem et
falsitatem alterius veritas aut falsitas consequatur. Si falsa est affirmatio
infinita universalis quae dicit: Omnis est homo non iustus vera erit huic
opposita particularis ƿ infinita negatio quae proponit: Non omnis est homo non
iustus Sed cum falsa est affirmatio universalis infinita, falsa quoque
est universalis simplex negatio quae dicit: Nullus est homo iustus Sed
hac falsa particularem affirmationem quae huic contradictorie opposita est
veram esse necesse est, quae est: Est quidam homo iustus Quocirca quando
affirmatio universalis infinita falsa est, vera est particularis infinita
negatio et quando universalis negatio simplex falsa est, vera est simplex
affirmatio particularis. Sed affirmatio universalis infinita et negatio
universalis simplex simul falsae sunt et sibimet in falsitate consentiunt:
simul igitur erunt verae simplex particularis affirmatio et infinita negatio
particularis. Rursus si vera est affirmatio universalis infinita, falsa erit
negatio particularis infinita: ei enim contradictorie opposita est. Si rursus
vera est universalis simplex negatio, falsa est particularis simplex
affirmatio. Sed universalis affirmatio infinita et universalis negatio simplex
simul verae sunt: simul igitur erunt falsae particularis affirmatio simplex et
particularis infinita negatio. Quare hae quoque, id est particularis affirmatio
simplex et particularis infinita negatio, sibimet in veritate et falsitate
consentiunt et veritatem suam et mendacium inuicem consequuntur. Quare
affirmatio quidem et negatio utraque universalis, haec simplex, illa infinita,
sequuntur sese sibique consentiunt. Particulares autem id est universalibus
oppositae simplex affirmativa et negative infinita, ipsae quoque sibimet consentiunt.
Quare rectus est ordo, ut sicut affirmationi universali infinitae consentit
simplex universalis negatio, ita particulari ƿ affirmationi simplici
particularis negatio infinita consantiat. MANIFESTUM EST AUTEM, QUONIAM ETIAM
IN SINGULARIBUS, SI EST VERUM INTERROGATEM NEGARE, QUONIAM ET AFFIRMARE VERUM
EST, UT PUTASNE SOCRATES SAPIENS EST? NON; QUONIAM SOCRATES IGITUR NON SAPIENS
EST. IN UNIVERSALIBUS VERO NON EST VERA QUAE SIMILITER DICITUR, VERA AUTEM
NEGATIO, UT PUTASNE OMNIS HOMO SAPIENS? NON. OMNIS IGITUR HOMO NON SAPIENS. HOC
ENIM FALSUM EST. SED NON OMNIS IGITUR HOMO SAPIENS VERA EST; HAEC AUTEM EST OPPOSITA,
ILLA VERO CONTRARIA. De consequentia propositionum disputans et sibi
quemadmodum consentirent ilium tractatum parumper egressus docere proposuit,
quae veniant in responsionem de singularibus, si ad praedicationem ipsorum sit
particula negationis apposita, quae rursus in his quae de universalibus sunt
propositionibus ad praedicationem addita particula negative concurrent. Neque
enim oportet similiter facere enuntiationes. Non enim simile est quod ex
utraque praedicatione contingit. Hoc autem ita manifestum est: si quis de
singulari aliquo interrogatus neget, ille qui interrogaverit potest facere ex
infinito nomine praedicato illam scilicet negationem iungens quam respondens
ante negaverit, et hoc veraciter praedicabit. De universalibus autem apparebit
non eandem ƿ veritatem posse contingere, si ex his affirmatio componatur. Si
quis enim interroget alium PUTASNE SOCRATES SAPIENS EST? Si ille responderit
NON, vere ille concludit dicens: SOCRATES IGITUR NON SAPIENS EST. Sit autem hoc
in alio quoque clariori exemplo manifestum atque interrogemus aliquem hoc modo:
Socratesne Romanus est? Ille respondeat: non, nos vere concludere possumus:
Socrates igitur non Romanus est, facientes ex negatione quam ille respondebat
et ex nomine quod nos in propositione praedicavimus affirmationem ex nomine
infinito quae dicit: Socrates non sapiens est vel Socrates non Romanus est. Has
enim affirmationes esse ex infinito nomine supra monstratum est. Si igitur
eodem modo aliquis in universalibus subiectis interroget dicens: OMNISNE HOMO
SAPIENS EST? Nos utique respondebimus: NON. Tum ille eadem similitudine
concludit. Dicit enim: OMNIS IGITUR HOMO NON SAPIENS EST. Quocirca nullus homo
sapiens est. Ea enim quae dicit: Omnis homo non sapiens est consentire
monstrata est ei quae dicit: Nullus homo sapiens est Videbitur ergo
quodammodo ex vera responsione falsa inlata esse conclusio. Cui nos dicimus
negationem quidem nos respondisse, non ut ea negatio ad praedicatum iungeretur
sed ad determinationem. Neque enim nos voluisse ab omni homine sapientiam
tollere, cum interrogante an omnis homo sapiens esset ƿ nos negaremus sed ab
omni potius id est determinatione voluisse nos abstrahere sapientiam, illud
scilicet significantes, quod alicui esset et alicui non esset sapientia, ut
quod diximus non tantum valeret tamquam si diceremus non omnis. Ergo si illa
negatio ad nomen, id est ad sapientem iongatur, universalis fit affirmatio quae
dicit: Omnis homo non sapiens est consentiens universali negationi quae
proponit: Nullus homo sapiens est Sed haec contraria est interrogationi.
Fuit enim interrogatio: Omnisne homo sapiens est? Haec habet universalem
affirmationem, cui contraria est universalis negatio, cui rursus negationi
consentit affirmatio universalis infinita. Quocirca affirmationi quoque
universali simplici, quae in interrogatione posita est, id est omnisne homo
sapiens est? Contraria est ea quae dicit conclusio quoniam omnis homo non
sapiens est. Quod si dicat: Non omnis homo sapiens est et verum est et ei
est opposita. Contra enim eam quae dicit interrogationem: Omnisne homo sapiens
est? Cum responsum fuerit non et iuncta negatio fuerit ad omnis,
particularis negatio fit dicens: Non omnis homo sapiens est quae est
opposita universali affirmationi ei quae in interrogatione proposita est
[universali]. Hoc est enim quod ait: HAEC AUTEM EST OPPOSITA, ILLA VERO
CONTRARIA. Per verba autem sensus iste sic constat: ƿ MANIFESTUM EST AUTEM,
inquit, QUONIAM IN SINGULARIBUS, ut est Socrates et quidquid individuum est, SI
EST VERUM INTERROGATUM NEGARE, id est si quando quis aliquid interrogatus vere
negaverit, cum aliquis interrogatur, an Romanus sit Socrates, ille neget,
QUONIAM ET AFFIRMARE VERUM EST? ut ille qui interrogat ex negatione et nomine
praedicato faciat infinitam affirmationem. Et huius exemplum: PUTASNE SOCRATES
SAPIENS EST? Responsio NON. Conclusio quoniam SOCRATES IGITUR NON SAPIENS EST. Sed
hoc non similiter in universalibus se habet, quod per hoc monstrat quod ait: IN
UNIVERSALIBUS VERO NON EST VERA QUAE SIMILITER DICITUR, id est non est vera
affirmatio infinita facta ex praedicato nomine et respondentis negatione sed
potius vera est negatio, non affirmatio. Huius exemplum: nam interrogatio est
UT PUTASNE OMNIS HOMO SAPIENS? Responsio NON. Falsa conclusio OMNIS IGITUR HOMO
NON SAPIENS. Hoc enim falsum est et simile ei quod supra de singulari subiecto
praediximus sed potius illa quae dicit: Non omnis igitur homo sapiens est
ut respondentis negatio ad omnis iungatur et fiat negatio particularis. Est
enim haec vera haec autem est opposita. Nam cum affirmatio universalis
interrogata esset ea quae dicit: Omnis homo sapiens est ex negativa
particula factum est: Non omnis homo sapiens est in conclusione et sunt
oppositae. ƿ Illa est enim affirmatio universalis, haec autem particularis
negatio. ILLA VERO CONTRARIA. Nam si non negatio ad praedicatum iungatur, fit
universalis affirmatio infinita, quae consentit universali negationi finitae.
Sed haec contra affirmationem universalem finitam quae in interrogatione est
posita contraria est. Contraria igitur erit etiam illa quae universalis est
affirmatio infinita. Quae autem causa est cur in singularibus vel affirmatio ex
infinito nomine vel negatio finita sibimet consentiant, in universalibus autem
universalis affirmatio ex infinito nomine non consentiat particulari negationi
finitae, quaerendum est. Etenim si quis dicat Socrates non sapiens est et
Socrates sapiens non est, idem est et hae duae sibimet consentiunt? Si quis
autem dicat: Omnis homo non sapiens est et rursus: Non omnis homo sapiens
est hae duae sibi non consentiunt. Sed haec ratio est, quod in
singularibus subiectis non sunt duplices oppositiones sed una tantum, id est
quae negationem facit, in universalibus autem universaliter praedicatis duplex
oppositio est, una contraria, una vero contradictoria. Si ergo sit huiusmodi
affirmatio quae dicat: Socrates sapiens est contra hanc una est oppositio
quae proponit: Socrates sapiens non est Si ergo dicat aliquis: Socrates
non sapiens est haec nullum alium habebit intellectum quam ea quae dicit:
Socrates sapiens non est Unam enim tautum solam diximus in singularibus
oppositionem. Quare quaecumque aliae fuerint, eadem significatione ƿ
concurrent. In universalibus vero universaliter praedicatis non eodem modo est.
Nam si sit affirmatio universalis quae dicit: Omnis homo sapiens est
contra hanc etiam illa est quae dicit: Nullus homo sapiens est etiam illa
quae dicit: Non omnis homo sapiens est Et illa est contraria, haec
contradictoria. Duplex ergo haec oppositio sibi non potest consentire. Illa
enim totum tollit quae est universalis negatio, illa partem finita quae est
particularis negatio. Sed univerealis negatio universali affirmationi ex
infinito nomine consentit: diversa igitur erit haec quoque a particulari finita
negatione. Quoniam ergo duplex est oppositio in universalibus, simplex in
singularibus, recte in eadem similitudine praedicationis non eadem veritas
falsitasque contingit. ILLAE VERO SECUNDUM INFINITA OPPOSITAE NOMINA VEL VERBA,
UT IN EO QUOD EST NON HOMO VEL NON IUSTUS, QUASI NEGATIONES SINE NOMINE VEL
VERBO ESSE VIDEBUNTUR SED NON SUNT; SEMPER ENIM VEL VERAM ESSE VEL FALSAM
NECESSE EST NEGATIONEM, QUI VERO DIXIT NON HOMO, NIHIL MAGIS DE HOMINE SED
ETIAM MINUS verUS FUIT VEL FALSUS, SI NON ALIQUID ADDATUR. SIGNIFICAT AUTEM EST
OMNIS NON HOMO IUSTUS NULLI ILLARUM IDEM NEC HUIC OPPOSITA EA QUAE EST NON EST
OMNIS NON HOMO IUSTUS. ILLA VERO QUAE EST ƿ OMNIS NON IUSTUS NON HOMO ILLI QUAE
EST NULLUS IUSTUS NON HOMO IDEM SIGNIFICAT. Novimus propositiones ex infinitis
fieri posse nominibus: has ergo dissoluens Aristoteles sumit proxime dictionem
nominis infiniti et de ea disputat si contra finitum nomen comparetur haec
quaedam enuntiativa oppositio videatur. Si quis enim sumat id quod dicimus non
homo et opponat contra id quod dicimus homo, videbitur fortasse aliquatenus
facere oppositionem. Quoniam enim omnis negativa particula adiecta verbo, quod
continet propositionem, negationem facit, si modus aliquis propositionis non
praedicetur, quod posterius demonstrandum est, [et] videtur cum adiecta fuerit
negativa particula quandam facere negationem, ut si non particula inugatur ei
quod est homo faciet non homo. Hoc est enim quod ait: ILLAE VERO QUAE
SUNT SECUNDUM INFINITA OPPOSITAE NOMINA VEL VERBA, UT IN EO QUOD EST NON HOMO
VEL NON IUSTUS, QUASI NEGATIONES SINE NOMINE VEL VERBO ESSE VIDENTUR. Si quis
enim dicat non currit, haec fit sine nomine negatio; quod si quis dicat non homo,
haec quoque est sine verbo negatio. Quae dictiones secundum infirutum nomen et
verbum opponuntur fimto verbo vel nomini quod est currit et homo: videbuntur
ergo hae negationes secundum infinitum nomen vel ƿ verbum quae praedicantur SED
NON SUNT. Maxima enim probatio has negationes non esse conuincit, quod omnis
negatio vel vera vel falsa est, quod autem dicimus non homo vel non currit,
licet simplicia quoque et finita homo scilicet atque currit nihil verum
falsumue significent, tamen haec infinita multo minus aliquid verum aut falsum
demonstrant. Non quod simplicia verum aliquid falsumue significent, idcirco
dicimus infinitas dictiones simplicibus minus verum falsumue monstrare sed quod
quamquam nihil verum vel falsum designet simplex nomen aut verbum, tamen
definitum quiddam proponit, ut in eo quod est homo finitum quiddam est et una
species. Is vero qui dicit non homo, praesentem quidem speciem interimit,
infinitas tamen alias dat intellegere ipse nihil ponens. Quocirca quamquam
finita verba vel nomiha per se vera vel falsa esse non possint nisi cum aliis
iuncta sint, tamen longe minus veritatis aut falsitatis capacia sunt nomina
infinita vel verba, quae nec hoc ipsum quidem quod significant ponunt sed illud
quidem perimunt, nihil autem per se aliud in significatione constituunt:
postremo propinquius ad veritatis vel falsitatis finita intellectus. Minus
igitur vera vel falsa est dictio nominis infiniti quam alicuius simplicis et
finiti vocabuli. SIGNIFICAT AUTEM EST OMNIS NON HOMO IUSTUS ƿ NULLI ILLARUM
IDEM NEC HUIC OPPOSITA EA QUAE EST NON EST OMNIS NON HOMO IUSTUS. ILLA VERO
QUAE EST OMNIS NON IUSTUS NON HOMO ILLI QUAE EST NULLUS IUSTUS NON HOMO IDEM
SIGNIFICAT. Postquam de propositionibus infinitum habentibus praedicatum
sufficienti disputatione locutus est earumque oppositiones ostendit
consequentiasque demonstravit, in medio de infinitis nominibus quod non essent
negationes breviter pernotavit, nunc redit ad eas propositiones quae subiectum
habent infinitum, praedicatum vero vel finitum vel infinitum. Et primum quidem
an eaedem sint idemque significent habeantque ordine aliquam consequentiam hae
propositiones quae ex infinito subiecto sunt cum his quae ex infinito
praedicato sunt vel ex utrisque finitis docet. Ait enim has duas propositiones
quae sunt EST OMNIS NON HOMO IUSTUS, NON EST OMNIS NON HOMO IUSTUS nulli
illarum idem significare quae aut ex utrisque finitis esset aut ex praedicato
infinito. Et disponantur quidem illae quae aut ex utrisque finitis sunt aut ex
praedicato infinito. Et primum quidem ponatur simplex affirmatio universalis,
sub hac negatio universalis ex praedicato infinito superiori simplici
affirmationi consentiens. Contra vero ponatur universalis simplex negatio et
sub hac universalis ex infinito praedicato affirmatio, quas constat sibimet
consentire praesidente affirmatione universali quae est ex infinito scilicet
praedicato. Est omnis homo iustus Nullus est homo iustus Nullus est homo non
iustus Est omnis homo non iustus. Cum ergo ita sint affirmationes positae et
negationes quae simplex quidem subiectum habeant, infinitum vero vel simplex
praedicatum, nunc Aristoteles dicit quoniam hae propositiones quae subiectum
habent infinitum nulli illarum superiorum quas disposuimus idem significant.
Haec enim quae dicit: Est omnis non homo iustus non consentit ei quae
dicit: Est omnis homo iustus nec rursus ei quae dicit: Est omnis homo non
iustus nec his rursus quae sunt: Nullus est homo iustus vel: Nullus
est homo non iustus Hae enim omnes hominem subiectum habent, illa vero
non hominem. Quocirca nec huius negatio, id est universalis affirmationis ex
infinito subiecto particularis scilicet negatio, cum ulla earum quae finitum
subiectum habent poterit consentire. Ea enim quae dicit: Non est omnis non homo
iustus neque cum ea quae proponit: Est omnis homo iustus neque cum
ea quae dicit: Est omnis homo non iustus neque cum his quae enuntiant:
Nullus est homo iustus vel: Nullus est homo non iustus Sed non hoc
dicit, quoniam ex infinito subiecto propositiones diversae sunt his quae sunt
vel ex finito praedicato vel ex infinito, subiecto tamen finito. Possunt enim
diversae quidem esse praedicationes, idem tamen aliquotiens significare, ut ea
quae dicit: Omnis est homo iniustus cum sit diversa ab ea quae dicit:
Nullus est homo iustus idem tamen aliquando significant, si affirmatio
privatoria praecesserit. Dictum est enim quod affirmationibus praecedentibus
negationes sine dubio ƿ sequerentur ergo non hoc dicit, quoniam diversae sunt
ex infinito nomine subiecto, praedicato vel finito vel infinito , subiecto
tamen finito sed quod omnino sibi non consentiant nec idem significent id est
tota sint propositionis virtute dissimiles. Atque haec quidem dixit de his quae
finitum subiectum haberent, infinitum vero praedicatum. Venit autem nunc ad
ipsarum consequentias quae ex infinito nomine subiecto constant et sicut supra
consequentiam earum quae ex utrisque finitis erant vel ex infinito praedicato
docuit, ita quoque nunc e converso quae ex utrisque infinitis nominibus
constant vel infinito nomine subiecto qualem ad se habeant consequentiam
monstrat dicens: illa vero quae est: Omnis non iustus non homo illi quae
est: Nullus iustus non homo idem significat. Has duas tantum
propositiones monstrat, affirmativam scilicet universalem ex utrisque infinitis
quae dicit: Omnis non iustus non homo ei consentire quae est universalis
negatio ex solo infinito subiecto quae dicit: Nullus iustus non homo In
his autem subauditur particula est, ut sit tota propositio: Omnis non iustus
non homo est et rursus: Nullus iustus non homo est Nam sicut in
his, quae finitum habebant subiectum, infinitum vero vel finitum praedicatum,
affirmationem ex finito subiecto et infinito ƿ praedicato eam scilicet quae
dicit: Est omnis homo non iustus sequebatur simplex universalis negatio
quae ex utrisque finitis constat id est: Nullus homo iustus est ita
quoque in his permutatis tantum subiectis idem evenit. Nam sicut illic negatio
ex utrisque finitis universalis sequebatur affirmationem ex finito subiecto et
infinito praedicato universalem, ita hic quoque affirmationem ex utrisque
infinitis universalem sequitur negatio ex infinito subiecto ipsa quoque
universalis. Et has quidem duas propositiones adscripsit solam in his
consequentiam, caeteras autem, quod putabat intellectu esse faciles, persequi
neglexit. Nos autem eas ne quid relictum videatur apponimus. Est enim sequentia
hoc modo: Omnis non homo non iustus est Quidam non homo iustus est Nullus non
homo iustus est Non omnis non homo non iustus est Omnis non homo iustus est
Quidam non homo non iustus est Nullus non homo non iustus est Non omnis non
homo iustus est ƿ Has igitur si quis diligenter inspexerit duas
comparationes duabus convenientissimam consequentiam consensumque monstrabunt.
Maximam operis emensi partem ea quae sequuntur licet magnis quaestionibus
impedita, tamen audacius atque animosius exsequimur nec defatigari in singulis
partibus oportet totius dialecticae prodere adgressos atque expedire doctrinam.
Itaque rectam commentationis seriem conteximus. TRANSPOSITA VERO NOMINA VEL
VERBA IDEM SIGNIFICANT, UT EST ALBUS HOMO, EST HOMO ALBUS. NAM SI HOC NON EST,
EIUSDEM MULTAE ERUNT NEGATIONES. SED OSTENSUM EST, QUONIAM UNA UNIUS EST. EIUS
ENIM QUAE EST EST ALBUS HOMO NEGATIO EST NON EST ALBUS HOMO; EIUS VERO QUAE EST
EST HOMO ALBUS, SI NON EADEM EST EI QUAE EST EST ALBUS HOMO, ERIT NEGATIO VEL
EA QUAE EST NON EST NON HOMO ALBUS VEL EA QUAE EST NON EST HOMO ALBUS. SED
ALTERA QUIDEM EST NEGATIO EIUS QUAE EST EST NON HOMO ALBUS, ALTERA ƿ VERO EIUS
QUAE EST EST ALBUS HOMO. QUARE ERUNT DUAE UNIUS. QUONIAM IGITUR TRANSPOSITO
NOMINE VEL VERBO EADEM FIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO MANIFESTUM EST. Docet nunc
quoniam si verba vel nomina transferantur et aliud prius, aliud vero posterius
praedicetur, unam sine dubio significantiam retinere. Sive enim quis dicat: Est
homo albus sive: Est albus homo sive: Homo albus est sive:
Albus homo est sive quomodolibet aliter ordinem praedicationis permutet,
eadem sine dubio significatio permanebit. Et hoc quidem fortasse oratoribus vel
poetis non eodem modo perspiciendum est quo dialecticis. Etenim qui ad
compositionem orationis spectant, maximum differt quo verba et nomina
praedicationis suse ordine proferantur. Multum enim interest in eo quod ait
Cicero: Ad hanc te amentiam natura peptrit, voluntas exercuit, fortuna
servavit ita dixisse ut dictum est an ita: ad hanc te amentiam peperit
natura, exercuit voluntas, servavit fortuna. Sic enim minor est sententiae
magnitudo minusque in ea lucet id quod si componatur eminet et sese vel nolentibus
hominum auribus animisque patefacit. Rursus cum dicit Vergilius: Pacique
imponere morem, potuisset servare metrum si ita dixisset: moremque
imponere paci sed esset debilior sonus nec eo ictu versus tam praeclare nunc
compositus diceretur. Ergo non idem valet oratoribus vel poetis verborum
nominumque ordo mutatus. ƿ Qui enim ad compositionem spectant, multum in ordine
sermonum ornamenti reperient. Dialecticis vero, quibus nulla ad orationis
leporem cura dicendi congruit quibusque sola veritas perscrutatur, nihil
differt quolibet ordine verba et nomina si permutentur, cum tamen eandem vim
quam prius in significatione retineant. Sed nec apud ipsos modis omnibus
permutato ordine dictionis eadem semper vis significatioque servatur. Haec enim
particula quae negativa est, id est 'non', multum valet multamque differentiam
perficit variis adiecta locis. Si quis enim dicat: Homo albus non est
faciet indefinitam simplicem negationem. Si quis vero dicat: Homo non albus
est faciet indefinitam ex infinito praedicato affirmationem. Si quis
autem praedicet: Non homo albus est idem quoque constituit ex infinito
subiecto indefinitam affirmationem. Rursus si quis dicat hoc modo: Omnis homo
non iustus est haec consentit ei quae dicit: Nullus homo iustus est
Quod si idem non ad universalitatis determinationem ponatur, ut dicatur: Non
omnis homo iustus est non iam universalis affirmatio infinitae
praedicationis consentiens universali simplici negationi fit sed potius
particularis negatio simplex. Videsne igitur quam multas faciat differentias
negativa particula diversae nominum praedicationi coniuncta? Sed quamquam haec
ita sint, potest tamen eadem alio modo diversis in locis posita eandem vim significationemque
servare. Si enim posita non particula cum universalitate sua cum eadem ipsa
saepius permutetur, idem sine dubio in significatione consistit. Si quis enim
dicat: Non omnis homo albus est particularis est negatio simplex. Si quis
vero sic dicat: Homo non omnis albus est eadem significatio est, vel si
hoc modo: Homo albus non omnis est nec haec a superiori significatione
discedit, vel si quis amplius quoque permutet dicens: Homo albus est non
omnis a priori significatione nil discrepat. Eodem modo vel si
quomodolibet aliter permutetur cum propria tamen universalitatis determinatione,
diverso permutata modo idem semper necesse est in significatione seruetur. Eodem
modo si eadem non particula cum alio nomine vel verbo iuncta saepius
transferatur, ut cum dicimus homo iustus non est, rursus homo non est iustus,
rursus non est homo iustus, eadem significatio retinetur. Quocirca si sola
negativa parcula permutata sit et non eodem semper ordine praedicetur, multas
differentias faciet propositionum. Sin vero iuncta cum alio nomine saepius (ut
dictum est) transferatur, eadem in translationibus omnibus significatio
permanebit. His igitur ita dispositis videndum est quae sit Aristotelis
demonstratio verba et nomina transposita eandem semper vim significationemque
subicere. Ait enim: TRANSPOSITA VERO VERBA VEL NOMINA IDEM SIGNIFICANT, UT EST
ALBUS HOMO, EST HOMO ALBUS. Haec enim transpositis nominibus atque verbis
eandem retinet significationem. In illa enim prius albus est, posterior homo,
in hac autem prior homo, posterior albus. Quod si hoc falsum est et non sunt
eaedem ƿ sed a se diversae sunt, impossibile aliquid inconveniensque contingit.
Erunt enim duae negationes unius affirmationis, quod est impossibile. Ostensum
enim est quoniam una negatio unius affirmationis est. Nunc igitur videamus si
hae affirmationes quae dicunt: Est albus homo et: Est homo albus
non sunt eaedem sed diversae, quemadmodum unius affirmationis duae sint
negationes. Et primo quidem disponantur hoc modo: Est albus homo Est homo
albus huius ergo propositionis quae dicit: Est albus homo erit
negatio ea scilicet quae proponit: Non est albus homo Alia namque quae
esse possit rationabiliter non potest inveniri. Disponantur igitur rursus
eaedem et superior cum propria negatione: Est albus homo Non est albus homo Est
homo albus Cum igitur eius quae dicit: Est albus homo negatio sit
ea quae proponit: Non est albus homo si ea quae dicit: Est homo
albus diversa erit ab ea propositiones quae enuntiat: Est albus
homo alia eius erit negatio. Sit ergo aut ea quae dicit: Non est non homo
albus aut ea quae dicit: Non est homo albus Rursus igitur
disponantur duae quidem affirmationes primae alternatim positae et e contrario
confessa prioris negatio. Contra secundam vero utraeque hae negationes quas
dicimus adscribantur. Est albus homo Non est albus homo Est homo albus Non est
non homo albus Non est homo albus ƿ His ergo ita descriptis eius
propositionis quae dicit: Est homo albus non potest illa esse negatio
quae dicit: Non est non homo albus Illius est enim negatio quae habet
subiectum infinitum quae dicit: Est non homo albus similiter autem et si
quamlibet aliam quis posuerit negationem, eius sine dubio alia affirmatio
reperietur. Unde fit ut relinquatur ea eius esse negatio quae proponit: Non est
homo albus Est ergo negatio eius quae dicit: Est homo albus ea quae
dicit: Non est homo albus Sed eius affirmationis quae proponit: Est albus
homo negatio est et ista quae dicit: Non est homo albus Quod probat
ea res quod inter se verum falsumque dividunt. Nam si verum est esse album
hominem, falsum est non esse hominem album. Quod si in aliquibus verum
invenitur, hoc secundum definitionem propositionis agnoscitur, non secundum
negationis formam, ut magis secundum quantitatem non sint sibi oppositae potius
quam secundum qualitatem. Quod illa res nuonstrat si quis sic dicat: Est albus
omnis homo Si contra hanc ponatur non est omnis homo albus, perspicuum
est quoniam inter se et veritatem dividunt et falsitatem. Unam enim veram esse
necesse est, unam falsam. Quare etiam si determinationes auferantur, eadem
oppositio redit, licet sit indefinita. Nam sicut in ea quae dicit: Omnis homo
iustus est Non omnis homo iustus est sublatis omnis et: Non omnis homo
iustus est et: Homo iustus non est affirmatio et negatio sunt
oppositae, ita quoque et in ƿ his sublato omnis et non omnis ea quae dicit: Est
albus homo ei quae dicit: Non est homo albus opposita est. Additis
enim determinationibus una semper vera est, altera falsa. Sed diximus quoniam
eius affirmationis quae dicit: Est albus homo negatio esset: Non est
albus homo Duae igitur negationes: Non est albus homo et: Non est
homo albus unius affirmationis sunt quae enuntiat: Est albus homo
Quod evenit si negationes hae quae dicunt: Non est homo albus et: Non est
albus homo a se diversae sunt. Quod ex eo contingit quod prius propositum
est eam quae dicit: Est albus homo diversam esse ab ea quae dicit: Est
homo albus Quod si hoc impossibile est ut una affirmatio duas habeat
negationes et perspicuum est contra eam affirmationem quae dicit: Est albus
homo utrasque has negationes quae dicunt: Non est albus homo et:
Non est homo albus opponi, hae a se diversae non sunt sibique consentiunt
et tantum permutatione nominis distant, caeteris autem omnibus eaedem sunt.
Quod si hae negationes eaedem sunt, eaedem quoque sunt affirmationes. Recte
igitur dictum est quoniam transposita verba et nomina eandem vim
significationemque servarent. Sensus ergo totus sese ita habet. Hoc modo autem
ordo verborum: TRANSPOSITA VERO, inquit, NOMINA VEL VERBA IDEM SIGNIFICANT. Et
horum exemplum: UT EST ALBUS HOMO, EST HOMO ALBUS. In his enim nomina
transposita sunt. NAM SI HOC NON EST, id est si non idem significant verba
nominaque transposita, quiddam impossibile et inconveniens. Ait enim EIUSDEM ƿ
MULTAE ERUNT NEGATIONES, id est eiusdem affirmationis multae erunt negationes.
Sed hoc impossibile est. Ostensum est enim quoniam una negatio unius affirmatio
his est. Duas ergo negationes uni opponi affirmationi, si verba et nomina
transposita non idem significant, sic demonstrat: EIUS ENIM QUAE EST EST ALBUS
HOMO scilicet affirmationis NEGATIO EST NON EST ALBUS HOMO (contra illam enim
affirmationem haec negatio iuste ponitur), EIUS VERO QUAE EST EST HOMO ALBUS,
id est alterius affirmationis, SI NON EADEM EST EI QUAE EST EST ALBUS HOMO, id
est si diversa est a priore propositione quae dicit: Est albus homo et
non est ei eadem, ac si diceret: si ei non consentit, ERIT NEGATIO VEL EA QUAE
EST NON EST NON HOMO ALBUS VEL EA QUAE EST NON EST HOMO ALBUS vel quaecumque
alia, quam si quis ponat, non esse negationem una ratione refellitur, qua haec
quam posuit. Refellitur autem haec hoc modo: ait enim: SED ALTERA QUIDEM EST
NEGATIO EIUS QUAE EST EST NON HOMO ALBUS, ALTERA VERO EIUS QUAE EST EST ALBUS
HOMO. Inter duas enim negationes quas posuit, illam scilicet quae dicit: Non
est non homo albus et eam quae proponit: Non est homo albus illa
quae dicit: Non est non homo albus negatio est affirmationis infinitum
habentis subiectum quae dicit: Est non homo albus alia vero scilicet quae
proponit: Non est homo albus eius est ƿ negatio quae est: Est albus
homo Cum ea enim verum dividit atque falsum. Quare erunt duae negationes
unius affirmationis. Sed hoc impossibile est. QUONIAM IGITUR TRANSPOSITO NOMINE
VEL VERBO EADEM FIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO MANIFESTUM EST: superiorem
argumentationem hac huius sententiae conclusione confirmans. Fecit autem hunc
syllogismum in secundo modo hypothetico quem indemonstrabilem vocat hoc modo:
si primum est, secundum est; sed secundum non est, primum igitur non est, id
est si transpositis verbis et nominibus non sunt eaedem propositiones, unius
affirmationis duae sunt negationes; sed hoc impossibile est: non igitur
diversae sunt propositiones transpositis verbis atque nominibus. AT VERO UNUM
DE PLURIBUS VEL PLURA DE UNO AFFIRMARE VEL NEGARE, SI NON EST UNUM EX PLURIBUS,
NON EST AFFIRMATIO UNA NEQUE NEGATIO. DICO AUTEM UNUM NON SI UNUM NOMEN SIT
POSITUM, NON SIT AUTEM UNUM EX ILLIS, UT HOMO EST FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES
ET MANSUETUM SED EX HIS UNUM FIT; EX ALBO AUTEM ET HOMINE ET AMBULARE NON UNUM.
QUARE NEC SI UNUM ALIQUID DE HIS AFFIRMET ALIQUIS ERIT UNA AFFIRMATIO SED VOX
QUIDEM UNA, AFFIRMATIONES VERO MULTAE, NEC SI DE UNO ISTA SED SIMILITER PLURES.
Multos talis loci huius caligo confudit, ut digne exsequi et quod ab Aristotele
dicebatur expedire non ƿ possent. Nos autem supra iam diximus magnae fuisse
curae apud Peripateticae sectae principes diiudicare, quae esset una affirmatio
vel negatio, quae plures. Neque enim vocis sonitu cognoscuntur aut numero
terminorum. Est enim ut una quidem res de una re praedicetur et non sit una
enuntiatio. Potest item fieri ut vel plures de una re praedicentur vel una de
pluribus, una tamen ex his omnibus enuntiatio fiat. Quae res magnae apud eos
cautelae fuit, ut ubi incidisset perspecta regula non lateret. Nam si quis
dicat: Canis animal est non est una enuntiatio. Canis enim multa
significat. Si quis vero dicat: Homo animal rationale mortale est vel
animal rationale mortale homo, singulae enuntiationes sunt, idcirco quoniam
unum ex omnibus quiddam fieri potest. Nam de animali, mortali et rationali
simul iunctis unus homo perficitur. Item alia sunt quae plurima praedicantur,
de quibus unum aliquid effici constituique non possit. Neque si illa de altero
praedicentur neque si de illis aliud, una affirmatio vel una negatio est sed
tot dicendae sunt esse affirmationes quot sunt hae res quae vel de una
praedicantur vel de quibus una dicitur, ut cum dicimus: Socrates calvus
philosophus ambulat Ex calvitia et philosophia et ambulatione nihil unum
coniungitur, ut haec quasi alicuius speciem forment. Quocirca sive haec de uno
praedicentur sive unus de istis, non poterit esse una enuntiatio. Et communiter
quidem totius propositi sensus huiusmodi est. Nunc autem ad ipsa Aristotelis
verba veniamus. Dicit enim: AT VERO UNUM DE PLURIBUS VEL PLURA DE UNO AFFIRMARE
VEL NEGARE, SI NON EST UNUM ES PLURIBUS, NON EST AFFIRMATIO UNA NEQUE NEGATIO. Si,
inquit, plura de uno praedices, ut cum dicis: Philosophus simus calvus Socrates
est vel rursus cum unum de pluribus praedicas, cum dicis: Socrates
philosophus simus calvus est si ex his pluribus quae vel praedicas vel
subicis unum aliquid non fit, quemadmodum fieri unum potest de his quae
praedicamus substantia animata sensibilis id quod est animal, non fit una negatio
nec una affirmatio, quandoquidem plura vel praedicantur vel subiciuntur, ex
quibus congregatis una species non exsistat. Quod si unum de uno aliquis
praedicaverit, quorum unum nomen plura significet, ex quibus pluribus unum
aliquid non fiat, rursus non est una affirmatio nec una negatio. Si quis enim
dicat: Canis animal est nomen canis significat et latrabilem et caelestem
et marinum, ex quibus iunctis nihil unum efficitur. Quare quoniam ex his
pluribus unum aliquid effici non potest, ex illo quoque nomine non fit una
affirmatio et una negatio, quod praedicatur aut subicitur, cum multa significet
ex quibus unum fieri non possit. Quod per hoc ostendit quod ait: DICO AUTEM
UNUM NON SI UNUM NOMEN SIT POSITUM NON SIT AUTEM UNUM EX ILLIS. Potest enim
fieri ut unum nomen de uno praedicetur sed si unum ipsorum plura significet, ex
quibus unum non sit, non est una affirmatio nec una negatio. Neque enim vox una
perficit enuntiationem sed eius quod significatur simplicitas, vel si plura
sins, in unum collectorum ƿ aliquid unum faciendi potentia. Huius autem rei
subiecit exemplum quo plurimos fefellit dicens: UT HOMO EST FORTASSE ET ANIMAL
ET BIPES ET MANSUETUM SED EX HIS UNUM FIT, EX ALBO AUTEM ET HOMINE ET AMBULARE
NON UNUM. Putaverunt enim alii ita hunc dixisse, ut ostenderet exempli gratia
se hanc quasi definitionem dedisse, ne forte aliquis arbitraretur hanc quasi
veram hominis definitionem posuisse, quae est animal bipes mansuetum. Idcirco
enim, inquiunt, dixit FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES ET MANSUETUM EST, ne quis omnino
putaret huiusmodi esse hominis definitionem Aristotelem arbitrari. Alii vero
hoc non ita dictum acceperunt sed potius in hanc sententiam scripturamque
Aristotelis dictum interpretati sunt: UT HOMO EST AEQUE ET ANIMAL ET BIPES ET
MANSUETUM SED EX HIS UNUM FIT, ut ita intellegeretur: homo quidem aequaliter se
habet ad id quod homo est et ad id quod animal bipes mansuetum est. Quocirca si
idem et aequum est dicere hominem, quod animal bipes mansuetum, necesse est
quotiens de uno haec plura praedicantur, id est animal bipes mansuetum de
homine, quoniam aequale est homini, quod unum est, unum quiddam praedices,
quamuis tres voces praedicare videaris. Sed omnes hi nihil omnino intellegunt
sed est melior expositio quam Porphyrius dedit. Volens, inquit, Aristoteles
monstrare, quae una esset affirmatio, quae non una, dixit primo, quoniam plura
de uno praedicare vel plura uni subicere non est ad unam enuntiationem, nisi ex
illis pluribus unum aliquid fieret. Videns item quod adhuc possint plures esse
affirmationes etiam his praedicatis, quae cum plura sint, unum tamen ex his
fieri possit, hoc dixit FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES EST ET MANSUETUM quod autem
dico tale est: manifestum quidem sit, quoniam si plura de uno praedicentur, ex
quibus unum fieri non possit, vel si plura uni subiciantur, ex quibus unum non
sit, quoniam non est una affirmatio rel negatio.Nunc autem tractemus de his
pluribus ex quibus unum aliquid fieri potest. Inveniemus enim et in his in modo
ipso enuntiandi plures aliquotiens enuntiationes et non unam reperiri, quamquam
ex pluribus unum fieri aliquid possit. Si quis enim sic dicat: animal rationale
mortale homo est, simul iungens animal rationale mortale, quoniam continve
dictum est et ex his unum aliquid fit, una est affirmatio. Sin vero sit aliquid
interualli, ut ita quis dicat: homo animal et rursus rationale et aliquantulum
requiescens dicat mortale est, non est una affirmatio nec una negatio. Haec
enim intercapedo plurimas efficit enuntiationes. Rursus si cum coniunctione
dicantur homo animal et rationale et mortale est, sic quoque multae
propositiones sunt. Nec differt aliquid vel requiescendo vel interponendo
coniunctiones dicere quam si quis sic dicat: Homo animal est Homo rationalis
est Homo mortalis est quae perspicue propositiones multae sunt. Videns
ergo hoc Aristoteles ita dixit: HOMO EST FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES ET
MANSUETUM. Ad hoc inquit fortasse tamquam si ita diceret: de homine quidem et
bipede et mansueto fit unum sed est aliquotiens forte ut plures propositiones
sins, cum ea coniunctio quaedam separat atque discernit. Erit enim fortasse
homo et animal, ut haec una sit propositio, et bipes ut altera et mansuetum ut
rursus altera. Sed ex his unum aliquid fit, quae cum continve prolata sunt,
quoniam ex his unum aliquid conficitur, una est propositio. Non autem idem
evenit in omnibus. EX ALBO enim ET HOMINE ET AMBULARE NON UNUM FIT. Si quis
enim dicat: Socrates homo albus ambulat non est una affirmatio, quoniam
ex homine albedine et ambulatione nulla omnino species fit. Quare conclusio
est, quoniam nec si de his pluribus, ex quibus unum non fit, unum aliquid
praedicetur, ut ex terreno latrabili et caelesti et merino quoniam unum non fit
et de his unum aliquid praedicatur, quod dicimus canis, huiusmodi nomen quod
plura significat, ex quibus unum non fit, si de altero praedicetur vel si
subiciatur alteri, non fit una affirmatio nec una negatio sed erit quidem vox
una, affirmationes vero plurimae. Sive enim unum de pluribus praedicetur, ex
quibus non fit unum, vel plura huiusmodi de uno, vel si unum de uno
praedicetur, quod praedicatum plura significet, ex quibus unum non fit, sive
illud praedicatum alteri subiciatur, omnino non fit una affirmatio nec una
negatio. Est autem regula huiusmodi: una affirmatio est, si aut duo termini
singulas res significent aut si plura ita de uno praedicentur vel uni
subiciantur, ut ex his aliquid unum fieri possit, aut unum nomen quod vel
praedicatur vel subicitur talia significet plura, quae omnia unam quodammodo
speciem valeant congregare. SI ERGO DIALECTICA INTERROGATIO RESPONSIONIS EST
PETITIO, VEL PROPOSITIONIS VEL ALTERIUS PARTIS CONTRADICTIONIS, PROPOSITIO VERO
UNIUS CONTRADICTIONIS EST, NON ERIT UNA RESPONSIO AD HAEC; NEC UNA
INTERROGATIO, NEC SI SIT VERA. DICTUM AUTEM IN TOPICIS DE HIS EST. SIMILITER
AUTEM MANIFESTUM EST, QUONIAM NEC HOC IPSUM QUID EST DIALECTICA EST
INTERROGATIO. OPORTET ENIM DATUM ESSE EX INTERROGATIONE ELIGERE UTRAM VELUT
CONTRADICTIONIS PARTEM ENUNTIARE QUIA OPORTET INTERROGANTEM DETERMINARE, UTRUM
HOC SIT HOMO AN NON HOC. Quisquis dialectica utitur interrogatione, hic aut
simpliciter interrogat atque unam propositionem in interrogatione ponit, ut
contra eam sit una responsio, aut utrasque interrogans dicit, ad quas non fit
simplex responsio sed una tota propositio respondetur. Si quis enim dicat
interrogans: Socrates animal est? Contra hanc talis est responsio: Aut
ita aut non Si quis vero hoc modo interroget: Socrates animal est an
non? Contra hanc non est una responsio. Si enim respondetur ita, de qua
adnueris ignoratur, de affirmatione an de negatione; rursus si non responderis,
nescitur quam negare volueris, affirmationem an negationem. Quare contra
huiusmodi interrogationes tota propositio respondenda est, id est altera pars
contradictionis, ƿ aut tota affirmatio aut tota negatio, ut dices aut est
animal Socrates aut, si hoc non videtur, respondeas non est animal Socrates. In
his igitur quae multa sunt, ex quibus unum fieri nequit, si fiat interrogatio,
et ipsa reprehensibilis est et contra eam una responsio. Quisquis enim ea plura
interrogat, ex quibus unum esse non possit, multas facit interrogationes.
Contra quam si simpliciter respondeatur, etiam si vera sit ipsa responsio,
tamen iure reprehenditur. Contra enim multiplicem interrogationem multiplex
debet esse responsio. Si quis enim dicat interrogans: Socrates philosophus est
et legit et ambulat? Quia potest fieri ut sit quidem philosophus et
legat, non autem ambulet vel ambulet sed non legat, potest item fieri ut et
legat et ambulet, contra huiusmodi propositionem non est una responsio. Nam qui
ita interrogavit: Socrates philosophus est et legit et ambulat? Aut
imperite aut captiose interrogavit. Contra quam interrogationem, si contigerit
Socratem philosophum esse et ambulare et legere, si respondeatur: ita est, haec
quoque responsio reprehenditur. Contra plures enim interrogationes una
responsio non debet adhiberi, etiam si vere per illam unam respondeatur sicut
in hac quoque, si et philosophus est et legit et ambulat. Quocirca si
interrogatio dialectica responsionis petitio est, per quam responsionem fiat
propositio, ut cum quis dixerit interrogans: Dies est? Alius respondeat
non, fiat inde negatio: Dies non est vel certe altera pars propositionis,
cum ita interrogatur: Dies est an dies non est? Ut congrue scilicet respondeatur
diem esse aut diem non esse, id est tota propositio: hae quae ex his pluribus
fiunt atque interrogantur, ut unum ex his fieri non possit, non sunt simplices
interrogationes. Quocirca nec ad eas simplex est reddenda responsio. De his
autem se in Topicis dixisse commemorat. Rursus QUIA DIALECTICA INTERROGATIO
RESPONSIONIS EST PETITIO (ut supra dictum est) VEL PROPOSITIONIS VEL ALTERIUS
PARTIS CONTRADICTIONIS, quod paulo post demonstrabitur, imperite illi
interrogant qui ita dicunt: Quid est animal? vel: Quid est homo?
Oportet enim qui dialectice interrogat dare interrogatione optionem, an sibi
respondens affirmationem eligere velit an negationem. Qui vero sic interrogat,
ut quid est aliqua res volit dicere respondentem, non est illa interrogatio dialectica.
Interrogant autem quidam hoc modo: Putasne anima ignis est? Cum
respondens negaverit, addet: Nonne tibi aliquid videtur esse inter ignem atque
aerem, medium corpus, ut sit anima? Cum respondens hoc quoque abnuerit,
ille persequitur: An fortasse magis tibi videtur aquam esse animam vel
terram? Cum ille neque terram neque aquam animam esse consenserit, tunc
defessi interrogationibus ita interrogant: Quid est ergo anima? Haec
autem non est interrogatio dialectica sed potius discipuli ad magistrum aliquid
addiscere cupientis. Qui enim aliquid cupit addiscere interrogat eum qui docere
potest quid sit de quo ambigit. Dialecticus ƿ autem (ut dictum est) ita
interrogare debet, ut respondenti sit optio an affirmationem an negationem
velit eligere. Oportet autem scire, quoniam omnis INTERROGATIO RESPONSIONIS EST
PETITIO, dialectica vero non cuiusdam responsionis sed eius quae in utraque
parte habeat optionem. Ergo hoc ipsum quid est non est dialectica interrogatio.
Oportet enim ita interrogare, ut ex interrogatione responsor possit eligere
alteram contradictionis partem. Debet enim terminare et definire is qui
interrogat, an hoc sit quod dicitur an non, ut: Homo animal est an non?
Ut ille aut affirmationem respondeat aut negationem. Quod autem dixit dialecticam
interrogationem petitionem esse responsionis, vel propositionis vel alterius
partis contradictionis, huiusmodi est: quisquis interrogat affirmationem; aut
eandem exspectat ut auditor sibi respondeat aut contradictionem, ut si quis sic
interroget: Homo animal est? Si ille adnuerit, propositionem reddidit,
eam scilicet quam proposuit interrogans; si vero interrogante aliquo, an homo
animal sit, respondens dixerit: Non est contradictionem respondisse
videbitur. Ille enim affirmationem interrogavit, ille negationem respondet,
quod est contradictio. Rursus si negationem interroget et ille respondeat
negationem, eandem propositionem reddidit, quam is qui interrogabat ante
proposuerat; sin vero interrogante alio negationem ille affirmationem responderit,
contradictio responsa est. Hoc est igitur quod ait interrogationem responsionis
petitionem esse et cuius responsionis addidit VEL PROPOSITIONIS, si idem
respondeat, quod ille interrogat, VEL ALTERIUS PARTIS CONTRADICTIONIS, si cum
ille affirmationem interrogat, ille responderit negationem, vel si cum ille
negationem in interrogatione posuerit, ille affirmationem in responsione
reddiderit. Interrogationis autem secundum Peripateticos duplex species est:
aut cum dialectica interrogatio est aut cum non dialectica. Non dialecticae
autem interrogationis duae sunt species, sicut Eudemus docet: una quidem quando
sumentes accidens interrogamus, cui illud accidat, ut quando videmus domum
Ciceronis, si interrogemus: Quis illic maneat? vel quando subiectum
quidem ipsum et rem sumimus, quid autem illi accidat interrogamus, ut si ipsum
Ciceronem quis videat et interroget: Quo divertat Et haec una species est
eorum, quae secundum accidens non dialectice interrogamus. Altera vero quando
proponentes nomen quid sit quaerimus aut genus aut differentiam aut
definitionem requirentes, ut si quis interroget: Quid sit animal vel
quando definitionem aut aliquid superius dictorum sumimus et quaerimus, cuius
illa sint, ut si quis quaerat, animal rationale mortale cuius sit definitio. QUONIAM
VERO HAEC QUIDEM PRAEDICANTUR COMPOSITA, UT UNUM SIT OMNE PRAEDICAMENTUM EORUM
QUAE EXTRA PRAEDICANTUR, ALIA VERO NON, QUAE DIFFERENTIA EST? DE HOMINE ENIM
VERUM EST DICERE ET EXTRA ANIMAL ET EXTRA BIPES ET UT UNUM ET HOMINEM ET ALBUM
ET HAEC UT UNUM. ƿ SED NON, SI CITHAROEDUS ET BONUS, ETIAM CITHAROEDUS BONUS.
SI ENIM, QUONIAM ALTERUTRUM DICITUR, ET UTRUMQUE DICITUR, MULTA ET INCONVENIEN
IA ERUNT. DE HOMINE ENIM ET HOMINEM VERUM EST DICERE ET ALBUM, QUARE ET OMNE.
RURSUS SI A BUM, ET OMNE. QUARE ERIT HOMO ALBUS ALBUS ET HOC IN INFINITUM. ET
RURSUS MUSICUS ALUS AMBULANS; ET HAEC EADEM FREQUENTER IMPLICITA. AMPLIUS SI
SOCRATES SOCRATES ET HOMO, ET SOCRATES SOCRATES HOMO. ET BIPES, ET HOMO BIPES. Multa
sunt quae cum singillatim vere praedicentur, si quis ea coniungat et praedicet,
veram praedicationem tenent. Sunt autem alia quae, si per se et disiuncta
praedicentur, vera sunt; sin vero coniuncte dicantur, veritatem in
praedicatione non retinent. Quae ergo horum sit differentia oportet agnosci. Si
quis enim dicat Socratem animal esse, verum dixerit, si quis rursus praedicet,
quoniam Socrates bipes est, hoc ƿ quoque verum est. Quae si coniuncta dicantur,
ut est: Socrates animal bipes est a propria veritate non discrepat. Atque
haec quidem in genere et ea differentia quae substantialis est Socrati. Quod si
de accidenti quoque dicatur, potest idem nihilominus evenire. Si quis enim sic
dicat: Socrates homo est verum est, rursus: Socrates calvus est hoc
quoque verum est. Quod si iungat dicens: Socrates homo calvus est veram
rursus ex coniunctis faciet praedicationem. Atque in his quidem ea quae
singillatim vere dicebantur, iuncta veraciter praedicata sunt. Sunt autem alia
in quibus singillatim quidem praedicata vera sunt, iuncta vero qualitatem
veritatis amittunt. Ut si quis dicat quoniam Socrates bonus est, verum est,
rursus Socrates quoque citharoedus est, sit hoc quoque verum. Haec coniungere
non necesse est, ut sit verum Socrates bonus citharoedus est. Potest enim bonus
quidem esse homo et cum sit citharoedus, non tamen esse bonus sed in alia re
quidem bonus, in alia tantum artis illius cognitor, non tamen in ipsa
perfectus. Hoc autem facilius tall liquebit exemplo: si quis enim dicat quoniam
Tiberius Gracchus malus est, verum est, rursus Tiberius Gracchus orator est,
hoc quoque verum est. Si coniungens dicat: Tiberius igitur malus orator est,
falso dixerit, optimus enim orator fuit. Sed ne quis nos ita dicentes ignorare
putet oratoris esse definitionem utrum bonum dicendi peritum, aliter ista dicta
sunt, ad exemplum potius quam ad veritatem. Atque ƿ haec quidem proposita ab
Aristotele sunt, cuius in textu verba sic constant: QUONIAM VERO, inquit, ALIA
QUIDEM PRAEDICANTUR coniuncta et COMPOSITA, ut ex his unum praedicamentum fiat
eorum quae extra vere dicta sunt, alia vero cum extra singillatimque vere
praedicarentur iuncta veram non faciunt praedicationem, inquirendum est quae
eorum sit differentia. Exempla autem horum talia sunt. Eorum quidem, quae extra
praedicantur vere nec si coniuncta sunt naturam veritatis amittunt, tale
exemplum est: DE HOMINE VERUM EST DICERE, quoniam et animal est et bipes rursus
quoniam animal bipes verum est de eodem homine dicere, ut de Socrate. De eodem
quoque Socrate et hominem extra et album, si ita contingit, verum est dicere et
de eo praedicare animal bipes a veritate non discrepat. Atque haec quid em
extra singillatimque praedicantur vere et iuncta vera sunt. Quod si de aliquo
praedicetur, quoniam citharoedus est, et verum sit et rursus quoniam bonus est,
et verum sit non necesse est dici quoniam bonus citharoedus est potest enim
esse solum quidem citharoedus, bonus autem homo. Hucusque quidem ista
disposuit. Quoniam autem videbantur quidam arbitrari, quod omnia quae
singillatim vere praedicarentur eadem quoque composita recte dicerentur, contra
hos dicit, quoniam multa erunt inconvenientia multaque impossibilia sunt si
quis dicat omne quod singillatim praedicatur veraciter id iunctum vere
praedicari. De homine enim verum est dicere quoniam homo est. Nam de Socrate ƿ
qui homo est vere dicitur quoniam homo est. Rursus de eodem vere potest dici
quoniam albus est. Quare et si haec iungas et ut unum praedices, verum est
dicere de aliquo homine quoniam homo albue est. Sed homo qui albus est verum
est de eo dicere quoniam albus est: quare etiam haec si iungas: erit igitur
praedicatio "Socrates homo albus albus est"! Nam de Socrate verum
erat dicere quoniam homo albus est. Sed de homine albo verum est dicere quoniam
albus est. Haec iuncta homo albus albus faciunt. Quod si de eodem homine albo
album rursus praedicari velis, verum est: quocirca et si iungas: erit igitur
praedicatio homo albus albus albus est. Atque hoc idem in infinitum. Rursus si
quis de aliquo homine dicat quoniam ille homo musicus est, si verum dicat adiciatque
quoniam idem homo ambulans est, verum dicit, si iungat quoniam ille homo
ambulans musicus est. Sed si verum est de aliquo homine praedicare quod sit
ambulans musicus, de ambulante autem musico verum est dicere quoniam musicus
est, erit ille homo homo ambulans musicus musicus. Sed de eodem verum est
dicere quoniam ambulans est, verum igitur erit de eo rursus dicere quoniam homo
ambulans ambulans musicus musicus est. Amplius quoque Socrates Socrates est et
rursus homo: erit igitur Socrates Socrates homo. Sed et bipes: erit igitur
Socrates Socrates homo bipes. Sed de Socrate verum est dicere quoniam Socrates
homo bipes est. Sed cum dixi hominem de eo, iam et bipedem ƿ dixi (omnis enim
homo bipes est): verum est ergo de eo dicere quoniam bipes est. Sed verum erat
dicere quoniam Socrates Socrates homo bipes est: vera erit igitur praedicatio
Socrates homo bipes bipes est. Sed rursus hominem dixi atque in eo aliud bipes
nominavi (omnis enim homo bipes est): Socrates igitur homo bipes bipes bipes
est. Et hoc in infinitum protractum superfiva loquacitas invenitur. Non igitur
fieri potest ut modis omnibus quicquid extra dicitur id iunctum vere
praedicetur. QUONIAM ERGO SI QUIS SIMPLICITER PONAT COMPLEXIONES FIERI PLURIMA
INCONVENIENTIA CONTINGIT DICERE MAVIFESTUM EST; QUEMADMODUM AUTEM PONENDUM,
NUNC DICIMUS. EORUM IGITUR QUAE PRAEDICANTUR ET DE QUIBUS PRAEDICANTUR
QUAECUMQUE SECUNDUM ACCIDENS DICUNTUR VEL DE EODEM VEL ALTERUM DE ALTERO, HAEC
NON ERUNT UNUM, UT HOMO ALBUS EST ET MUSICUS SED NON EST IDEM ALBUM ET MUSICUM;
ACCIDENTIA ENIM SUNT UTRAQUE EIDEM. NEC SI ALBUM MUSICUM VERUM EST DICERE,
TAMEN NON ERIT ALBUM MUSICUM UNUM ALIQUID; SECUNDUM ACCIDENS ENIM MUSICUM
ALBUM. QUARE NON ERIT ALBUM MUSICUM. QUOCIRCA NEC CITHAROEDUS BONUS SIMPLICITER
SED ANIMAL BIPES; NON ENIM SECUNDUM ACCIDENS. AMPLIUS NEC QUAECUMQUE INSUNT IN
ALTERO. QUARE NEQUE ALBUM FREQUENTER NEQUE ƿ HOMO HOMO ANIMAL VEL BIPES; INSUNT
ENIM IN HOMINE BIPES ET ANIMAL. Quae superius comprehendit ea nunc apertissima
ratione determinat dicens de his solis extra praedicatis veraciter non posse
unam praedicationem fieri veram, si coniuncta sins, quaecumque aut accidentia
sunt eidem, aut cum unum alii accidit, accidens aliud de illo accidenti
praedicatur. Si quis enim de Socrate dicat quoniam Socrates citharoedus est,
rursus Socrates bonus est, si utraque veraciter praedicet, duo accidentia de
uno subiecto praedicavit, id est de Socrate. Quocirca non potest ex his una
fieri praedicatio, ut dicatur Socrates citharoedus bonus est. Rursus si de
Socrate praedicetur musicus (sit enim Socrates musicus), de musico autem si
praedicetur albus, et hoc fortasse sit verum, non tamen iam necesse est musicum
album esse. Si enim sit musicus Socrates, si de eodem musico albus praedicetur,
praedicatur quidem de Socrate subiecto musicus, de musico autem quod est
accidens praedicatur album, rursus aliud accidens: ergo non potest hic una
fieri vera propositio ut dicatur: Socrates musicus albus est. Neque enim semper
musicus albus esse potest sed hanc naturam habent accidentia, ut veniant et
recedant. Ergo si eius, qui musicus albus est, in sole stantis cutem calor
fuscaverit, non erit quidem albus cum sit musicus. Quocirca neque tunc cum vere
praedicabatur, quoniam Socrates musicus albus est, neque tunc fuit recta
veraque praedicatio. Non enim habet permanendi naturam accidens, ut semper vere
praedicetur. Ratio autem verborum sic constat: quoniam ergo, inquit, si quis ƿ
dicat omnino quomodolibet complexiones fieri, id est ut quod singillatim
praedicaveras hoc complexum conexumque proponas, plurima inconvenientia dicere
contingit (multa enim concurrunt impossibilia, sicut supra ipse monstravit,
tunc quando ad nimiam loquacitatem perduxit eos eadem frequenter nomina
repetentes), quemadmodum ponendum est nunc dicimus, id est quemadmodum autem
debent quae singillatim vere dicuntur iuncta praedicari, nunc, inquit, dicimus.
Omnia, inquit, quae praedicantur de alio et rursus de quibus alia praedicantur
duplici modo sunt: aut enim accidentia sunt aut substantialia. Et aliae quidem
praedicationes sunt secundum accidens, quotiens aut duo accidentia de
substantia aut accidens de accidenti alicui substantiae praedicatur, alia vero
non secundum accidens, quotiens aliquid de atliquo substantialiter dicetur. Eorum
igitur quaecumque secundum accidens dicuntur, eorum si vel duo sint accidentia
et de eodem praedicentur vel si alterum accidens de altero accidenti dicatur,
ex his non potest una fieri propositio neque erit unum si iuncta sint. Homo
enim et albus est et musicus sed album musicum, quoniam in unam formam non
concurrunt, non facient unam propositionem. Non enim idem album et musicum.
Utraque enim eidem sunt accidentia, non tamen idem sunt. Nec si album de musico
praedicemus, id est accidens de accidenti, et hoc verum sit, non tamen necesse
est id quod musicum est esse album. Neque enim unum est aliquid. Accidenter
enim id quod musicum est ƿ album est. Quoniam enim id ipsum cui musicum accidit
album est, idcirco musicum album dicitur. Non est autem idem musicum album.
Quocirca eadem ratione tenetur, ut non possit idem esse citharoedus bonus nec
in unum corpus coniuncta faciant aliquid unum, quamquam singillatim vere
praedicentur. Quod si quis aliquid substantialiter praedicet duasque res
singillatim dicat, possunt in unam propositionem redire, quae substantialiter
vere seiuncte separatimque praedicantur. Homo enim, cum et animal sit et bipes,
est animal bipes et fit ex his una praedicatio. Nam neque animal secundum
accidens inest homini nec bipes. Quod per hoc ostendit quod ait: SED ANIMAL
BIPES; NON ENIM SECUNDUM ACCIDENS. Addit quoque illud quoniam nec ea iuncta
recte praedicantur, quaecumque vel latenter vel in prolatione in aliquo
terminorum continentur, qui in propositione positi sunt. Idcirco enim de homine
albo non debet dici albus, ut veniat praedicatio homo albus albus, quoniam iam
in homine albo continetur album. Rursus de homine idcirco non debet praedicari
bipes, quoniam licet non sit prolatum, tamen qui homo est bipes est. Sed de
homine si quis bipes praedicet, de re duos habente pedes deque hac differentia
quod est bipes praedicat bipes. Quocirca erit hic quoque homo bipes bipes. Homo
enim continet intra se bipes et qui dicit hominem cum sua differentia dicit. Si
quis ergo ad hunc praedicet bipes, de re duos habente pedes bipedem praedicavit.
Erit igitur homo bipes bipes. Sed ita praedicari non debet. Continetur enim in
homine bipes, ƿ ad quod si rursus bipes praedices, molestissimam facies
repetitionem. Hoc enim est quod ait: AMPLIUS NEC QUAECUMQUE INSUNT IN ALIO:
continentur vel prolatione, ut in eo quod est homo albus (continetur in eo
albus, quoniam per prolationem iam dictum est) aut potestate et vi, ut in eo
quod est homo continetur bipes, quamquam dictum penitus non sit. VERUM AUTEM
DICERE DE ALIQUO ET SIMPLICITER, UT QUENDAM HOMINEM HOMINEM AUT QUENDAM ALBUM
HOMINEM ALBUM; NON SEMPER AUTEM SED QUANDO IN ADIECTO QUIDEM ALIQUID
OPPOSITORUM INEST QUAE CONSEQUITUR CONTRADICTIO, NON VERUM SED FALSUM EST, UT
MORTUUM HOMINEM HOMINEM DICERE, QUANDO AUTEM NON INEST, VERUM. Haec quaestio
contraria superiori est. Illic enim quaerebatur, si quae singillatim
praedicabantur, an semper eadem vere coniuncta compositaque dicerentur; hic
autem converso ordine idem quaerit, an ea quae composita vere praedicantur
singillatim dicta vere dicantur. Post obitum enim Socratis possumus dicere hoc
cadaver homo mortuus est et hominem mortnumque inugentes unam inde veram facere
praedicationem. Solum autem hominem dicere cadaver illud non est verum. Rursus
eundem Socratem vivum verum est dicere quoniam animal bipes est et singillatim
verum ƿ est dicere quoniam animal est. Quare quaeritur quae sit huius quoque
differentia praedicationis, ut cum coniuncta dicuntur et vere de subiectis
praedicantur alias quidem et extra dici vere possint, alias vero praeter illam
coniunctionem simplicia si dicantur falsa sint. Hoc autem quasi dubitans dixit.
Ita enim legendum est, quasi si dubitans diceret sic: verum est autem dicere de
aliquo compositum coniunctumque aliquid, ut de aliquo homine hominem aut de
aliquo albo album, ita ut et horum aliquid simpliciter praedicetur, an certe
non semper? Et dat regulam qua pernoscamus, an quae composita dicuntur eadem
singillatim dici possint an minime. Quotiens enim talia sunt quae praedicantur
cum alio, ut in se non habeant contradictionem praedicata, possunt dici et
separata veraciter. Quodsi habeant in se aliquam contradictionem quae
praedicantur et composita dicuntur vere, separata vere praedicari non possunt.
Qui dicit cadaver hominem mortuum vere dicit, solum autem hominem dicere vere non
potest, idcirco quoniam prius cum coniunctione praedicavit dicens hominem
mortuum, mortuusque quod adiacet hominis praedicamento (cum homine enim
praedicatum est mortuus) contradictionem tenet contra hominem. Est enim homo
animal, mortuus vero non animal: ergo mortuus et homo contradictionem quandam
inter se habent. Illud est enim animal, illud vero non animal. Quocirca quoniam
inter se haec habent quandam contrarietatem, ƿ separatus homo de mortuo homine
solus non dicitur. Eodem quoque modo est et si quis dicat manum esse marmoream
statuae: verum dicit, solum autem manum dicere esse eam quae statuae est falsum
est. Habet enim manus potestatem dandi accipiendique sed illa marmorea non
habet. Ergo est quaedam contradictio inter manum et manum marmoream, quod illa
dare atque accipere potest, illa non potest. Haec enim sibi contradictionis
opponuntur modo. Ergo quotienscumque tale aliquid praedicatur, ut homo de
cadavere, cui tale aliquid coniunctum sit atque adiaceat, quod faciat
contradictionem contra praedicatum (ut hic adiacet mortnus homo simulque
praedicatur de cadavere, ut faciat contra ipsum hominem contradictionem eamque
in se contineat), non potest separari una praedicatio, ut singillatim dicatur,
sin vero non sit ista contradictio, potest: ut in eo quod est: Socrates animal
bipes est Animal et bipes nulla contradictione opponuntur: quocirca
potest de eo et animal singillatim atque simpliciter et bipes dici. Sensus
quidem huiusmodi est, ordo autem se sic habet. Dubitans enim dixit: VERUM AUTEM
DICERE DE ALIQUO composite et connexe et rursus simpliciter, ut quendam hominem
hominem aut quendam album album, an certe non semper sed tunc quando in
adiecto, id est in eo quod adiectum cum aliquo praedicatur, inest aliquid
oppositorum talium quaecumque consequitur contradictio, id est quam
oppositionem mox contradictio consequatur, ut oppositionem hominis et mortui
sequitur contradictio, animal scilicet et non animal: si igitur sic sint, non
est ƿ verum simpliciter praedicari sed falsum, ut mortuum hominem, quem
coniuncte vere dicere possis, eundem hominem solum non vere praedicabis. Quando
autem haec oppositio in his quae praedicantur non inest, verum est quod
coniuncte praedicaveris et simpliciter praedicare. Adiectum est autem in quo
venit aliquotiens oppositio huiusmodi, ut in eo quod est homo mortuus mortuus
adicitur homini. Aliter enim vere homo de cadavere non potest praedicari. VEL
ETIAM QUANDO INEST QUIDEM SEMPER NON VERUM, QUANDO VERO NON INEST, NON SEMPER
VERUM, UT EOMERUS EST ALIQUID, UT POETA. ERGO ETIAM EST AN NON? SECUNDUM
ACCIDENS ENIM PRAEDICATUR ESSE DE HOMERO; QUONIAM POETA EST SED NON SECUNDUM
SE, PRAEDICATUR DE HOMERO QUONIAM EST. QUARE IN QUANTISCUMQUE PRAEDICAMENTIS
NEQUE CONTRARIETAS INEST, SI DEFINITIONES PRO NOMINIBUS DICANTUR, ET SECUNDUM
SE PRAEDICANTUR ET NON SECUNDUM ACCIDENS, IN HIS ET SIMPLICITER VERUM ERIT
DICERE. QUOD AUTEM NON EST, QUONIAM OPINABILE EST, NON VERUM DICERE ESSE
ALIQUID. OPINATIO ENIM EIUS NON EST, QUONIAM EST SED QUONIAM NON EST. Quoniam
supra dixerat, quando esset in adiecto contradictio, non esse verum simpliciter
praedicare, quando vero non esset, verum esse quod coniuncte ƿ diceretur
simpliciter dicere, hoc ipsum quoniam videbatur in aliquibus non esse verum,
consequenter emendat. Ait enim verum esse illud quod supra dictum est,
quandocumque in adiecto esset aliqua contradictio, non esse verum simpliciter
praedicare, quod coniuncte diceretur, quando autem non inest contradictio, non
semper verum esse praedicare simpliciter, quod coniuncte vere diceretur sed aliquotiens
verum, aliquotiens vero falsum. Huius rei tale exemplum est: cum dico: Homerus
poeta est est et poeta coniuncte de Homero vere praedicavi. Sin vero
dixero: Homerus est falsum est, quamquam non sit aliqua contradictio
inter est et poetam, neque in adiecto est ulla talis est oppositio quam
consequatur contradictio. Cur autem hoc eveniat, talis ratio est: de Homero
enim poetam quidem principaliter praedicamus, cum dicimus Homerus poeta est,
est autem verbum de poeta quidem praedicamus principaliter, de Homero autem
secundo loco. Non enim idcirco praedicamus esse, quia Homerus est sed quia
poeta est. Sublato igitur eo quod principaliter praedicatur, id est poeta,
licet nullam contradictionem habeat est, quod adiacet poetae, contra poetam,
non fit vera praedicatio dicendo Homerus est. Secundum accidens enim est
praedicatur, non principaliter. Sublata autem principali praedicatione, quod
secundum accidens praedicabatur, falsum continuo reperitur. Quod autem addit: QUARE
IN QUANTISCUMQUE PRAEDICAMENTIS NEQUE CONTRARIETAS INEST, SI DEFINITIONES PRO
NOMINIBUS DICANTUR, ET SECUNDUM SE PRAEDICANTUR ET NON SECUNDUM ACCIDENS, ƿ IN
HIS ET SIMPLICITER VERUM ERIT DICERE huiusmodi est. Ea quae superius dixit una
ratione collegit dicens: quaecumque eo modo praedicantur, ut neque in nominibus
neque in definitionibus propriis aliquam teneant contrarietatem, haec et extra
simpliciterque praedicata vera sunt, ut in eo quod est homo mortuus mortuus
atque homo: haec quidem nominibus nullius contrarietatis contradictionisue sunt
sed si horum pro no minibus definitiones sumantur, mox contrarietas
oppositionis agnoscitur. Si quis enim dederit hominis definitionem, dicit
animal esse rationale, si quis mortui, dicit esse corpus, verum vita privatum
atque inanimum atque ex hoc tota vis contradictionis apparet. Quocirca si
sumantur definitiones pro nominibus et in his aliqua contrarietas inesse
videbitur vel si secundum accidens aliquid praedicetur, ut est de Homero, cum
de poeta principaliter praedicetur, non praedicabuntur simpliciter vere
quaecumque composita praedicabantur. Quod si neque contrarietas ulla sit et per
se praedicentur et non per accidens, quicquid composite vere dicitur, hoc
simpliciter vere praedicatur. Quoniam autem fuerunt quidam qui hoc ipsum quod
non est esse dicerent totum syllogismum his propositionibus coniungentes: Quod
non est opinabile est Quod autem opinabile est est Igitur est quod non est hoc
igitur dicit: si verum est praedicare, inquit, de eo quod non est quoniam
opinabile est, est quidem verbum de opinabili praedicamus, de eo autem quod non
est secundum accidens. Quoniam enim quod non est opinabile est, idcirco secundo
loco de eo quod non est verbum est praedicamus. Quare non possumus simpliciter
dicere esse quod non est. Idcirco enim opinabile est, quia non est. Scibile
enim esset, si per se esset, non opinabile, sicut Homerus idcirco esse dicitur,
quia poeta est, non quia per se est. Vel certe idcirco dicitur Homerus esse
poeta, quia poesis ipsius exstat et permanet, sicut aliquos in filiis suis saepe
vivere dicimus. Quocirca id quod non est idcirco esse dicitur opinabile,
quoniam ipsius est opinatio, non autem quoniam id quod non est per se aliquid
esse potest. His igitur ante perstructis atque ordine terminatis ad
propositionum modos, rem in dialectica utilissimam, de propositionibus
tractatum disputationemque convertit. Restat nunc de propositionum modis
oppositionumque disserere. Multis enim dubitatum est rationibus, an idem modus
esset propositionum sine modo positarum, qui illarum quoque quae propriis modis
et qualitatibus terminantur. Inchoat autem de his rebus dubitationem sic. HIS
VERO DETERMINATIS PERSPICIENDUM QUEMADMODUM SE HABENT NEGATIONES ET
AFFIRMATIONES AD SE INVICEM HAE SCILICET QUAE SUNT ƿ DE POSSIBILE ESSE ET NON
POSSIBILE ET CONTINGERE ET NON CONTINGERE ET DE IMPOSSIBILI ET DE NECESSARIO;
HABET ENIM ALIQUAS DUBITATIONES. Omnis propositio aut sine ullo modo
simpliciter pronuntiatur, ut Socrates ambulat vel dies est vel quicquid
simpliciter et sine ulla qualitate praedicatur. Sunt autem aliae quae cum
propriis dicuntur modis, ut est Socrates velociter ambulat. Ambulationi enim
Socratis modus est additus, cum dicimus eum velociter ambulare. Quomodo enim
ambulet, significat id quod de ambulatione eius velociter praedicamus.
Similiter autem si quis dicat Socrates bene doctus est, quemadmodum sit doctus
ostendit nec solum doctus dixit sed modum quoque doctrinae Socratis adiungit.
Sed quoniam sunt modi alii per quos aliquid posse fieri dicimus, aliquid esse,
aliquid necesse esse, aliquid contingere, quaeritur in his quoque quemadmodum
fieri contradictionis debeat oppositio. In his enim propositionibus, quae
simpliciter et sine ullo modo praedicantur, facile locus contradictionis
agnoscitur. Huius enim affirmationis quae est: Socrates ambulat negatio
si ad verbum ponatur, ut est: Socrates non ambulat rectissime oppositione
facta ambulare a Socrate disiunxit. Rursus huius propositionis quae est:
Socrates philosophus est si quis ad est verbum negationem ponat, integram
faciet negationem dicens: Socrates philosophus non est Neque enim fieri
potest ut ad aliud in simplicibus affirmationibus negatio ƿ ponatur nisi ad id
verbum quod totius vim continet propositionis. Si quis enim in hac propositione
quae est homo albus est non dicat fieri negationem eam quae est homo albus non
est sed potius homo non albus est, hoc modo falsum ostenditur: proposito lapide
interrogetur de eo: An lapis ille homo albus sit? ut si ille negaverit
ponens negationem eius quae est: Homo albus est eam quae dicit: Homo non
albus est dicatur ei: si non est de hoc lapide vera affirmatio quae
dicit: Homo albus est vera erit de eo negatio ea scilicet quae dicit:
Homo non albus est Sed haec quoque falsa est. Omnino enim lapis homo non
est atque ideo de eo non poterit praedicari quoniam homo non albus est. Quod si
neque affirmatio neque negatio de eo vera est, hoc autem impossibile est, ut
contradictoriae affirmationes et negationes de eodem praedicatae utraeque
falsae sins, constat non esse eius affirmationis quae dicit: Homo albus
est illam negationem quae dicit: Homo non albus est sed potius eam
per quam proponitur quoniam albus non est. Nusquam igitur alibi ponenda negatio
est in his quae simpliciter et sine modo aliquo praedicantur nisi ad verbum
quod totem continet propositionem. De his autem sufficienter supra iam diximus.
In his autem in quibus aliqui modus apponitur dubitatio est, an ad modum ilium
ponatur negativa particula an locum suum serues ad verbum, sicut in his quoque
propositionibus fiebat, ƿ quae simplices et sine modo ullo proponebantur. Nam
si serues locum suum negativa particula, ut ponatur ad verbum, proprietas
contradictionis excidit et verum inter se falsumque non dividit. Modus enim
quidam est faciendi aliquid, quotiens dicimus possibile esse vel necesse esse
vel quicquid huiusmodi est. Ergo si quis me dicat nunc posse ambulare, idem
neget negationem ponens ad verbum quod est ambulare dicatque me posse non
ambulare, affirmatio et negatio contradictoriae de eodem dictae verae simul
invenientur. Me namque et ambulare posse et non ambulare posse manifestum est.
Quod si in hoc modo possibilitatis non recte verbo particula negatira
coniangitur, etiam in his quoque quae nullam habent differentiam, an ad modum
an ad verbum negatio ponatur, custodienda est talis oppositio quae huic speciei
propositionum quae cum modo proferuntur conveniat. In hac propositione quae
dicit: Socrates velociter ambulat sive quis ita neget: Socrates velociter
non ambulat ad verbum ponens negationem sive sic: Socrates non velociter
ambulat modo negativam particulam iungens, prope simile esse ridebitur.
Dividit enim cum affirmatione veritatem falsitatemque utroque modo apta
negatio. Sed quoniam sunt plurimi modi, in quibus si ad verbum inugatur
particula negativa, non est negatio superius enuntiatae affirmationis, idcirco
servanda est in omnibus secundum modum propositionibus ista oppositio, ut uno
eodemque modo cunctarum ƿ fieri oppositiones dicantur, ut in illis quidem
negatio quae simplices sunt rem neget, in his autem quae cum modo sunt modum
neget, ut in eo quod est: Socrates ambulat rem ipsam id est ambulat neget
adimatque propositio dicens: Socrates non ambulat in illis autem quae cum
modo sunt rem quidem esse consentiat, modum neget, ut in ea propositione quae
dicit: Socrates velociter ambulat negatio dicat: Socrates non velociter
ambulat ut sive ambulet sive non ambulet nulla sit differentia, modum
autem id est velociter ambulandi perimat ex adverso constitute negatio. Quamquam
in quibusdam hoc non sit: simul enim cum modo ipso etiam rem perimi necesse
est, ut in eo quod est: Socrates potest ambulare Socrates non potest
ambulare et modum et rem modo ipsi iuncta particula negationis
intercipit. Sed hoc in his fere evenit, in quibus non fieri quidem aliquid
dicitur et actus ipsius additur modus sed potius faciendi in futuro modus, ut
si quis dicat Socratem ambulare posse, non quod iam ambulet sed quod eum sit
ambulare possibile. Hic si possibili negatio coniungatur, etiam rem illam
tulisse videbitur de qua illa possibilitas praedicatur. Si quis autem dicat
quoniam Socrates velociter ambulat, facere eum aliquid dicit modumque illi
actui iungit, ut quemadmodum illud faciat quod facere dicitur quilibet
agnoscat. In his res quidem permanet, modus autem subruitur, ut superius
dictum. An certe illud magis verius est dicendum, quod semper huiusmodi ƿ
propositiones modum quidem auferant, rem vero de qua modus ille praedicatur non
perimant? Et in quibus ponitur res, ut in eo quod est: Socrates velociter
ambulat et in quibus praedicatur actus ipse et praesens, quia fiat atque
agatur, manifestum est modum quidem subrui, rem vero quae fieri dicitur
permanere, ut cum dicimus: Socrates non velociter ambulat ambulare eum
quidem non subtractum est sed tantum haec negatio velocitatem ab ambulatione
disiunxit. In his autem quae possibilitatem aliquid in futuro faciendi per
modum ponunt nullus omnino actus ponitur sed tantum modus. Ad quem modum iuncta
negatio modum quidem perimit sed res illa de qua modus praedicabatur non
permanet, idcirco quoniam nec tunc cum praedicabatur cum modo aliquid fieri
agive propositum est, ut si quis dicat: Socratem possibile est ambulare
positus quidem modus est, res vero actu constitute non est. Non enim dictum est
quoniam ambulat sed quoniam eum possibile est ambulare. Hanc ergo
possibilitatem tollit negatio in propositione quae dicit: Socratem non
possibile est ambulare sed in eadem propositione res de qua dicebatur
modus ille non permanet. Hoc autem idcirco evenit, quia ne in affirmatione
quidem posita est res de qua praedicatus est modus. Atque ideo non a negatione
perempta res, quippe quam negatio positam non invenit sed tantum modus, qui
etiam ab affirmatione constitutus est. Magna autem distantia est, an ad modum
negatio ponatur an ad verbum. Nam si ad verbum ponam, praedicaho a subiecto
disiungitur, ut est: Socrates non ambulat Nam ambulat quod praedicatio ƿ
est a subiecto quod est Socrates divisum est. Sin vero ad modum ponatur, non
praedicatio a subiecto dividitur sed a praedicatione potius disiungitur modus,
ut in eo quod est: Socrates non velociter ambulat non ambulationem a
Socrate propositio ista disiunxit sed velocitatem ab ambulatione id est modum a
praedicato. Et hoc in his facilius evidentiusque apparet, quaecumque ita
praedicantur ac fieri. Oportet autem quid possibile, quid necessarium, quid
inesse definire eorumque significationes ostendere, quod nobis et ad huius loci
subtilitatem proderit, quem tractamus, et superiora quaecumque de
contingentibus dicta sunt magis liquebunt et Analyticorum nobis mentem apertissima
luce vulgabit. Quatuor modi sunt quos Aristoteles in hoc libro de
interpretatione disponit: aut enim esse aliquid dicitur aut contingere esse aut
possibile esse aut necesse esse. Quorum contingere esse et possibile esse idem
significat nec quicquam discrepat dicere cras posse esse circenses et rursus
cras contingere esse circenses, nisi hoc tantum quod possibile quidem potest
privatione subduci, contingens vero minime. Contra enim id quod dicitur
possibile esse et negatio possibilitatis infertur aliquotiens, ut est non
possibile esse, et privatio, ut est impossibile esse. Namque quod dicimus
impossibile esse privatio possibilitatis est. In contingenti autem quamquam
idem significet sola tantum opponitur negatio, nulla vero privatio ƿ reperitur:
ut in eo quod est contingens, si hoc perimere volumus, dicimus non contingens
et hoc negatio est, incontingens autem nullus dixerit quod est privatio. Cum
igitur contingens esse et possibile esse idem significent, multa in his
diversitas est secundum Porphyrium quae sunt necessaria et inesse tantum
significantia et contingentia vel possibilia. Quod enim esse aliquid dicitur,
de praesenti tempore iudicatur. Si quid enim nunc alicui inest, hoc esse
praedicatur, quod vero ita inest, ut semper sit et numquam mutetur, illud
necesse esse dicitur, ut soli motus lunaeque cum terra obstitit defectus. Quae
autem contingere dicuntur vel possibilia esse, illorum neque secundum praesens
neque secundum aliquam immutabilitatem speculamur euentum sed tantum respicimus
quantum contingentis propositio pollicetur. Quod enim posse esse vel contingere
dicitur, nondum quidem est sed esse poterit. Sive autem eveniat sive non
eveniat, quia tamen esse potest, contingens vel possibilis dicitur propositio.
Non enim ex euentu diiudicantur huiusmodi propositiones sed potius ex
significatione hoc modo: si quis enim dicat posse cras esse circenses,
possibilis est contingensque affirmatio. Quod si cras sint circenses, non tamen
aliquid est actu propositionis contingentis vel possibilis permutatum, ut
necesse fuisse videatur, quod illa possibiliter promittebat. Quod si rursus non
sint circenses, omnino nec sic aliquid permutatum est, ut necesse fuisse non
esse circenses ƿ videatur. Non enim (ut dictum est) secundum euentum ista
iudicantur sed potius secundum ipsius propositionis promissum. Quid enim dicit
quisquis dixerit cras posse esse circenses? Hoc, ut opinor, sive sint sive non
sint nulla tamen interclusum esse necessitate ne non sint. Quare quatuor
modorum duo quidem idem sunt, contingens atque possibile, hi autem duo cum
duobus reliquis atque ipsi reliqui a se dissentiunt. Possibile enim et
contingens distat ab ea propositione quae esse aliquid dicit. Haec enim
secundum possibilitatem futuri temporis affirmationem proponit, illa vero
secundum praesentis actum. Utraeque vero, et ea quae esse et ea quae possibile
esse vel contingere significat, a necessaria propositione disiunctae sunt.
Necessitas enim non modo inesse uult aliquid sed etiam immutabiliter inesse, ut
illud quod esse dicitur numquam esse non possit. Quocirca consequentiae quoque
ordinis evidenter apparent. Quod enim est necessarium sine eo quod est esse vel
contingere esse vel possibile esse dici non potest. Quidquid enim necessarium
est et est et esse potest vel si esse non posset, nec esset omnino. Quod si non
esset, nec necesse esse diceretur. Quare omne necessarium et est et possibile
est. Sed neque omne est necessarium est (possunt enim esse quaedam, quae ut
sint non est necesse, ut Socratem ambulare vel caetera quae de separabilibus
accidentibus sumuntur) vel rursus quod contingit esse vel esse possibile est
mox esse necesse ƿ est. Quare necesse est quidem sequuntur esse et
possibilitas, Sed neque esse neque possibile esse necessitas ulla consequitur. Rursus
omne esse sequitur posse esse. Quod enim est et potest esse. Nam si esse non
posset, sine ulla dubitatione nec esset. Possibile autem esse non consequitur
esse. Quod enim possibile est potest et non esse, ut me possibile est quidem
nunc procedere sed hoc mihi non est esse. Non enim nunc procedo. Quare gradatim
haec omnis est consequentia. Necesse est namque et esse sequitur et
possibilitas. Rursus esse eadem sequitur possibilitas, possibilitatem autem nec
esse sequitur nec necessitas. Liquet ergo, quoniam duo modi sunt possibilium:
unum quod iam sequitur necessitatem, alterum quod non sequitur ipsa necessitas.
Nam cum dico: Necesse est ut nunc sol moveatur hoc etiam possibile est,
cum vero dico: Possibile est me nunc sumere codicem non est necesse.
Recte igitur ab Aristotele paulo post dubitabitur, utrum sit illud possibile
quod necessitati conveniat. Sed cum ad eadem loca venerimus, quid sibi ista
possibilium similitudo velit vel quemadmodum discerni possit agnoscemus. Nunc
autem quoniam affirmativarum propositionum consequentias explicuimus,
negativarum rursus consequentias exploremus. Harum namque quatuor
propositionum, quae fiunt ex esse, ex necesse esse, ex possibile esse vel
contingit esse, quatuor negationes sunt id est non esse, non necesse esse, non
possibile esse vel non contingere esse. Sed quemadmodum affirmationes
contingere esse et possibile esse eaedem ƿ erant secundum significationum
similitudinem, ita quoque negationes eaedem sunt. Neque enim discrepat quicquam
dicere non possibile est quam si enuntiet non contingit. Consequentiae autem se
in affirmativis habebant hoc modo, ut necessaries propositiones sequerentur
esse aliquid significantes atque possibiles, eas autem quae esse aliquid
dicerent eaedem possibiles sequerentur sed neque possibilibus esse aliquid
significantes nec necessariae consentiebant. In negativis vero e contra est.
Negationem enim possibilitatis sequitur et eius quae est esse aliquid
significantis negatio et necessariae. Negationem vero necessarii neque eius
quod est esse neque eius quod est possibile esse negatio sequitur. Disponantur
enim in ordinem omnes hoc modo: Possibile esse Non possibile esse Contingens
esse Non contingens esse Esse Non esse Necesse esse Non necesse esse
Repetendum igitur breviter est affirmativarum consequentias, ut quemadmodum e
converso sint in negativis evidentius patefiat. Esse sequitur possibilitas et
contingentia, possibilitatem vero et contingentiam esse non sequitur, necesse
esse vero sequitur et esse et possibilitas et contingentia, possibilitatem
autem et contingenham nec esse sequitur nec necessitas. In negationibus vero e
contra est. Non posse esse et non contingere sequitur non esse. Quicquid enim
non potest esse non est. Non esse autem non posse esse ƿ non sequitur. Quod
enim non est non omnino interclusum est ut esse non possit. Nunc ego enim
Traiani forum non video sed non est necesse ut non videam. Fieri enim potest ut
propius acceders videam. Rursus non posse esse et non contingens esse nec non
esse sequitur nec non necesse esse. Quod enim esse non potest non videbitur
vere dici, quoniam illud non necesse est esse sed potius quoniam illud necesse
est non esse. Negationem autem necessitatis, id est non necesse esse, neque non
esse sequitur neque non possibile esse. Me enim cum ambulo non necesse est
ambulare. Neque enim ex necessitate quisquam ambulat. Nec rursus quod non est
necesse id non potest fieri. Quisquis enim ambulat non quidem illi ambulare
necesse est sed tamen potest. Atque ideo quod non est necesse esse non omnino
interclusum est ut esse non possit. Et de non contingenti eadem ratio est.
Diverso igitur modo quam in affirmationibus negativa conversio est. Illic enim
necessitatem et essentia et possibilitas sequebatur, essentiam autem
possibilitas sed neque possibilitatem essentia vel necessitas nec rursus
essentiam necessitas sequebatur. Hic autem non possibile esse et non esse et
non necesse esse consequitur. Sed neque non necesse esse non esse sequitur
neque utrasque possibilitatis negatio, quae non posse aliquid esse proponit. An
magis illud dicendum est, quod sicut se in affirmationibus habet, ita quoque in
negationibus, ut Theophrastus ƿ acutissime perspexit? Fuit enim consequentia in
affirmativis, ut necessitatem et esse consequeretur et possibilitas,
possibilitatem vero nec esse nec necessitas sequeretur. Idem quoque penitus
perspicientibus in negationibus apparebit. Veniens namque negatio in necessario
faciensque huiusmodi negationem quae dicit "non necesse est" vim
necessitatis infringit et totam propositionem ad possibile duxit. Quod enim non
necesse est esse fracto rigore necessitatis ad possibilitatem perductum est.
Sed possibilitatem nec esse sequebatur nec necessitas. Recte igitur fractam
necessitatem et ad possibile perductam, cum negatio dicit non necesse esse, nec
non esse nec non contingere esse consequitur. Rursus qui dicit possibile esse,
si ei disiunctio negationis addatur, tollit possibile et ad necessitatis
perpetuitatem negativa forma totam propositionem reuocat, ut est non possibile.
Quod enim non possibile est fieri non potest ut sit, quod autem fieri non
potest ut sit necesse est ut non sit. Ergo necessariam quandam vim habet haec
propositio in qua dicimus non posse esse aliquid. Sed necessitatem sequebatur
et essentia et possibilitas. Non necesse autem esse ad possibilitatem respicit.
Recte igitur non necesse esse, quod est iam possibilitatis, sequetur
propositionem quae dicit non posse esse, quod est necessitatis. Alii ergo
ordines propositionum sunt, vis tamen eadem, ut necessitatem cuncta sequantur,
possibilitatem vero necessitas non sequatur. Hic oritur quaestio subdifficilis.
Nam si necessitatem sequitur possibilitas, non necesse autem possibilitati
confine est, cur non necesse esse sequatur id quod dicimus non necesse esse?
Nam si possibilitas sequitur necessitatem, non necesse autem esse
possibilitatem, sequi debet necessitatem id quod non necesse praedicamus. Quae
hoc modo dissolvitur: non possibile esse quamquam vim habeat necessitatis,
differt tamen a necessitate, quod illud affirmativam habet speciem, illud vero
negativam. Sic etiam possibile esse et non necesse esse differunt eo tantum,
quod illud est affirmativum, illud vero negativum, cum vis significationis
eadem sit. Sed necessitatem affirmatio possibilitatis et contingentis
sequebatur. Quamquam tamen possibilitatem imitetur eique consentiat id quod
dicimus non necesse esse, tamen negatio quaedam est. Recte igitur affirmationem
quod est necesse esse non sequitur negatio per quam aliquid non necesse esse
proponimus. Et hanc quidem huius solutionem quaestionis Theophrastus vir
doctissimus repperit. Nos autem his determinatis ad sequentia procedamus. Sunt
enim, ut ipse ait Aristoteles, in his multae dubitationes. Sed totius textus
plenissimum sensum primo ponimus. Quod etsi longum est, tamen ne intercisa
videatur esse sententia non grauabor apponere. NAM SI EORUM QUAE
COMPLECTUNTUR ILLAE SIBI INVICEM OPPOSITAE SUNT CONTRADICTIONES, QUAECUMQUE
SECUNDUM ESSE ET NON ESSE DISPONUNTUR, ƿ UT EIUS QUAE EST ESSE HOMINEM NEGATIO
EST NON ESSE HOMINEM, NON, ESSE NON HOMINEM ET EIUS QUAE EST ESSE ALBUM
HOMINEM, NON ESSE NON ALBUM HOMINEM SED NON ESSE ALBUM HOMINEM. SI ENIM DE
OMNIBUS AUT DICTIO AUT NEGATIO, LIGNUM ERIT VERUM DICERE ESSE NON ALBUM
HOMINEM. QUOD SI HOC MODO, ET QUANTISCUMQUE ESSE NON ADDITUR, IDEM FACIET QUOD
PRO ESSE DICITUR, UT EIUS, QUAE EST AMBULAT HOMO NON, AMBULAT NON HOMO NEGATIO
EST SED NON AMBULAT HOMO; NIHIL ENIM DIFFERS DICERE HOMINEM AMBULARE VEL
HOMINEM AMBULANTEM ESSE. QUARE SI HOC MODO IN OMNIBUS, ET EIUS QUAE EST
POSSIBILE ESSE NEGATIO EST POSSIBILE NON ESSE, NON, NON POSSIBILE ESSE. VIDETUR
AUTEM IDEM POSSE ET ESSE ET NON ESSE; OMNE ENIM QUOD EST POSSIBILE DIVIDI VEL
AMBULARE ET NON ƿ AMBULARE ET NON DIVIDI POSSIBILE EST. RATIO AUTEM, QUONIAM
OMNE QUOD SIC POSSIBILE EST NON SEMPER ACTU EST, QUARE INERIT EI ETIAM NEGATIO;
POTEST IGITUR ET NON AMBULARE QUOD EST AMBULABILE ET NON VIDERI QUOD EST
VISIBILE. AT VERO IMPOSSIBILE DE EODEM VERAS OPPOSITES ESSE DICTIONES; NON
IGITUR EST ISTA NEGATIO. CONTINGIT ENIM EX HIS AUT IDEM IPSUM DICERE ET NEGARE
SIMUL DE EODEM AUT NON SECUNDUM ESSE ET NON ESSE QUAE APPONUNTUR FIERI
AFFIRMATIONES VEL NEGATIONEA SI ERGO ILLUD IMPOSSIBILIUS, HOC ERIT MAGIS ELIGENDUM.
EST IGITUR NEGATIO EIUS QUAE EST POSSIBILE ESSE NON POSSIBILE ESSE. EADEM
QUOQUE RATIO EST ET IN EO QUOD EST CONTINGENS ESSE; ETENIM EIUS NEGATIO NON
CONTINGENS ESSE. ET IN ALIIS QUOQUE SIMILI MODO, UT NECESSARIO ET IMPOSSIBILI
FIUNT ENIM QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE APPOSITIONES, SUBIECTAE VERO
RES HOC QUIDEM ALBUM, ILLUD VERO HOMO, EODEM QUOQUE MODO HOC LOCO ESSE QUIDEM
SUBIECTUM FIT, POSSE VERO ET CONTINGERE APPOSITIONES DETERMINANTES QUEMADMODUM
IN ILLIS ESSE ET NON ESSE VERITATEM, SIMILITER ƿ AUTEM HAE ETIAM IN ESSE POSSIBILE
ET ESSE NON POSSIBILE. Haec Aristotele subtiliter discutiente illud oportet
agnoscere, quod multum differt ipsius possibilitatis vim naturamque definire
vel propriae scientiae qualitate concludere et possibilem enuntiationem qualis
esse debeat iudicare. Namque in possibilis cognitione illud solum perspicitur,
an id quod dicitur fieri possit nuilo extrinsecus impediente casu. Quod etiamsi
accidat, nihil de statu prioris possibilitatis. Ipsius possibilis enuntiationis
diiudicatio plurimum differt, quod mox poterit ex ipsa de possibilibus
enuntiationibus disputatione cognosci. Nam sicut non est idem hominis
definitionem respondere quaerentibus et ipsam definitionem alio termino
definitionis includere, ita non idem est de possibili enuntiatione et quid
ipsum possibile est tractare. Unde fit ut, cum possibile atque contingens idem
in significationibus sit, diversum esse in enuntiatiombus videatur. Supra
namque docuimus possibilitatem et contingentiam eiusdem significationis esse,
ut quod contingeret fieri idem esset possibile, quod possibile esset idem
quoque contingeret. Sed possibilis enuntiatio non est eadem quae contingens.
Neque enim si quis possibilem affirmationem proponat eique opponat contingentem
negationem, rectam faciet contradictionem. Si quis enim dicat quodlibet illud
esse possibile, alius respondeat negans rem illam contingere, licet quantum in
significatione est priorem possibilitatem abstulerit, non tamen est dicenda
contradictio, ƿ in qua alii termini in negatione, alii in affirmatione
enuntiati sunt. Possibilis enim affirmatio de possibilitate negationem, non de
contingentia habere debebit. Idem quoque in contingentibus. Neque enim si quis
aliquid contingere dixerit, opponenda illi est possibilitatis negatio, licet
idem sit possibile quod contingens. Constat igitur diversissimam esse rationem
modi per se diiudicandi et enuntiationis, quae cum modo et cum qualitate
praedicatur. Unde fit ut quamquam idem in significationibus possibilitas et
contingentia sint, quasi diversae ab Aristotele in modorum ordine proponantur. Illud
autem ignorandum non est quod Stoicis universalius videatur esse quo distet
possibile a necessario. Dividunt enim enuntiationes hoc modo: enuntiationum,
inquiunt, aliae sunt possibiles, aliae impossibiles, possibilium aliae sunt
necessariae, aliae non necessariae, rursus non necessariarum aliae sunt
possibiles, aliae vero impossibiles: stulte atque improvide idem possibile et
genus non necessarii et speciem constituentes. Novit autem Aristoteles et id
possibile quod non necessarium est et id possibile rursus quod esse necessarium
potest. Eodem namque modo non dicitur possibile esse, quod vel ex falsitate in
verum transit aliquando vel rursus ex veritate in falsum. Ut si quis dicat
nunc, quoniam dies est, verum dixerit, idem si hoc nocte praedicet, falsum est
et haec veritas propositionis in falsum est permutata sic ergo quaedam sunt
possibilitates, ut eas et esse et non esse contingat, quae non eodem modo
dicuntur quemadmodum illae quae mutabilem naturam non habent, ut hae scilicet
quas necessarias dicimus. Ut ƿ si quis dicat solem moveri vel solem possibile
esse moveri, haec numquam ex veritate in falsitatem mutabitur. Sed nunc de
Aristotelis Stoicorumque dissensione tacendum est. Illud tamen solum studiosius
perquirendum est, quo loco sit ponenda negatio in his propositionibus, in
quibus modus aliqui praedicatur, ut quae dicentur esse possibiles
enuntiationes. Possibiles, contingentes et necessariae et quaecumque cum modo
sunt propositiones illae veraciter esse dicentur, in quarum significationibus
rei de qua prasdicantur subsistendi qualitas invenitur, ut cum dico: Socrates
bene loquitur modus quidam est loquendi Socratem. Ergo sicut in his
propositionibus, quaecumque cuiuslibet illius rei subsistentiam promittunt, ad
ipsam subsistentiam negatio ponitur (ut cum dicimus "Socrates est",
ad esse aptatur negatio, cum negamue "Socrates non est"), ita quoque
in his quae modum subsistentiae dicunt ad eum modum ponenda negatio est, qui ad
illam subsistentiam videtur adiectus, ut cum dicimus: Socrates bene
loquitur modus ipsius rei est id quod praedicatum est bene: ad hunc
igitur modum et qualitatem ponenda negatio est. Possibiles autem propositiones
vel contingentes eas esse dicimus, in quibus modus ipse monstratur et potius
non esse de modo dicitur sed modus de eo quod est esse. Cum enim dicimus
possibile esse, esse quidem quiddam dicimus, quemadmodum autem sit additum est,
id est possibile, ut non necessarium neque aliquo alio modo nisi tantum
secundum potestatem dicatur. Fit ergo esse ƿ subiectum, praedicatio vero modus
vel contingans vel possibilis vel necessarius vel quilibet alius. Atque hae
quidem propositiones secundum modum dicuntur, in quibus de substantia nihil
ambigitur, de modo autem et qualitate sola tractatur. Sin vero subiciatur
quidem modus, praedicetur vero esse, tunc de substantia rei quaeritur non de
modo, ut si quis dicat possibile est, ut ipsum possibile in rebus esse
pronuntiet, huic propositioni nullus modus adiectus est. Cum enim dicimus
possibile esse modum habere, hoc per se ita non dicimus sed particulam
propositionis ablatam. Ita enim perspicimus quasi si cum propositione esset
iuncta. Quam si cum propria propositione iunxerimus, et quali modo praedicetur
apparet. Cum enim dicimus possibile est, ut modum significet, particula
propositionis est. Quam si suo corpori adgregemus facientes aliquam
propositionem, quid modus ille profiteatur agnoscimus. Age enim id quod dixi
possibile est coniungamus aliis praedicamentis atque inde una enuntiatio
conficiatur dicamusque Socratem ambulare possibile est. Videsne modum in
propositione possibile, ut etiam sive Socrates ambulet sive non ambulet, posse
eum tamen ambulare ex ipso propositionis modo quilibet agnoscat? Ita igitur
auferentes de toto partem possibilem enuntiationem quasi si tota sit propositio
speculamur, ut in his dictionibus fieri solet, quae pluralitatem determinant,
ut si dubitemus contra omnis an nullus ponatur an non omnis, ita eas
speculemur, quasi si integras propositiones, quas determinationes propositionum
ƿ esse manifestum est. Concludenti igitur dicendum est: in his quae modum
praedicant omnes aliae res subiectae sunt vel esse vel ambulare vel legere vel
dicere vel quicquid aliud cum aliquo modo fieri dicetur, in his autem ubi modus
ipse praedicatur, ut integra sit propositio, non enim propositionis, non est
cum modo propositio sed ibi tantum de subsistentia modi proponitur. Ut si qui
dicat possibile est, quiddam in rebus dicit esse possibile, et rursus
contingens est, quiddam in rebus dicit esse quod contingat, et rursus necesse
est, esse quiddam dicit in rebus quod sit necesse: hic non de modo sed de solo
esse tractatur. Quare quotiens esse quidem subicitur, modus autem praedicatur,
ut cum dicimus: Socratem ambulare possibile est ad modum iungenda negatio
est, quotiens vero modus subicitur, esse autem praedicatur, ad esse ponenda
negatio est. Ut cum dicimus possibile est, quia ita dicimus tamquam si
diceremus possibilitas est, et cum dicimus contingere est, ita dicimus tamquam
si diceremus contingentia est, ad esse ponenda negatio est dicendumque
possibile non est, quod idem valet tamquam si diceretur possibilitas non est.
Eodem quoque modo et de contingentia. Non autem perfecte speculantibus idem
semper videri debet subiectum, quod primo loco reperiri dicitur, idem
praedicatum semper, quod secundo loco praedicatur. In quibusdam enim verum est,
in ƿ aliis vero ex significatione potius propositionum colligimus, qui terminus
subiectus sit, qui vero praedicatus. Nam cum dico: Homo animal est prius
mihi necesse est dicere hominem, post praedicare animal atque ideo subiectum
dicitur homo, animal vero praedicatur. In his autem in quibus modus additur sic
est: cum dicimus: Socrates bene loquitur idem valet tamquam si dicamus:
Socrates bene loquens est et hic quidem bene prius dictum est, postea
vero loquens est et videtur subiectum quidem esse id quod dictum est bene,
praedicatum autem id quod dictum loquens est. Sed hoc falsum est. Et hinc
facillime poterit inveniri, quod loquentem quidem esse eum nullus ignorat,
quisquis audit Socratem bene loquentem esse, vim autem totius propositionis
modus continet. In id enim intendendus est animus, non si loquatur. Hoc enim
indubitatum est. Nam qui eum bene dicit loqui, loqui quoque consentit. Quare ad
modum intendendus est animus, ad id quod dictum est bene. Socrates enim bene
loquitur quod dixit, loqui quidem non sufficit dicere, nisi etiam dicat bene.
Continet igitur totam propositionem modus. Sed rursus propositionem continet
praedicatio: modus igitur in his propositionibus potius praedicatur. Concludendum
igitur universaliter est omnem modorum contradictionem non secundum esse verbum
fieri nec secundum id rursus verbum quod in se esse contineat sed potius
secundum modum. Continere autem in se verba id quod est esse dicuntur, ut cum
dicimus loquitur. Tantundem enim valet tamquam si dicamus loquens est. Quare
quaecumque propositiones quemlibet illum in se retineant modum, ƿ dubitandum
non est quin non ad id quod ponit esse negatio iuste applicetur sed potius ad
eum modum quo aliquid esse fierive pronuntietur. Omnis namque cum modo
affirmatio talis est, ut non intendere debeat animum auditor ad id quod esse
dicitur sed ad id potius quomodo illud esse dicatur. Ut cum dicimus: Socrates
bene loquitur non perspiciendum est an loquatur sed illuc potius animi
dirigenda intentio est quemadmodum loquatur. Hoc enim videtur totam continere
propositionem. Ergo contra possibile esse non est ea negatio quae dicit
possibile non esse sed non possibile esse. Eodem modo et contra eam quae dicit
contingere esse non ea quae enuntiat contingere non esse sed potius ea negatio
est quae dicit non contingere esse. Idem quoque et in necessariis
impossibilibusque modis caeterisque, quae nunc Aristoteles pro solita brevitate
transgressus est, faciendum videtur. Sed quoniam commentationis virtus est non
solum universaliter vim sensus expromere, verum etiam textus ipsius sermonibus
ordinique conectere, ea quae superius confuse dicta sunt nunc per sermonum
ipsorum ab Aristotele dictorum ordinem dividamus. HIS VERO DETERMINATIS
PERSPICIENDUM QUEMADMODUM SE HABENT NEGATIONES ET AFFIRMATIONES AD INVICEM HAE
SCILICET QUAE SUNT DE POSSIBILE ESSE ET NON POSSIBILE ET CONTINGERE ET NON
CONTINGERE ET IMPOSSIBILI ET DE NECESSARIO; HABET ENIM ALIQUAS DUBITATIONES. PERSPICIENDUM,
inquit, est de affirmationibus negationibusque, qua ƿ ratione videantur opponi
in his propositionibus, quas quidam modus continet, ut in his quae sunt
possibiles vel contingentes vel necessariae vel impossibiles vel verae vel
falsae vel bene vel male vel quicquid aliqua qualitate praedicatur. HABET ENIM,
inquit, ALIQUAS DUBITATIONES et quas dubitationes habeat continuo eas subicit. NAM
SI EORUM QUAE COMPLECTUNTUR ILLAE SIBI INVICEM OPPOSITAE SUNT CONTRADICTIONES,
QUAECUMQUE SECUNDUM ESSE ET NON ESSE DISPONUNTUR. Sensus totus huiusmodi est:
in omnibus complexionibus propositionum illa in his oppositio valet, quaecumque
secundum esse et non esse fit. Ut cum dicimus: Homo est huius negatio:
Homo non est sed non ea quae dicit: Non homo est Et rursus eius
quae proponit: Est albus homo illa negatio est quae dicit: Non est albus
homo non ea quae proponit: Est non albus homo Hoc ipsum autem,
quoniam eius quae dicit: Est albus homo non est negatio ea quae dicit:
Est non albus homo sed potius ea quae dicit: Non est albus homo sic
demonstrat: SI ENIM DE OMNIBUS AUT DICTIO AUT NEGATIO, LIGNUM ERIT VERUM DICERE
ESSE NON ALBUM HOMINEM. Breviter dictum est sed ita posse videtur exponi:
propositum, inquit, sit lignum, de quo duae enuntiationes dicantur. Illud tamen
nobis manifestum sit de omnibus, si affirmatio vera est, falsam esse
negationem, eam scilicet quae contradictorie opponitur, et si vera negatio,
falsam affirmationem. Pronuntietur igitur de proposito ligno, quoniam lignum
hoc est albus homo. Hoc falsum est. ƿ Si igitur haec affirmatio falsa est, vera
debet eius esse negatio. Si igitur ea est negatio affirmationis quae dicit: Est
albus homo ea quae negat dicens: Est non albus homo haec negatio
vere praedicabitur de ligno dicente quolibet quod lignum hoc est non albus
homo. Sed hoc fieri non potest. Perspicue enim falsum est lignum esse non album
hominem. Quod enim omnino homo non est nec non albus homo esse potest. Falsae
igitur utraeque, et affirmatio quae dicit de ligno quoniam est albus homo et
negatio de eo quae dicit quoniam est non albus homo. Quod si sunt falsae
utraeque, haec negatio illius affirmationis non est. Quaerenda igitur est alia
quae cum ea verum dividat atque falsum. Qua in re nulla alia reperietur contra
eam quae dicit: Est albus homo praeter eam quae dicit: Non est albus
homo Nam si ea dicitur esse affirmationis huius quae dicit: Est albus
homo negatio quae enuntiat: Est non albus homo erit ut de ligno de
quo affirmatio dicta falsa est vera sit enuntiata negatio eritque de ligno
verum dicere, quoniam lignum hoc est non albus homo sed hoc impossibile est.
Constat igitur neque eam propositionem quae dicit: Est non albus homo
illius affirmationis esse negationem quae proponit: Est albus homo et eam
quae dicit: Non est albus homo negationem esse eiusdem affirmationis quae
dicit: Est albus homo Videsne igitur ut prope in omnibus affirmationes et
negationes secundum esse vel non esse fiant? Illa enim album quod esse dixit,
illa negat album non esse dicens rursus illa dicit hominem esse, illa vero
negat dicens hominem non esse et in caeteris eodem modo est. QUOD SI HOC MODO,
ET IN QUANTISCUMQUE ESSE NON ADDITUR, IDEM FACIET QUOD PRO ESSE DICITUR, UT
EIUS, QUAE EST AMBULAT HOMO, NON EA QUAE EST AMBULAT NON HOMO NEGATIO EST SED
EA QUAE EST NON AMBULAT HOMO; NIHIL ENIM DIFFERT HOMINEM AMBULARE VEL HOMINEM
AMBULANTEM ESSE. Nec hoc solum, inquit, in his evenire potest propositionibus,
quae secundum esse vel non esse disponuntur sed etiam in his quaecumque verbis
talibus continentur, ut verba illa vim eius quod est esse concludant, ut est:
Homo ambulat ambulat continet in se esse. Idem enim est ambulat quod est
ambulans. Ad haec igitur verba quae in propositionibus esse continent aptanda
negatio est. Si enim omnis contradictio secundum esse vel non esse fit, haec
autem verba esse propria significatione concludunt quoniamque verba haec ita
ponuntur tamquam si hoc ipsum esse poneretur, manifestum est ad ea verba quae
esse continent negationem poni oportere ad earum similitudinem propositionum,
quae secundum esse et non esse supra dicta ratione sibimet opponuntur. His
igitur ante praedictis quid inconveniens ex his possit esse persequitur. QUARE
SI HOC MODO IN OMNIBUS, ET EIUS QUAE EST POSSIBILE ESSE NEGATIO EST POSSIBILE
NON ESSE, NON, NON POSSIBILE ESSE. VIDETUR AUTEM IDEM POSSE ET ESSE ET NON
ESSE; OMNE ENIM QUOD EST POSSIBILE DIVIDI VEL AMBULARE ET NON AMBULARE ET NON
DIVIDI POSSIBILE EST. Superius demonstratum est quemadmodum in his quae
complectuntur enuntiationibus secundum esse potius et non esse fierent
oppositiones, nunc hoc dicit: si hoc, inquit, in omnibus propositionibus
faciendum est, ut earum contradictiones secundum esse et non esse ponantur, et
in his quae aliquid possibile esse pronuntiant non ita ponenda negatio est, ut
dicat non possibile esse sed potius secundum non esse constituenda est, ut
dicatur possibile non esse negationem eius esse quae dicit possibile esse. Sed
si hoc dicimus, inquit, affirmatio et negatio contradictoriae verum inter se
falsumque non dividunt. Omne enim quod potest esse idem etiam potest non esse.
Quod enim potest dividi idem potest non dividi et quod potest ambulare idem
potest et non ambulare. Quae autem sit huiusmodi possibilitas, per quam cum
dicitur aliquid fieri posse, illud tamen relinquatur posse non fieri,
consequenter explanat dicens: RATIO AUTEM EST, QUONIAM OMNE QUOD SIC POSSIBILE
EST NON SEMPER IN ACTU EST, QUARE INERIT EI ETIAM NEGATIO; POTEST IGITUR ET NON
AMBULARE QUOD EST AMBULABILE ET NON VIDERI QUOD EST viSIBILE. AT VERO
IMPOSSIBILE EST DE EODEM VERAS OPPOSITES ESSE DICTIONES; NON IGITUR EST ISTA
NEGATIO. Causa est igitur, inquit, cur id quod posse esse dicitur idem possit
non esse, quod omne quod possibile dicimus ita pronuntiamus, ut non semper in
actu sit, id est non sit necessarium. Omne namque quod semper in actu est
necessarium est, ut sol semper movetur: itaque illi semper agitur motus. Si
quis autem me dicat ambulare posse, quoniam ƿ mihi ambulationis motus non
semper agitur et inest mihi aliquotiens non ambulare, inest quoque illud ut
vere de me dicatur posse me non ambulare, cum vere pronuntietur posse ambulare.
Ergo quaecumque non semper in actu sunt et posse esse et posse non esse
recipiunt. Potest igitur et quod est ambulabile, id est quod ambulare potest,
non ambulare et quod est visibile non videri. Quocirca docetur non esse
negationem eius quae dicit posse esse eam quae proponit posse non esse, idcirco
quod utraeque sunt verae in his quae (ut ipse ait) NON SEMPER ACTU sunt.
CONTINGIT ENIM unum ex utrisque quae Aristoteles dicit: AUT IDEM IPSUM DICERE
ET NEGARE SIMUL DE EODEM AUT NON SECUNDUM ESSE ET NON ESSE QUAE APPONUNTUR
FIERI AFFIRMATIONES VEL NEGATIONES, ut aut idem sint affirmatio et negatio
sibique consentiant, si secundum esse et non esse in omnibus contradictio fit,
ut est in eo quod est posse esse et posse non esse (idem enim utraeque sunt
sibique consentiunt et si quis eam dicit contradictionem esse contradictionem
sibi consentire dicit), aut certe non in omnibus negationibus secundum esse et
non esse ea quae apponuntur fieri affirmationes vel negationes, id est non in
omnibus negationibus secundum appositionem esse vel non esse vel eorum verborum
quae esse continent fieri contradictionem. SI ERGO ILLUD, INQUIT, IMPOSSIBILIUS
EST, HOC ERIT MAGIS ELIGENDUM. Duo supra posuerat quae ex supra dictis
rationibus evenirent: aut unum et idem ipsum esse ƿ dicere et negare simul de
eodem, id est ut dictio et negatio idem essent simul de eodem praedicatae
sibique consentirent, aut non secundum esse vel non esse fieri contradictionem.
Sed videntur utraque quasi quodammodo inconvenientia esse, quippe cum illud
unum etiam impossibile sit, ut affirmatio negatioque consentiant, illud alterum
id est non secundum esse et non esse fieri oppositiones inconsentiens sit aliis
propositionibus, in quibus hoc modo contradictionem fieri manifestum est. Nunc
ergo hoc dicit: quoniam utrumque, inquit, inconveniens est, unum autem ex his
erit eligendum, quod minus est impossibile, hoc sumendum est. Minus autem est
impossibile, ut secundum esse et non esse non fiant oppositiones. Hoc enim
nihil prohibet, illud autem impossibilius, ut affirmatio negatioque
consentiant. Hoc igitur erit eligendum potms: has quae cum modo sunt
propositiones non eas habere oppositiones, quae secundum esse et non esse fiunt
sed potius eas quae ad modum ponuntur. Non autem ita dixit impossibilius est,
tamquam si altera impossibilis sit sed ad hoc potius rettulit quod utraeque
quasi inconvenientes videntur, quarum unam etiam impossibilem esse non dubium
est. Hinc quoque disponit secundum modum aliquem pronuntiatarum propositionum
quae esse negationes ponuntur. Dicit enim: EST IGITUR NEGATIO EIUS QUAE EST
POSSIBILE ESSE EA QUAE EST NON POSSIBILE ESSE, negationem scilicet ƿ addens non
ad esse verbum sed ad modum quod est possibile. Eandem quoque rationem dicit
esse et in contingentibus. Eius enim quae est contingere esse negatio est non
contingere esse. Docet etiam de necessario et impossibili sibi idem videri.
Quae autem natura huius oppositionis sit, licet breviter, veracissime tamen
expressa est, de qua nos superius diutius locuti sumus. Quod si quis
perspicacius intendit, illius intellegentiam loci cum hac gradatim proficiscente
expositione communicat. FIUNT ENIM QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE
APPOSITIONES, SUBIECTAE VERO RES HOC QUIDEM ALBUM, ILLUD VERO HOMO, EODEM
QUOQUE MODO HOC LOCO ESSE QUIDEM SUBIECTUM FIT, POSSE VERO ET CONTINGERE
APPOSITIONES DETERMINANTES QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE VERITATEM,
SIMILITER AUTEM HAE ETIAM IN ESSE POSSIBILE ET ESSE NON POSSIBILE. Appositiones
vocat praedicationes. Dicit ergo in his propositionibus, quae praeter aliquem
modum dicuntur, praedicantur quidem semper ess e et non es se vel ea verba quae
esse continent, subiciuntur vero res de quibus illa praedicantur, ut album, cum
dicimus album est, vel homo, cum dicimus homo est. Atque ideo quoniam in his
praedicatio totam continet propositionem veritatemque et falsitatem praedicatio
illa determinat, praedicatur autem esse vel quicquid esse continet, iure
secundum esse et non esse contradictiones ponuntur. In his autem, id est in
quibus modus aliqui praedicatur, esse quidem subiectum est vel ea verba quae
esse continent, modus autem solus quodammodo praedicatur. ƿ Nam quod dicitur
esse solum sine modo aliquo ipsius rei substantia pronuntiatur et quaeritur in
eo quodammodo an sit: idcirco esse ponente affirmatione dicit negatio non esse.
In his autem in quibus modus aliquis est non dicitur aliquid esse sed cum
qualitate quadam esse, ut esse quidem nec affirmatio ambigat nec negatio, de
qualitate autem, id est quomodo sit tunc inter aliquos dubitatur. Atque ideo
ponente aliquo, quoniam Socrates bene loquitur, non ponitur negatio, quoniam
bene non loquitur sed quoniam non bene loquitur, idcirco quoniam (ut dictum
est) non ad esse vel ad ea verba quae es se continent propositio nem totam
conficiunt sed potius ad modum intenditur animus audientis, cum affirmatio
aliquid esse pronuntiat. Si igitur haec continent totius propositionis vim quod
autem propositionis vim continet praedicatur et secundum id quod praedicatur
semper oppositiones fiunt, recte solis modis vis negationis apponitur. His
autem rationabiliter constitutis illud rursus exsequitur quod non modo
contradictio non est posse esse et posse non esse, verum etiam huiusmodi
propositiones, quae cum modis positae, negationem tamen habent ad esse
coniunctam, omnino negationes non sunt sed affirmationes. Possunt enim earum
negationes aliae reperiri. Ait enim: EIUS VERO QUAE EST POSSIBILE NON ESSE NEGATIO
EST NON POSSIBILE NON ESSE. In tantum inquit, non est ulla contradictio eius
quae est posse esse et eius quae est posse non esse, ut ea quae dicit ƿ posse
non esse non esse negatio sed potius affirmatio conuincatur. Affirmatio autem
affirmationi numquam contradictorie opponitur. Docetur autem esse affirmatio ea
quae dicit posse non esse, quod eius alia quaedam negatio reperitur, ea
scilicet quae dicit non posse non esse. Simulque illud adiungit: cum sint,
inquit, huius propositionis quae dicit aliquid posse esse duae quae videantur
esse negationes, ea scilicet quae dicit posse non esse et ea quae proponit non
posse esse, hinc agnoscitur quae harum sit contradictoria contra eam quae dicit
posse esse affirmationem: quae enim verum falsumque cum ea dividit, ipsa eius
potius potest esse quam ea quae illi consentit. Ei autem quae est posse esse
consentit ea quae dicit posse non esse, ut supra iam docui: ea quae dicit non
posse esse si falsa est, vera est ea quae dicit posse esse, haec rursus si
falsa est, vera est illa quae enuntiat non posse esse. Dividunt igitur hae
veritatem falsitatemque, quod in singulis exemplis facillime poterit inveniri.
Age enim dicat quis posse me ambulare, ille verum dixerit, si quis vero dicat
non posse me ambulare, mentitus est. Rursus si quis dicat posse solem
consistere, mentitur, si quis vero dicat non posse solem consistere, de ipsius
nullus ambigit veritate. Dividunt igitur veritatem falsitatemque hae scilicet
quae dicunt posse esse et non posse esse, illae vero se sequuntur quae dicunt
posse esse et posse non esse. Quae igitur consentiunt, contradictiones non
sunt, quae autem veritatem inter se falsitatemque dividunt, ipsas
contradictiones magis esse ƿ putandum est. Quod per hoc ait: QUARE ET SEQUI
SESE INVICEM VIDEBUNTUR Quae autem propositiones sese sequantur
dicit: IDEM ENIM POSSIBILE EST ESSE ET NON ESSE Cur autem sese
sequantur monstrat adiciens: NON ENIM CONTRADICTIONES SIBI INVICEM
SUNT Si enim contradictiones essent, numquam sese sequerentur. Sed quae
sint contradictiones declarat dicens: SED POSSIBILE ESSE ET NON POSSIBILE ESSE
NUMQUAM SIMUL SUNT Cur autem numquam simul sint, non tacuit. Ait namque:
OPPONUNTUR ENIM. Nam idcirco numquam simul sunt et veritatem falsitatemque
dividunt, quoniam opponuntur. Docet quoque eius propositionis quae dicit posse
non esse illam esse negationem quae proponit non posse non esse. Ex eadem vi ad
propositionem transit. Dicit enim: AT VERO POSSIBILE NON ESSE ET NON POSSIBILE
NON ESSE NUMQUAM SIMUL SUNT, per quod ostenditur illam esse
affirmationem, illam vero negationem. Universaliter enim quaecumque idem de
eodem haec ponit, haec aufert, si illa sit affirmatio, illa negatio et nihil
aequivocationis aut universalium determinationis impediat, contradictorie
sibimet opponuntur. Caetera iam ita ut ait per se expedita sunt, ut longa
expositione non egeant, nisi quaedam in eorum ordine permiscenda sunt, quae id
quod per se est lucidum clarius monstrent. Persequitur enim similiter caeteros
modos dicens quae propositiones quarum affirmationum non sint negationes et
quae sint ƿ et eas, quas negationes non esse dicit, ut affirmationes esse
demonstret, alias negationes opponit. SIMILITER AUTEM, inquit, ET EIUS
propositionis QUAE EST NECESSARIUM ESSE NON est ea negatio quae dicit
NECESSARIUM NON ESSE (haec enim affirmatio est, sicut mox negatione opposita
comprobavit) SED POTIUS ea negatio est eius quae est necessarium esse quae
dicit NON NECESSARIUM ESSE. Eodem quoque modo cuncta persequitur dicens: EIUS
VERO QUAE EST NECESSARIUM NON ESSE, quam supra dixerat non esse oppositam ei
quae dicit necessarium esse, illa negatio est quae proponit NON NECESSARIUM NON
ESSE. Quaecumque enim negationem ad esse positam habent, illas si cum modo sint
affirmationes esse putandas. EIUS VERO QUAE EST IMPOSSIBILE ESSE, NON est ea
negatio quae dicit IMPOSSIBILE NON ESSE (non enim ad modum habet negativam
particulam iunctam) SED potius ea quae dicit NON IMPOSSIBILE ESSE. Hae namque
inter se verum falsumque dividunt. Illius vero quae ad esse habet negativam
particulam, quam affirmationem esse manifestum est, id est eius quae dicit
IMPOSSIBILE NON ESSE, ea negatio est quae dicit NON IMPOSSIBILE NON ESSE.
Concludit etiam breviter id quod superius demonstravit dicens: ET UNIVERSALITER
VERO (QUEMADMODUM DICTUM, EST) ESSE ƿ QUIDEM ET NON ESSE OPORTET PONERE
QUEMADMODUM SUBIECTA, NEGATIONEM VERO ET AFFIRMATIONEM HAEC FACIENTEM AD UNUM
APPONERE ET HAS PUTARE OPORTET ESSE OPPOSITAS DICTIONES. Universaliter, inquit,
dicimus, sicut supra iam dictum est, in his propositionibus quae modos additos
habent esse et non esse subiecta potius fieri, modos vero praedicari atque ideo
ad unum quemlibet modum, id est secundum unum, fieri debere affirmationem
semper et negationem, ut sicut affirmationem praedicatus modus continet, ita
negativa particula ad modum iuncta totam contineat negationem. Proponit autem
eas quas putat esse oppositas dictiones hoc modo: Possibile Non possibile
Contingens Non contingens Impossibile Non impossibile Necessarium Non
necessarium Quod autem addidit VERUM NON VERUM, ad hoc pertinet ut omnes
modos includeret. Vere enim modus quidam est, sicut et bene, sicut velociter,
sicut laete, sicut graviter, et quicumque modi sunt, hoc modo facienda est
contradictio: verum est, non verum est non autem non est verum, velociter
ambulare, non velociter ambulare sed non illa quae dicit velociter non
ambulare. Concludenti igitur semper ad modum inugenda negatio est. Illae enim
semper sibimet opponuntur, ut supra iam dictum est, quae secundum
praedicationes habent negativas particulas iunctas. Praedicantur autem in his
modi, ut supra iam monstravimus. ƿ Secundum modos igitur in his negatio posita
integram vim contradictionis efficiet. Expeditis modorum oppositionibus de
consequentia propositionum atque consensu habebitur subtilis utilisque
tractatus. Si igitur possibile esse simpliciter diceretur, simplex et facilis
propositionum videretur esse consensus nec quicquam in earum consequentia
posset errari: nunc autem quoniam dupliciter dicitur, secundum diversos modos
non eaedem propositionum sunt consequentiae. Quod autem dico tale est.
Possibilis duae sunt partes: unum quod cum non sit esse potest, alterum quod
ideo praedicatur esse possibile, quia iam est quidem. Prior pars
corruptibilibus et permutabilibus propria est. In mortalibus enim Socrates
potest esse cum non fuit, sicut ipsi quoque mortales, qui sunt id quod antea
non fuerant. Potest enim homo cum non loquitur loqui et cum non ambulat
ambulare. Ergo haec pars secundum id dicitur quod non quidem iam est, esse
tamen potest. Illa vero alia pars possibilis quae secundum id dicitur, quod iam
est aliquid actu, non potestate, utrisque se naturis accommodat, et sempiternis
scilicet et mortalibus. Nam quod in sempiternis est esse possibile est, rursus
quod est in mortalibus nec hoc a subsistendi possibilitate discedit sed tantum
differt, quia id quod in aeternis est nullo modo permutatur et semper esse
necesse est, illud vero quod in rebus mortalibus invenitur poterit et non esse
et ut sit non est necesse. Ego namque cum scribo inest mihi scribere, quocirca
et scribere ƿ mihi possibile est sed quoniam sum ipse mortalis, non est haec
potestas scribendi necessaria: neque enim ex necessitate scribo. At vero cum
caelo dicimus inesse motum, nulla dubitatio est quin necesse sit caelum moveri.
In mortalibus igitur rebus cum est aliquid et esse potest et ut sit non est
necesse, in sempiternis autem quod est necesse est esse et quia est esse
possibile est. Cum igitur principaliter possibilis duae sint partes: una quae
secundum id dicitur quod cum non sit esse tamen potest, altera quae secundum id
praedicatur quod iam est aliquid actu non solum potestate, huiusmodi possibile
quod iam sit actu duas ex se species profert: unam quae cum sit non est
necessaria, alteram quae cum sit illud quoque habet ut eam esse necesse sit. Nec
hoc solius Aristotelis subtilitas deprehendit, verum Diodorus quoque possibile
ita definit: quod est aut erit. Unde Aristoteles id quod Diodorus ait erit
illud possibile putat quod cum non sit fieri tamen potest, quod autem dixit Diodorus
est id possibile Aristoteles interpretatur quod idcirco dicitur esse possibile,
quia iam actu est. Cuius possibilitatis modi duas partes esse docuimus: unam
quam necessariam dicimus, alteram quam non necessariam praedicamus. Huius autem
non necessariae duae rursus partes sunt: una quae a potestate pervenit ad
actum, altera quae semper actu fuit, a quando res illa quae susceptibilis
ipsius est fuit. Et illa quidem quae a possibilitate ad actum venit utriusque
partis contradictionis susceptibilis est, ut nunc ego qui scribo ex potestate
ad actum veni et agens possum scribere. ƿ Ante enim quam scriberem erat mihi
scribendi potentia sed ex potestate scribendi veni ad actum scribendi. Quare
utraque mihi conveniunt et non scribere et scribere. Possum enim et non
scribere, possum et scribere, quae est quodammodo contradictio. Atque ideo
quaecumque ex potestate ad actum renerunt, ea et facere possum et non facere et
esse et non esse, ut qui loquitur, quia antea potuit loqui quam loqueretur et
nunc ideo potest loqui quia loquitur, et potest loqui et potest non loqui. Alia
vero quae numquam ante potestate fuit sed semper actu, a quando res ipsa fuit
quae aliquid potestate esse diceretur, ad unam rem tantum apta est, ut ignis
numquam fuit potestate calidus, ut postea actu calidus sentiretur, nec nix ante
frigida potestate, post actu sed a quando fuit ignis actu calidus fuit, a
quando nix actu frigida. Quocirca hae potentiae non sunt aptae ad utraque.
Neque enim ignis frigus incutere nec nix calidum quicquam possit efficere. Quare
facienda a principio huiusmodi divisio: possibilis alia pars est quae cum non
sit esse tamen potest, alia vero quae actu est et ideo possibilis dicitur. Si
enim non posset, nec esset omnino. Huius autem possibilitatis quae secundum
illum dicitur modum, quod iam est actu, duae partes sunt: una secundum id quod
ex necessitate esse dicimus, altera secundum id quod cum sit non tamen esse ex
necessitate ƿ aliquid arbitramur. Huius autem non necessariae possibilitatis
duae sunt aliae partes: una quae quoniam ex potestate ad actum venit et esse et
non esse recipiet facultatem, altera quae quia numquam actum habere destitit, a
quando fuit id quod dicitur ei esse possibile, ad unam tantum partem apta est
atque possibilis, eam scilicet quam actus semper exercuit, ut igni calor vel
nivi frigus vel adamanti durities vel aquae liquor. Sed nullus arbitretur ex
necessariae possibilitatis specie esse id quod dicimus numquam potestate fuisse
actus quosdam in quibusdam rebus, ut igni calorem. Ipse enim ignis exstingui
potest. In illis autem quae necessaria sunt non modo qualitas a subiecta re
discedere numquam debet, quod videtur etiam in igni, a quo sua caloris qualitas
non recedit sed etiam illud quod subiecta illa substantia immortalis esse
videatur, quod igni non accidit. Solem enim et caetera mundi huius corpora quae
superna sunt et caelestia immortalia Peripatetica disciplina putat atque ideo
consentienter sibi dicit solem necessario moveri, quod non modo a sole motus
ille numquam recedit sed ne sol ipse esse quidem desinet. His igitur praedictis
id ad quod haec praemissa sunt id est consequentia propositionum diligentius
exsequenda est. ET CONSEQUENTIAE VERO SECUNDUM ORDINEM FIUNT ITA PONENTIBUS:
ILLI ENIM QUAE EST POSSIBILE ESSE ILLA QUAE EST CONTINGERE ESSE, ET HOC ILLI
CONVERTITUR, ET NON IMPOSSIBILE ESSE ET NON NECESSARIUM ESSE; ILLI VERO QUAE
EST POSSIBILE NON ESSE ET CONTINGERE NON ESSE EA QUAE EST NON NECESSARIUM NON
ESSE ET NON IMPOSSIBILE NON ESSE; ILLI VERO QUAE EST NON POSSIBILE ESSE ET NON
CONTINGENS ESSE ILLA QUAE EST NECESSARIUM NON ESSE ET IMPOSSIBILE ESSE; ILLI
VERO QUAE EST NON POSSIBILE NON ESSE ET NON CONTINGENS NON ESSE ILLA QUAE EST
NECESSE ESSE ET IMPOSSIBILE NON ESSE. CONSIDERETUR AUTEM EX SUBSCRIPTIONE
QUEMADMODUM DICIMUS. Haec Aristoteles consentienter his quae nos supra
praemisimus addidit de consequentia propositionum. Quae etsi manifesta sunt
acute perspicientibus, tamen ne nos nihil huic quoque loco addidisse videamur
brevissima ea expositione percurrimus. Primum voluit demonstrare, quoniam
quaecumque de possibili dicerentur eadem etiam de contingenti dici veracissime
possint atque ideo ait: ILLI QUAE EST POSSIBILE ESSE consequentem esse illam
quae dicit aliquid contingere. Et ne in his aliquid discrepans videretur,
adiecit dicens: ET HOC ILLI CONVERTITUR, ut intellegeremus quod esset possibile
hoc contingere et quod contingeret illud esse possibile. Quare quae sibi
convertuntur, ea aequalia sunt atque eadem. Quicquid igitur in possibili dici
potest, idem in contingenti praedicatur. Haec ergo, id est possibile atque
contingens, sequi dixit illas propositiones quae dicerent non impossibile esse
et eas quae necessarium negant id est non necesse esse aliquid ƿ praedicant.
Ait enim: ILLI ENIM QUAE EST POSSIBILE ESSE ILLA QUAE EST CONTINGERE ESSE, ET
HOC ILLI CONVERTITUR, ET EA QUAE EST NON IMPOSSIBILE ESSE ET NON NECESSARIUM
ESSE, tamquam si hoc diceret: et possibile est sequitur contingentia et haec
utraque sibi convertuntur sed has sequitur non impossibile esse et non
necessarium esse. Hoc quam recte dictum sit neminem latet. Nam quod est
possibile esse atque esse contingit, ut sit impossibile non est. Nam si esset
impossibile, non diceretur posse esse, quod ut non esset ratio impossibilitatis
adstringeret. Ergo id quod potest esse non est impossibile esse. Similiter non
est necesse esse id quod posse esse dicitur. Hoc autem idcirco evenit, quia id
quod possibile praedicamus ad utramque partem facile vertitur. Nam et ut sit
fieri potest et ut non sit. At vero necessitas et impossibilitas in alterutra
parte constringitur. Nam quod impossibile est esse numquam potest. Porro autem
quod necesse est non esse numquam potest. Ergo id quod negamus impossibile esse
consentire facimus possibilitati. Id autem quod negamus necessarium rursus
eidem naturae vim possibilitatis adinugimus [ut sit hoc modo dicendum] et ut
verius loquamur, ita dicendum est: quod possibile est et esse poterit et non
esse, rursus quod impossibile est esse non potest, quod necesse est non esse
non potest. Ergo si impossibilem enuntiationem negationis adiectione frangamus
dicentes non impossibile esse, illi partem possibilitatis ƿ adiungimus in qua
esse posse aliquid dicitur, sin vero necessariae propositionis rigorem
negatione minuamus dicentes non necesse esse, illud evenit ut ad eam partem
necessariam propositionem applicemus, quae in possibilitate est, ut possit non
esse. Quare possibilitatem sequitur non esse impossibile, idcirco quia quod
possibile est fieri potest. Eandem rursus possibilitatem sequitur propositio
quae dicit non necesse esse, idcirco quia quod possibile est poterit et non
esse. Aliter idem dicimus: quod possibile est non est verum dicere, quoniam
impossibile est, quia fieri potest rursus quod possibile est non est verum
dicere, quoniam necesse est esse. Potest enim quod possibile est esse idem non
esse. Quare si de possibilitate impossibilitas et necessitas recte dici non
potest, eorum negationes possibilitati consentient, quae sunt non impossibile
esse et non necessarium esse. Sed meminisse debemus eandem semper in omnibus de
contingenti et de possibili esse rationem, de eo scilicet possibili quod cum
adhuc non sit poterit tamen esse aut non esse. Aliam rursus consequentiam dicit
hoc modo: ILLI VERO QUAE EST POSSIBILE NON ESSE ET CONTINGERE NON ESSE EA QUAE
EST NON NECESSARIUM NON ESSE ET NON IMPOSSIBILE NON ESSE. Propter eandem causam
has quoque esse consequential dixit. Illi enim quae est possibile non esse et
ei quae est contingere non esse illam consentire ait quae dicat non necesse
esse non esse et non impossibile esse non esse. Hoc autem ideo quia quod potest
non esse potest et esse et rursus quod contingit non esse contingit et esse. At
vero quod necesse est non esse illud non potest esse, quod autem impossibile
est non esse illud non esse nou poterit. Quare a possibili utraeque discrepant.
Nam quia possibilitas posse esse aliquid promittit, contrarium sentit ea quae
dicit necesse esse non esse. Rursus quia possibilitas habet in se vim, ut id
quod potest esse possit et non esse, dissentit ab ea multumque discrepat quae
dicit impossibile esse non esse. Quod si propositio quae praedicat necesse esse
non esse et rursus quae dicit impossibile es se non esse a possibilitate
dissentiunt, recte nimirum harum negationes possibilitati consentire creduntur.
Possibiles autem propositiones voco huiusmodi quae vel in affirmatione vel in
negatione possibilitatem aliquam monstrant altera parte non interclusa, ut quae
dicit possibile esse aliquid esse ab hac non intercluditur ea per quam dici
poterit possibile esse non esse vel si quis dicat possibile aliquid non esse,
ab hac rursus non interclusum est, ut esse possit atque ideo affirmationem quae
praedicat posse esse possibilem voco nec minus eam quae dicit aliquid posse non
esse. Et in istis propositionibus quas Aristoteles ponit, in quibus dicit
possibile non esse, non videatur ita dicere tamquam si hoc modo pronuntiet, ut
velit intendere aliquid impossibile esse cum dicit possibile non esse. Ita enim
hanc propositionem dicit non quo possibilitatem illam auferat sed quo dicat
possibile esse aliquid ut non sit. Subaudiendum enim est adiungendumque ad
possibile verbum quod est esse, ut cum ƿ ille dicit possibile non esse nos
intellegamus possibile esse non esse, id est possibile esse ut non sit. Tertiam
consequentiam ponit hanc in qua consentire dicit ILLI QUAE EST NON POSSIBILE
ESSE ET NON CONTINGENS ESSE illam quae dicit NECESSARIUM NON ESSE ET
IMPOSSIBILE ESSE. Hoc ita plenum est ut expositione non egeat. Quod enim non
possibile est hoc fieri non potest, quod fieri non potest necesse est ut non
sit, quod autem necesse est ut non sit ut sit impossibile est. Recte igitur
dicitur eam propositionem quae dicit aliquid non posse esse et eam quae dicit
non contingere esse consequi illas quae esse cum necesse est negant et quae impossibilitatem
affirmant [non est contingens scilicet esse et non necessarium esse]. Reliquam
consequentiam, in qua eas propositiones quae dicerent NON POSSIBILE ESSE
aliquid NON ESSE ET NON CONTINGERE NON ESSE illas quae proponerent NECESSE ESSE
ET IMPOSSIBILE NON ESSE, neque ullam habet obscuritatem. Nam quod non est
possibile ut non sit hoc impossibile est ut non sit. Id quod enim dicimus
impossibile esse idem valet tamquam si dicamus non possibile esse. Quod enim
facit negatio in ea interpretatione in qua dicimus non possibile, idem facit
privatio in ea in qua dicimus impossibile. Quod autem impossibile est non esse
late patet, quia necesse est esse. Ergo et quod non est possibile ut non sit
manifestum est quoniam esse necesse est. Idem quoque ƿ et de contingenti
dicendum est. Describit autem eas hoc modo, ut non solum mente et ratione
capiantur verum etiam subiectae oculis faciliores intellectu sint. Nos autem,
ut sit lucidior explanatio, de his duos facimus ordines. Et in primo quidem eas
proposuimus quae praecedunt, in secundo vero eas quae sequuntur, ut sit multa
facultas vel per se earum rationes non intellegentibus, ad descriptionem tamen
respicientibus, quae quam sequatur agnoscere. PRAECEDENTES: SEQUENTES:
Possibile esse Non impossibile esse Contingens esse Non necesse esse Possibile
non esse Non necessarium non esse Contingens non esse Non impossibile non esse
Non possibile esse Necessarium non esse Non contingens esse Impossibile esse
Non possibile non esse Necesse esse Non contingens non esse Impossibile non
esse Hac igitur descriptione facta, quid Aristoteles communiter de
propositionibus universaliterque tractaverit, nulli sollertius intuenti videtur
ambiguum. Caetera vero quae singillatim de eorum consequentiis disputavit,
quoniam defetigari lectores nolumus, sextum volumen expediet. Sextus hic
liber longae commentationi terminum ponit, quae quodam magno labore constiterit
ac temporis mora. Nam et plurimorum sunt in unum coaceruatae sententiae et
duorum ferme annorum spatium continuo commentandi sudore consumpsimus. Neque
ego arbitror quibusdam sinistre interpretantibus gloriose factum videri, ut
quod dici breviter posset id nos ostentatione doctrinae non ad lectorum
scientiam potius quam prolixitate ad fastidium tenderemus. Quibus responsum velim
non haec tam mendaciter esse sensuros, si prioris commenti perlegerent
brevitatem. Nam neque brevius explicari potuit angustissimorum obscuritas
impedita sermonum et quam multa ad plenam libri huius intellegentiam desint
agnoscitur. Quid autem utrumque opus legentibus utilitatis exhibeat, hinc
facillime mihi videtur posse perpendi, quod cum hanc secundam editioneni in
manus quisquam primum sumpserit rerum ipsarum spatiosa varietate confunditur,
ut qui in maioribus intendere mentem nequit editionis primae brevitatem
simplicitatemque desideret. Quod si quis ad prioris editionis duos libros
rector accesserit, sumpsisse sibi ad scientiam quiddam fortasse videbitur sed
cum postremo hanc secundam cognoverit editionem, quam multa in prima ignorarit agnoscit.
Nec homines a legendo longum opus labore deterreat, cum nos non impedierit ad
scribendum. Sed ne ipsum quoque prooemium tendi longius videatur, ad
Aristotelis seriem et ad ea quae de consequentia propositionum diligenter
exsequitur reuertamur. Ea quae communiter universaliterque de propositionibus
omnibus et de earum ad se inuicem consequentiis speculanda fuerant in superiori
propositionum ipsarum descriptione disposuit nunc vero quae singillatim
singulis accidunt diligentissimo tractatu persequitur. Ait enim ita: ERGO
IMPOSSIBILE ET NON IMPOSSIBILE ILLUD QUOD EST CONTINGENS ET POSSIBILE ET NON
CONTINGENS ET NON POSSIBILE SEQUITUR QUIDEM CONTRADICTORIE SED CONVERSIM; ILLUD
ENIM QUOD EST POSSIBILE ESSE NEGATIO IMPOSSIBILIS, NEGATIONEM VERO AFFIRMATIO;
ILLUD ENIM QUOD EST NON POSSIBILE ESSE ILLUD QUOD EST IMPOSSIBILE ESSE;
AFFIRMATIO ENIM EST IMPOSSIBILE ESSE, NON IMPOSSIBILE VERO NEGATIO. Consequentia
propositionum (ut superior descriptio docet) secundum possibile et necessarium
facta est. Quam rem illa quoque secuta est, ut et de contingentibus ƿ et
impossibilibus propositionibus consequentiisque diceretur. Nam cum contingens
recto modo possibili consentiat, impossibile converso ordine necessarium est,
ut paulo post docebimus. Speculatur ergo de possibili contingenti et
impossibili, quemadmodum ad se inuicem vel quas habeant consequentias idque
constituit hoc modo dicens: impossibile et non impossi bile sequuntur quidem
possibile et non possibile contradictorie quidem sed conversim. Hoc autem
huiusmodi est: scimus affirmationem privatoriam esse eam quae dicit impossibile
esse, huius vero negationem non impossibile esse, rursus affirmationem
possibilem eam quae dicit possibile esse, huius negationem quae proponit non
possibile esse. Sequitur ergo affirmationem possibilem negatio
impossibilitatis. Nam quod possibile est idem est non impossibile. Alioquin si
ea quae dicit non impossibile est non sequitur possibilitatem, sequitur eius
affirmatio, id est impossibile esse. Erit ergo quod possibile est impossibile,
quod fieri non potest. Quod si impossibilitas possibilitatem non sequitur, non
impossibile esse sequitur possibilitatem. At vero negationem possibilitatis
sequitur affirmatio impossibilitatis. Nam quod non possibile est impossibile
est. Eandem enim vim optinet negatio in propositionibus quam etiam privatio. Et
de contingenti eodem modo. Nam quod contingens est illud est non impossibile.
Nam si contingens et possibile se sequuntur, possibile vero et non impossibile
consentiunt, contingens et non impossibile idem designant. Rursus non
contingens ƿ et impossibile idem videri poterit perspicienti, quod non
contingens quidem et non possibile idem sentiunt. Sed non possibile
impossibilitati consentit. Quocirca et non contingens quoque impossibile
aliquid esse denuntiat. Fit ergo ut affirmatio impossibilitatis contradictionem
possibilitatis sequatur sed non ut affirmatio affirmationem, nec ut negatio
negationem sed conversim, id est ut affirmatio negationi, negatio vero
affirmationi consentiat. Affirmationem namque quae est possibile es se sequitur
negatio impossibilis quae dicit non impossibile esse, negationem vero
possibilitatis quae est non possibile esse sequitur impossibilitatis affirmatio
quae proponit impossibile esse. Idem quoque et de contingenti dicendum est.
Affirmationem namque contingentis sequitur negatio impossibilitatis, negationem
vero contingentis sequitur affirmatio impossibilitatis. Omnino enim quicquid de
possibilitate proponitur idem de contingentibus iudicatur. Disponantur ergo hoc
modo: primum quidem affirmatio impossibilis, contra eam negatio impossibilis,
et sub affirmatione impossibili ponantur ex contingentibus et possibilibus,
quas ipsa sequitur impossibilitas, sub negatione vero impossibilitatis illae
possibilis et contingentis propositiones, quibus ipsa impossibilitatis negatio
consentit, hoc modo: ƿ AFFIRMATIO CONTRADICTIO NEGATIO Impossibile esse Non
impossibile esse NEGATIO CONTRADICTIO AFFIRMATIO Non possibile esse Possibile
esse Non contingens esse Contingens esse Patet ergo ut contradictiones
quidem aliis contradictionibus consentiant. Qua in re illud quoque manifestum
est, quod affirmationes negationibus, negationes vero affirmationibus
consentiunt. Seusus ergo totus talis est, sermonum vero ratio haec est:
IMPOSSIBILE, inquit, ET NON IMPOSSIBILE scilicet quod est contradictio duas
contradictiones id est ILLUD QUOD EST CONTINGENS ET POSSIBILE ET NON CONTINGENS
ET NON POSSIBILE SEQUITUR QUIDEM CONTRADICTORIE (nam una contradictio
impossibilis duas sequitur contradictiones, id est contingens et non
contingens, possibile et non possibile) sed quamquam contradictionem sequatur
alia contradictio, CONVERSIM tamen sibi consentiunt. Nam QUOD EST POSSIBILE
ESSE SEQUITUR NEGATIO IMPOSSIBILIA, ut superior descriptio docet, NEGATIONEM VERO
possibilis AFFIRMATIO scilicet impossibilis. Nam quod est non possibile
consentit ei quod est impossibile. Est autem affirmatio impossibilis ea quae
dicit impossibile esse. Et quamquam inuoluta sit sermonum ratio, tamen si quis
secundum superiorem expositionem ad ipsius Aristotelis sermones superiores ƿ
redeat et quod illis deest ex nostra expositione compenset, sensus planissimus
a ratione non denat. NECESSARIUM VERO QUEMADMODUM, CONSIDERANDUM EST.
MANIFESTUM QUONIAM NON EODEM MODO SED CONTRARIAE SEQUUNTUR, CONTRADICTORIAE
AUTEM EXTRA. NON ENIM EST NEGATIO EIUS, QUOD EST NECESSE NON ESSE, NON NECESSE
ESSE, CONTINGIT ENIM VERAS ESSE IN EODEM UTRASQUE; QUOD ENIM EST NECESSARIUM
NON ESSE, NON EST NECESSARIUM ESSE. Impossibilis atque possibilis dudum
comparatione didicimus, quod affirmationem possibilem impossibilis negatio
sequeretur, rursus negationi possibilis impossibilis affirmatio consentiret. Quaerens
ergo nunc, quemadmodum possibilium et necessariarum propositionum fiat
consequentia, dicit non eodem modo in his evenire quemadmodum in illis evenit
quae ex possibilis et impossibilis comparationibus nascebantur. In illis enim
contradictiones oppositae contradictiones rursus oppositas sequebantur, ut
affirmationem negatio, negationem affirmatio sequeretur. In his autem hoc est
in necessariis et possibilibus non eodem modo est sed contrariae quidem
sequuntur, contradictoriae vero et oppositae extra sunt et non sequuntur. Et
prius quidem quae sint contrariae, quae contradictoriae disponamus.
Propositionis enim quae dicit necesse esse ea quae proponit non necesse esse
contradictoria est, ea ƿ vero quae dicit necesse esse non esse contraria: ut si
quis dicat solem necesse esse moveri, huic est opposita contradictorie solem
non necesse esse moveri, contraria vero solem necesse esse non moveri.
Possibilem igitur propositionem sequitur contradictio necessarii,
contradictionem vero possibilis non sequitur necessitas (quod eveniret si in
his sese oppositae sequerentur) sed potius ea quae est contraria necessitati.
Age enim propositioni quae dicit possibile esse videamus quae ex necessariis
consentiat. Illa quidem quae dicit necesse esse non ei poterit consentire. Quod
enim possibile est esse potest et non esse, quod autem esse necesse est non
esse non poterit. Ergo si possibilitatem necessitas non sequitur, sequitur eam
necessitatis contradictio. Non sequitur ergo propositionem eam quae dicit
possibile esse ea scilicet quae proponit necesse esse: sequitur ergo
propositionem possibilem contradictio necessitatis quae proponit non necesse
esse. Sed contradictioni possibilis necessitas non consentit. Neque enim dicere
possumus, quoniam eam propositionem quae dicit non possibile esse sequatur ea
quae proponit necesse esse sed potius contraria necessariae illa quae dicit
necesse esse non esse. Nam cum non possibile est, necesse est non esse.
Disponantur enim hae scilicet quae se sequuntur et sub his necessaria et quae
sit contradictio, quae contrarietas adscribatur. ƿ Possibile Non possibile Non
necesse esse Necesse esse non esse CONTRADICTIO CONTRARIETAS Necesse esse
Nulli ergo dubium est quin affirmationem possibilis sequatur necessarii
negatio, negationem vero possibilis necessarium non sequatur sed potius
contrarietas necessarii. Nam cum possibile esse sequatur contradictio necessitatis,
quod est non necesse est, contradictionem possibilis quae dicit non possibile
esse non sequitur necessitas ipsa sed potius contraria ea scilicet quae
proponit necesse esse non esse. Sensus ergo huiusmodi est, talis vero est ordo
sermonum: NECESSARIUM VERO, inquit, QUEMADMODUM id est quas habeat
consequentias, CONSIDERANDUM EST. Primo quidem definit dicens: MANIFESTUM EST
QUONIAM NON EODEM MODO, quo loco subaudiendum est: quemadmodum in his quae sunt
possibiles et impossibiles SED CONTRARIAE SEQUUNTUR, CONTRADICTORIAE VERO EXTRA
sunt et non sequuntur. Namque contradictionem possibilis necessarii non
contradictio sed (ut supra docuimus) contrarietas sequebatur. Non enim
contradictio contradictioni in hac necessarii consequentia consentiebat. Sequebatur
namque possibilitatem illud quod est non necessarium, non possibile autem
sequebatur ea propositio quae diceret necesse esse non esse, non autem necesse
esse. Sed rursus necesse esse non esse et non necesse esse non sunt
contradictiones sed non necesse esse quidem negatio necessarii est, illa vero
quae dicit necesse esse non esse contraria necessarii. Contra se autem non sunt
contradictoriae. Possunt enim in uno eodemque simul inveniri. Quod per hoc ait
quod dixit:CONTINGIT ENIM VERAS ESSE IN EODEM UTRASQUE. NAM QUOD EST
NECESSARIUM NON ESSE, NON EST NECESSARIUM ESSE ut quoniam necesse est hominem
quadrupedem non esse, non necesse est esse hominem quadrupedem. Nam si hoc
falsum est, necesse erit hominem esse quadrupedem, cum necesse sit non esse.
Quocirca manifestum est, quoniam simul aliquando inveniri possunt non necesse
esse et rursus necesse esse non esse propositiones. Quae cum ita sint,
contradictiones non sunt. Causam vero reddens cur, cum secundum possibilis
comparationem ad contradictiones sit reddita consequentia, non eodem modo in
necessariis potuerit evenire, sic dicit: CAUSA AUTEM CUR NON CONSEQUATUR
SIMILITER CAETERIS, QUONIAM CONTRARIE IMPOSSIBILE NECESSARIO REDDITUR IDEM
VALENS. NAM SI IMPOSSIBILE EST ESSE, NECESSE EST HOC, NON ESSE SED NON ESSE; SI
VERO IMPOSSIBILE NON ESSE, HOC NECESSARIUM EST ESSE. QUARE SI ILLA SIMILITER ƿ
POSSIBILE ET NON, HAEC E CONTRARIO: NAM IDEM SIGNIFICAT NECESSARIUM ET
IMPOSSIBILE SED (QUEMADMODUM DICTUM EST) CONTRARIE. Causa est, inquit, cur
consequentia in necessariis ita reddatur, quod necessarium semper impossibili
contraria ratione consentit. Nam quod impossibile est esse hoc necesse est non
esse, et rursus quod necesse est esse hoc impossibile est non esse. Fit igitur
contrarietas quaedam. Nam cum impossibilitas esse habet, necessitas non esse,
et cum necessitas esse, impossibilitas non esse. Ergo idem valet impossibilitas
et necessitas non eodem modo reddita sed si necessitas secundum esse,
impossibilitas secundum non esse, et si impossibilitas secundum esse, secundum
non esse necessitas. Quare idcirco evenit ista contrario modo consensio. Nam
ubi est impossibile esse, ibi est necesse non esse sed impossibile esse et non
possibile esse consentiunt: igitur non possibile esse et necesse non esse
consentiunt. Nulli ergo dubium est idcirco necesse esse non esse sequi
possibilis negationem, quoniam impossibilitas quae sequitur possibilis
negationem consentit ei quae dicit necesse non esse. Hoc autem ideo quia
impossibilitas et necessitas idem valent (ut dixi) si contrarie proponantur.
Quare quod dicitur hoc modo est: CAUSA AUTEM est, inquit, CUR NON CONSEQUATUR
SIMILITER CAETERIS, id est quae secundum possibile et impossibile factae sunt,
QUONIAM CONTRARIE IMPOSSIBILE NECESSARIO REDDITUR IDEM valENS, id est contrario
ƿ modo reddita et pronuntiata impossibilitas necessitati idem valet. NAM SI
IMPOSSIBILE EST ESSE, NECESSE EST HOC, NON ESSE SED necesse NON ESSE hoc est
quod impossibile est esse. Nullus ergo dixerit quoniam esse necesse est
sed potius quoniam necesse est non esse, tamquam si ita dixisset: nam si
impossibile est esse, necesse est hoc non esse sed non putandum est quoniam
impossibile est esse hoc est quod necesse est esse. Quod si rursus impossibile
est non esse, hoc necesse est esse. Conversim igitur et contrarie
impossibilitas necessitati redditur idem valens [id est contrario modo reddita
et pronuntiata impossibilitatis necessitati]. Quod si impossibilitas ad
possibile simili contradictione et contradictionum conversione consequentiam
reddit, idem autem valet impossibilitas et nesessitas contrarie praedicata,
nulli dubium est quin recte hic contraria et non opposita fuerit consequentia. An
certe ita exponendum est: quoniam in consequentia impossibilis et non
impossibilis ad eas quae proponebant possibile et non possibile eam quae est
non possibile ea quae dicit aliquid esse impossibile sequebatur, contrarie vero
impossibile idem valet quod necessarium, manifestum est quoniam, si similiter
se habet, id est eo modo quo dictum est, impossibile ad consequentiam
possibilis et non possibilis, impossibile vero ei quod est non possibile
consentaneum sit, id quod e contrario idem valet, id est necessarium non esse,
id sequi eam propositionem quam etiam impossibilitas ƿ sequebatur. Est autem
contrarie idem valens impossibilitati ea quae est necessarium non esse
sequiturque impossibilitas eam propositionem quae est non possibile esse: et
necessarium non esse igitur sequitur eam quae est non possibile esse, ut sit
sensus hic: quoniam impossibile necessario idem potest e contrario, similiter
vero sese habet, id est eo modo quo dictum est, impossibilis consequentia ad
eas quae sunt possibile et non possibile. AN CERTE IMPOSSIBILE SIC PONI
NECESSARII CONTRADICTIONES? NAM QUOD EST NECESSARIUM ESSE, POSSIBILE EST ESSE,
NAM SI NON, NEGATIO CONSEQUETUR; NECESSE ENIM AUT DICERE AUT NEGARE. QUARE SI
NON POSSIBILE EST ESSE, IMPOSSIBILE EST ESSE: IMPOSSIBILE IGITUR EST ESSE QUOD
NECESSE EST ESSE, QUOD EST INCONVENIENS. AT VERO ILLUD QUOD EST POSSIBILE ESSE
NON IMPOSSIBILE ESSE SEQUITUR, HOC VERO ILLUD QUOD EST NON NECESSARIUM ESSE.
QUARE CONTINGIT QUOD EST NECESSARIUM ESSE NON NECESSARIUM ESSE, QUOD EST
INCONVENIENS. AT VERO NEQUE NECESSARIUM ESSE SEQUITUR POSSIBILE ESSE NEQUE
NECESSARIUM NON ESSE; ILLI ENIM UTRAQUE CONTINGIT ACCIDERE, HORUM AUTEM
UTRUMLIBET VERUM FUERIT, NON ERUNT ILLA VERA. SIMUL ENIM POSSIBILE ESSE ET NON
ESSE; SIN VERO NECESSE ESSE VEL NON ESSE, NON ƿ ERIT POSSIBILE UTRUMQUE.
RELINQUITUR ERGO NON NECESSARLUM NON ESSE SEQUI POSSIBILE ESSE. HOC ENIM VERUM
EST ET DE NECESSE ESSE. HAEC ENIM FIT CONTRADICTIO EIUS QUAE SEQUITUR NON
POSSIBILE ESSE; ILLUD ENIM SEQUITUR IMPOSSIBILE ESSE ET NECESSE NON ESSE, CUIUS
NEGATIO NON NECESSE NON ESSE. SEQUUNTUR IGITUR ET HAE CONTRADICTIONES SECUNDUM
PRAEDICTUM MODUM ET NIHIL IMPOSSIBILE CONTINGIT SIC POSITIS. Superius quidem
propositionum facta conversio est ita, ut possibilem propositionem necessarii
negatio sequeretur. Atque his ita positis non evenit, ut contradictio
contradictionem sequeretur nec ut converso modo sequeretur, quod in illis
scilicet eveniebat in quibus possibilium et impossibilium sequentia
considerabatur, quoniam contradictio necessarii, quod est scilicet non
necessarium esse, sequebatur possibilem propositionem, possibilis vero
contradictionem non consecuta est necessitas sed contrarium necessitatis. Hoc
permutare volens intendit ita constituere consequentias, ut simili modo
contradictio quidem contradictioni consentiat sed conversim.
Hoc autem hac ratione disponit. Dicit enim: erravi fortasse quod necessarii et
possibilis consequentiam ex possibili inchoavi et non ex necessario, ut eius
hoc consensionem metiretur. Posuit enim praecedens ƿ possibile esse eique sicut
consentiens non necessarium esse. Et haec quidem superius. Nunc autem convertit
et dicit: an fortasse, inquit, errore lapsi ita has consequentias constituimus,
ut primo poneremus possibile esse, huic autem adiungeremus velut consequens
necessarii negationem quae diceret non necesse esse? Ac potius illud verum est,
ut posito prius necessario necessitati possibilitas consentiens subsequatur?
Videtur enim omnem necessariam propositionem possibilitas subsequi. Quod si
quis neget, illi confitendum est, quoniam negatio possibilis sequitur
necessitatem. In omnibus enim aut affirmatio aut negatio est. Ergo si necessariam
propositionem non sequitur possibilitas, possibilitatis negatio consequitur.
[Ut ita dicatur] ergo recta consequentia ita dicit: quod necesse est esse non
possibile est esse. Sed dudum dictum est, quod ei propositioni quae proponeret
non possibile esse impossibilitas consentiret. Sed non possibile esse
consequitur necessitatem, et impossibilitas igitur consequitur necessitatem.
Erit itaque recta propositionum consequentia: si necesse est esse, impossibile
est esse. Sed hoc fieri non potest. Si igitur impossibilitas non sequitur
necessitatem, sequitur autem propositio quae aliquid non posse esse denuntiat
impossibilem propositionem, necessariae propositioni possibilitatis negatio
quae est non possibile esse non consentit. Quod si haec necessariae enuntiationi
non consentit, consentiet affirmatio. Necessitatem igitur possibilitas
consequitur. ƿ Erit ergo recta propositionum consequentia hoc modo: si necesse
est esse, possibile est esse. Sed rursus alia nobis ex his impedimenta
nascuntur. Nam si quis dicat necessitati propositionem possibilem consentire
quoniam possibilitati ea propositio quae dicit non impossibile esse et rursus
ea quae enuntiat non necesse esse consentit, quod superior ordo praedocuit,
erit ut necessariae propositioni consentiat ea quae dicit non necesse esse.
Erit igitur recta consequentia: si necesse est esse, non necesse est esse. Sed
hoc rursus est impossibile. Quod si ita est, aliquid in possibilis
consequentiis propositionum permutandum est, ut possit ipsa sibi ratio
consentire. Aut igitur illud primo inconvenienter dictum est, quod necessarii
negatio affirmationem possibilem sequeretur, ut ea quae est non necesse esse
sequatur eam quae dicit possibile esse vel certe illud non recte sensimus ad
possibilem propositionem necessarium consentire. Quod quia perabsurdum est
(nullus enim dixerit necessitati possibilitatem esse contrariam: evenit enim
quod necesse est' hoc fieri non posse) rectaque est haec consequentia: si
necesse est, possibile est, fit ut potius necessarii negatio propositionem
possibilem non sequatur. Sed cum haec dicuntur, illud intellegi placet, quod
necessitatem possibilitas sequatur, ut id quod necesse est, hoc dicatur esse
possibile, illud autem quod per se possibile est non modis omnibus sit necesse.
Nam si necesse est, fieri non potest ut non sit, quod vero possibile est, et
non esse potest. Igitur quod possibile ƿ est non est necesse. Dico autem quia
neque ea propositio sequitur possibilitatem, quae necessitati omnino contraria
est. Est namque necessariae propositioni contraria ea quae dicit necesse est
non esse. Hanc possibilitati consentire nullus impellet. Nam quod necesse est
non esse, illud non potest esse, quod autem possibile est, et esse et non esse
potest. Necessitas ergo propositionis quae secundum esse praedicatur idcirco
non sequitur possibilitatem, quoniam possibilitas quidem et non esse potest,
necessitas vero quae secundum esse est non esse non potest. Rursus necessitas
quae secundum non esse praedicatur a possibilitate differt eamque non sequitur,
quod necessitas ea quae secundum non esse dicitur non potest esse, possibile vero
et esse et non esse potest. Quid igitur ut neque opposita negatio necessarii
possibilitatem sequatur, quae non necesse esse proponit, neque ipsa necessitas
affirmandi quae dicit necesse esse neque huic contraria quae dicit necesse esse
non esse? Sed in his quatuor videbuntur. Est enim necessaria affirmatio quae
dicit necesse esse, huic opposita est ea quae praedicatur non necesse esse,
rursus contraria necessitati affirmatio est quae dicit necesse est non esse,
huic opponitur ea quae proponit non necesse est non esse, quod subiecta docet
subscriptio: Necesse est esse Non necesse est esse Necesse est non esse Non
necesse est non esse Si igitur neque ea quae dicit necesse est esse neque
huic opposita quae proponit non necesse est esse nec necessitati contraria,
cuius sententia est quoniam ƿ necesse est non esse, possibilitati consentit,
restat ut ei consentiat quarta quae dicit non necesse est non esse, quae
scilicet quarta aliquatenus etiam ipsi necessitati consentit, necessitas vero
possibilitati minime. Omne enim quod necesse est esse et possibile est esse et
ut non sit non est necesse. Idcirco autem haec propositio quae dicit non
necesse est non esse necessitati consentit, quia necessitati quidem contraria
est ea quae dicit necesse est non esse, haec vero opposita est huic
propositioni quae dicit necesse est non esse, ea scilicet quae proponit non
necesse est non esse: quare consentiet ei propositio quae contraria est sibimet
oppositae affirmationi. Quod si quis attentius inspicit et ad supra scriptum
omnino reuertitur, facile cognoscit. Si igitur possibile est (ut dictum est)
sequitur ea propositio quae dicit non necesse est non esse, negationem
possibilis sequitur huic opposita quae dicit necesse est non esse eritque
huiusmodi consequentia: si possibile est, non necesse est non esse, rursus si
non possibile est, necesse est non esse. Reuersa est igitur illa consequentia
quae contradictorie quidem fiebat sed conversim, sicut supra de possibilibus
dictum est. Hic namque affirmationem possibilem negatio sequitur quae
necessarium quidem destruit sed id quod ad non esse ponitur, ea scilicet quae
dicit non necesse est non esse, rursus negationem possibilis affirmatio
sequitur necessaria quae secundum non esse ponitur. Est igitur hic quoque eadem
conversio, ut contradictio quidem contradictionem sequatur sed conversim, ut
affirmatio negationi, negatio vero affirmationi conveniat. Melius vero hoc si
sub ƿ oculos caderet liquere credidimus atque ideo apertissime sententiam rei
subiectae dispositionis nos ordo commoneat. Affirmatio possibilis Negatio
possibilis oppositae secundum esse: secundum esse: Possibile esse Non possibile
esse Negatio necessaria Affirmatio necessaria secundum non esse: secundum non
esse: Non necesse est non esse Necesse est non esse Omnis quidem
sententia est talis, ordo autem sermonum huiusmodi est: postquam dixit de
possibilium et impossibilium consequentia, quod contradictiones quidem
contradictionibus convenirent sed conversim, id est quod affirmatio negationi,
negatio vero consentiret affirmationi, haec eadem, inquit, consequentia
quemadmodum in necessariis evenit, videndum est. Speculatus igitur et de
necessariis idem non repperit. Nam cum dixisset necessarii negationem
consentire possibilitati, affirmatio necessaria negationi possibilitatis non
consensit. Eiusdem rei reddens causas illud arguit quod impossibilitas
necessitati idem valeret contrarie reddita. Quam rem emendare volens ita dixit:
AN CERTE, inquit, IMPOSSIBILE EST SIC PONI NECESSARII CONTRADICTIONES? Ut
negationem scilicet necessarii possibilitati consentire diceremus. Addit autem
dubitationem quandam, quae ita sese habet. NAM QUOD EST, inquit, NECESSARIUM
ESSE, illud sine dubio POSSIBILE EST ESSE. NAM SI NON, id est si quod
necessarium est possibile non est, NEGATIO possibilitatis CONSEQUITUR. NECESSE
EST ENIM in omnibus rebus AUT DICERE id est affirmare AUT CERTE NEGARE. In
omnibus namque rebus aut affirmatio vera est aut negatio. QUARE SI NON POSSIBILE
EST ESSE, id est si hoc est non possibile esse [quod impossibile est, fiet id]
quod necessarium est esse, sequitur autem propositionem quae dicit non
possibile est esse illa quae proponit IMPOSSIBILE EST ESSE, fit aliquid
impossibile ut dicatur: IMPOSSIBILE IGITUR EST ESSE ID QUOD NECESSE EST ESSE.
Sed hoc inconveniens est. Ergo hic docuit, quod necessitatem possibilitas
sequeretur. Nunc autem aliud addit: quoniam supra dixit possibili propositioni
necessariae affirmationis negationem consentire, nunc de eadem re dubitationem
dicens: AT VERO ILLUD QUOD EST POSSIBILE ESSE NON IMPOSSIBILE ESSE SEQUITUR. Nam
quod possibile est, hoc non est impossibile sed quod non est impossibile esse
non necesse est esse. Ergo si non impossibile esse sequitur possibilitatem, non
impossibilitatem autem sequitur id quod dicitur non necessarium esse
sequiturque possibilem propositionem id quod dicimus non necessarium ƿ esse,
nulli dubium est quin, si necessitatem possibilitas sequitur, sequatur
affirmationem necessariam negatio necessariae. QUARE CONTINGIT QUOD EST
NECESSARIUM ESSE id ipsum NON NECESSARIUM ESSE. QUOD EST INCONVENIENS. Constat
ergo quoniam affirmationem possibilem non sequitur opposita negatio necessariae
affirmationi, idcirco quod illud removendum est: aut, quod supra diximus, ne
sequatur possibilem affirmationem negatio necessariae, aut ne necessitatem
possibilitas sequatur. Quod quia fieri nullo modo potest, illud est removendum,
ne possibilitatem necessitati opposita negatio subsequatur. Igitur ea quae
dicit non necesse est esse non sequitur possibilitatem. Et quia haec omnia in
medio tacuerat, supra dictis addit: AT VERO NEQUE NECESSARIUM ESSE SEQUITUR
POSSIBILE ESSE, hoc scilicet sententiae includens possibilitati non consentire
necessarium, nec hoc solum sed NEQUE illud quod dicimus NECESSARIUM NON ESSE.
Hoc ut tractatum sit ipse planius monstrat. ILLI ENIM id est possibili UTRAQUE
CONTINGIT ACCIDERE et esse scilicet et non esse, HORUM AUTEM, id est necessarii
secundum esse et necessarii secundum non esse, UTRUMLIBET VERUM FUERIT, NON
ERUNT ILLA VERA. Hoc ipse exponit. De possibili enim utroque ita dicit: SIMUL
ENIM POSSIBILE EST ET ESSE ET NON ESSE (hoc est ergo quod ait: ILLI ENIM
UTRAQUE CONTINGIT ACCIDERE); SIN VERO, INQUIT, NECESSE EST ESSE ƿ VEL NON ESSE,
id est si non potest non esse et non poterit esse, NON ERIT POSSIBILE UTRUMQUE,
ut si esse necesse est, non poterit non esse vel si non esse necesse est, non
poterit esse. Tres igitur propositiones non necesse esse, necesse esse, necesse
esse non esse possibilitatem non sequuntur. RELINQUITUR ERGO id est ut quarta
propositio, quae opponitur necessario secundum non esse affirmatur,
possibilitatem sequatur, id est NON NECESSARIUM NON ESSE SEQUI POSSIBILE ESSE.
Sed quia possibile consentit necessario, haec quoque necessario consentit.
Namque hoc est quod dixit: HOC ENIM VERUM EST ET DE NECESSE ESSE. Nam quod
necesse est, non necesse est ut non sit. Haec igitur propositio quae dicit non
necesse est non esse contradictio est eius affirmationis quae sequitur negationem
possibilitatis eam scilicet quae dicit non possibile esse. Nam cum
affirmationem eam quae est scilicet possibile esse sequatur necessarii secundum
non esse negatio ea quae proponit non necesse est non esse, negationem
possibilis eam scilicet quae proponit non possibile est esse sequitur
affirmatio necessaria secundum non esse quae dicit necesse est non esse, quam
eandem quae proponit non possibile esse, quae est scilicet negatio
possibilitatis, impossibilis affirmatio sequitur quae proponit impossibile
esse. Hoc est ergo quod ait: HAEC ENIM FIT CONTRADICTIO EIUS QUAE SEQUITUR ID
QUOD EST NON POSSIBILE ESSE. Nam cum possibilem affirmationem sequatur
necessariae secundum ƿ non esse negatio quae dicit non necesse est non esse,
haec necessaria secundum non esse negatio contradictio est eius quae sequitur
negationem possibilitatis. ILLUD ENIM, id est negationem possibilitatis,
SEQUITUR ID QUOD EST IMPOSSIBILE. Nam cum negatio possibilitatis sit quae dicit
non possibile esse, hanc sequitur ea quae dicit impossibile est esse, cui
consentit ea quae dicit necesse esse non esse. Sequitur igitur possibilis
propositionis negationem ea quae dicit necesse esse non esse, cuius est
contradictio ea quae dicit non necesse esse non esse. Fit ergo hic quo que ut
contradictio contradictionem sequatur sed conversim. Quod ait per hoc cum
dixit: SEQUUNTUR IGITUR ET HAE CONTRADICTIONES SECUNDUM PRAEDICTUM MODUM eum
scilicet, ut affirmatio negationem, negatio vero sequatur affirmationem, et
nihil quidem erit vel inconveniens vel impossibile ita positis consequentiis,
ut affirmationem quidem possibilem negatio necessarii secundum non esse
sequatur, negationi vero possibilis affirmatio necessaria secundum non esse
consentiat. Quibus explicitis alias rursus adicit dubitationes. Sopra namque
consequentias ita disposuit, ut praecedens necessarium possibilitas sequeretur,
nunc de eodem ipso ambigit. Sive enim quis ponat consentire necessario
possibile, sive quis neget, utrumque videtur incongrnum, quoniam si quis neget
possibilitatem ƿ necessitati congruere, is dicit quoniam possibilitatis negatio
necessariae propositioni conveniet. Si quis enim abnuat propositioni quae dicit
aliquid necesse esse consentire eam quae proponit possibile esse, is illud
abnuere non potest, quia negatio possibilitatis necessitati consentiat, eritque
integra consequentia: si necesse est esse, non possibile est esse, quandoquidem
illa falsa est consequentia quae dicit: si necesse est esse, possibile est
esse. Quod si hoc fieri non potest, ut possibilitatis negatio necessariae
consentiat affirmationi, illud verum est affirmationem possibilem necessariae
convenire. Sed in hoc quoque maior inerit difficultas. Omne namque quod
possibile est esse, possibile est et non esse. Sed si possibilitas necessitatem
sequitur, erit id quod necesse est ut possit esse et possit non esse secundum
naturam scilicet possibilitatis, quae ipsi convenit necessitati. Sed hoc
impossibile est: non igitur possibilitas sequitur necessitatem. Quod si
possibilitas necessitatem non sequitur, negatio possibilitatis sequitur, ea
scilicet quae est non possibile esse, evenientque ea rursus incommoda, quae
dudum cum eum locum tractaremus expressimus. Quod si quis possibilitatis non
velit esse negationem eam quae dicit non possibile esse sed potius eam quae
dicit possibile esse non esse, quamquam ille non recto ordine affirmationem
negationi accommodet dictumque supra sit, quotiens cum modo propositiones
dicuntur ad modos ipsos potius negationem poni oportere quam ad verba, dandae
tamen manus sunt, ut cum eo quoque concesso, quod ad defensionem ƿ utile
aliquibus videri possit, argumentationis falsam sententiam fregerimus, penitus
atque altius sit veritas constituta. Sit ergo haec negatio possibilitatis quam
ipsi volunt, id est ea quae dicit possibile esse non esse sed haec quoque
necessitati non convenit. Si quis enim dicat quoniam possibile esse necessarium
non sequitur, sequitur mox possibilis contradictio necessitatem. Quod si quis
contradictionem possibilis ponat eam quae dicit possibile esse non esse eaque
necessitati consentire putatur, erit secundum eum recta consequentia: si
necesse est esse, possibile est non esse sed hoc fieri non potest. Quod enim
necesse est esse non potest non esse. Si igitur possibilitas non sequitur
necessitatem (erit enim quod necesse est contingens, possibile namque et
contingens idem valet), negationes possibilitatis, sive ea quae dicit non
possibile esse, sive ea cuius sententia est possibile esse non esse,
necessitati convenient. Sed utrumque impossibile est. Quod si haec non
sequuntur, sequitur ea quae est earum affirmatio, id est possibilitas. Sed hoc
quoque fieri non potest, ut saepius supra monstravi. Haec ergo huiusmodi
quaestio in sequenti ordine ab ipso resolvitur. Nunc quoniam quaestionis supra
dictae talis sensus est, verba ipsa sermonumque ordo videatur. Ait namque ita:
DUBITABIT AUTEM, inquit, ALIQUIS, SI ILLUD QUOD EST NECESSARIUM ESSE POSSIBILE
ESSE SEQUITUR, ƿ id est si necessitati possibilitas consentit. NAM SI NON
SEQUITUR, id est si neget aliquis ut possibilitas necessitatem sequatur,
CONTRADICTIO CONSEQUITUR, possibilitatis scilicet contradictio. Nam quod
possibilitas non sequitur, contradictio possibilitatis sequitur, ea scilicet
quae dicit non possibile esse. Et praetermisit quod ex his esset impossibile.
Hoc autem est ut, si necessitatem possibilitas non sequatur et contradictio
possibilitatis consentiat, sit recta consequentia: si necessarium est esse, non
possibile est esse, quod est inconveniens. ET SI QUIS NON HANC DICAT ESSE
CONTRADICTIONEM, id est si quis neget possibilitatis contradictionem esse quae
dicit non possibile esse, illud certe ei NECESSE EST DICERE quod possibilitatis
contradictio ea sit quae dicit POSSIBILE esse NON ESSE. SED UTRAEQUE FALSAE
SUNT DE NECESSE ESSE. Nam quod necesse est, fieri non potest ut non possibile
sit, et rursus quod necesse est, fieri non potest ut possibile sit non esse. RURSUS
IDEM VIDETUR ESSE POSSIBILE INCIDI ET NON INCIDI. Possibilitas enim
affirmationi negationique communis est. Namque ET ESSE ET NON ESSE potest quod
possibile esse dicitur. HOC AUTEM FALSUM est, id est de necessario praedicari.
Necessarium namque si est, non esse non poterit; si non est, nulla ratione
contingit. Quod si quis dicat quoniam possibilitas necessitatem sequitur, eadem
possibilitas consentit contingenti et ERIT NECESSE ESSE CONTINGERE NON ESSE, id
est erit contingens id quod necesse ƿ esse praedicatur. Nam si quod possibile
est potest non esse, quod autem potest non esse contingit ut non sit, non
dubium est quin, si necessitatem possibilitas sequitur, sequatur eam quoque et
contingentia. Sed, contingens possumus dicere in negatione, ut dicatur
contingit non esse: est igitur quod necesse est esse contingens non esse. HOC
AUTEM FALSUM EST. Atque hic quidem ordo sermonum est, ut in aliis fere omnibus
perplexus atque constrictus: alias enim similitudo enuntiationum, alias id quod
deest implicitam reddit obscuramque sententiam. Quod si quis Aristotelis verbis
seriem nostrae expositionis adnectat et quod illic propter similitudinem confusum
est per expositionis nostrae distinctionem ac separationem disgreget, quod vero
in Aristotelis sermonibus minus est hinc compenset, sententiae ratio totius
elucebit.Nunc ergo quoniam proposuit quaestionem, eam continenter exsequitur
his verbis: MANIFESTUM AUTEM QUONIAM NON OMNE POSSIBILE VEL ESSE VEL AMBULARE
ET OPPOSITA valET SED EST IN QUIBUS NON SIT VERUM, ET PRIMUM QUIDEM IN HIS QUAE
NON SECUNDUM RATIONEM POSSUNT, UT IGNIS CALFACTIBILIS ET HABET viM
IRRATIONABILEM. ERGO SECUNDUM RATIONEM POTE, STATES IPSAE EAEDEM PLURIMORUM
ETIAM CONTRARIORUM. IRRATIONABILES VERO NON OMNES SED QUEMADMODUM DICTUM EST,
IGNEM NON EST POSSIBILE ƿ CALEFACERE ET NON, NEC QUAECUMQUE ALIA SEMPER AGUNT.
ALIQUA VERO POSSUNT ET SECUNDUM IRRATIONABILES POTESTATES SIMUL QUAEDAM OPPOSITA.
SED HOC QUIDEM IDCIRCO DICTUM EST QUONIAM NON OMNIS POTESTAS OPPOSITORUM EST
NEC QUAECUMQUE SECUNDUM EANDEM SPECIEM DICUNTUR. Cum de possibilis et
necessarii consequentia dubitasset cumque si possibilitas necessitati
consentiret, quod erat incommodum, vel si possibilitas rursus necessitatem
sequeretur necessitas ipsa cui possibilitas consentiret in se et esse et non
esse susciperet, nunc incongruentem ambiguitatem rationabili argumentatione
dissolvit dicens. Non vere illud metui, ne possibilitas necessitatem sequens
ipsam naturam necessitatis atque rigorem frangeret, ut id quod necesse esset in
contingentiam permutetur neque enim, inquit, omne quod possibile est esse et
possibile est non esse. Sunt enim plura quae unam tantum vim continent et ad negationem
nullo modo sint apta, ut in his possibilitatibus quas irrationabilis actus
efficit. Nam cum sit possibile ignem calefacere, non est possibile ut non
calefaciat. Quare haec potestas non potest opposita. Si qua enim potestas
opposita potest, illa et esse potest et non esse et facere et non facere, quae
vero non potest opposita, unam ƿ rem tantum potest, quae affirmationem tantum dat,
negationem vero repudiet. Si quis ergo ponat possibilitatem necessitati
consentire, non idcirco iam necesse est ipsam necessitatem in contingentiam
verti, cui contingenti scilicet possibilitas consentit. Non enim, inquit, omne
possibile utrumque potest, id est et posse esse et posse non esse, atque ideo
non omne possibile contingentiae consentit. Docet autem hoc his modis: IN HIS,
inquit, QUAE NON SECUNDUM RATIONEM POSSUNT, possibilitas quae esse dicitur non
valet opposita, ut ignem calefacere irrationale est. Nulla onim ratio est cur
ignis calefaciat: omnium namque quae naturaliter fiunt nulla ratio est. Ergo
haec quorum potestas irrationabilis est non possum opposita, ut ignis non
potest calefacere et non calefacere. Si enim utrumque possint, opposita possum.
Calefacere enim et non cale. Facere opposita sunt. Cum ergo irrationabiles
potestates et opposita agendi non habeant facultatem, illa quae secundum
rationem fiunt ad oppositorum aecum actuary poterunt retineri, ut quicquid ex
voluntate et ratione conceptum est ad utrumque valeat, medicinam mihi exercere
et possibile est et possibile non est vel rursus ambulare. Quod enim quisquis
animi ratione vel appetentia uult, hoc ex ratione venire dicitur. Et in his
omnibus illa potestas est quae ad utrumque valeat, id est et ad affirmationem
et ad negationem, ut sit scilicet et non sit. In his autem quae sunt ƿ
irrationabilia, licet in solis evenire possit, ut ea potestas quae dicitur non
etiam possit opposita, tamen non omnis irrationabilis potestas opposita non
potest, ut aqua et friget et humida est: ergo et frigescere potest facile et
humectari sed eadem permutata in calidam potest frigescendi non habere vim, cum
non possit humectandi amittere potestaten, dum aqua sit. Quocirca non omnis
potestas opposita valet sed valet quidem opposita potestas ea quae secundum
rationabiles motus valuit, illa vero potestas quae opposita non valet in solis
irrationabilibus invenitur, licet non in omnibus. Sunt enim irrationabiles
potestates quae utrumque possint, ut id quod dictum est de aquae frigore. Et
tota quidem sententiae vis talis est, nunc quis sermonum ordo sit explicetur.
MANIFESTUM, inquit, est QUONIAM NON OMNE POSSIBILE VEL ESSE VEL AMBULARE ET
OPPOSITA valET. Quod ita dictum esse manifestum est, non ut putaremus quoniam
omne quod ambulare potest vel quod esse potest non possit opposita, id est non
possit non esse: hoc enim videtur textus ostendere sed nemo ita intellegat
potiusque sic dictum videatur: manifestum est quoniam non omne possibile, ut
possibile frequenter solemus usurpare, cum dicimus possibile esse ambulare,
opposita valet. Neque enim quod omnis potestas affirmationi negationique
conveniat sed sunt quaedam quae unum tantum possint, ut supra iam diximus.
Atque hoc apertius intellegitur si ita dicamus: manifestum est autem quoniam
non ƿ omne possibile et opposita valet, quoniam scilicet possibile frequenter
et de esse et de ambulare praedicamus. Hoc ita cogitans facilius quis agnoscit,
quid ipsius textus verba denuntient, cum etiam adminiculari quis debeat
obscuris sensibus patientia atque consensu, quod ad sententiam potius dicentis
exspectet, etsi se sermonum ratio ita non habeat. Hoc ergo ita constituto
manifestum esse scilicet non omnes potestates opposita valere sed esse quasdam
IN QUIBUS NON SIT VERUM dicere quoniam opposita valent, [et] datur exemplum: in
his quidem primum quae irrationabiliter possunt, id est non secundum aliquam
rationem, quarum scilicet potestatum reddi ratio non potest, quod ipsarum
natura sit, ut quoniam ignis calfactibilis est, idcirco de eo ratio reddi non
potest: hoc namque illi naturaliter adest. Et haec quidem ignis potestas non
valet opposita, scilicet sit irrationalis, quae vero rationabiles sunt et
secundum rationabilem potestatem EAEDEM PLURIMORUM ETIAM CONTRARIORUM SUNT. Nam
quibus ratio dominatur, ad utraque opposita natura ipsorum apta est, ut eaedem
potestates sint plurimorum quae sunt contraria, ut si est mihi possibile
ambulare, quoniam hoc ex ratione et ex voluntate fit, sit possibile non
ambulare et est haec potestas non unius sed plurimorum eorumque contrariorum.
Licet enim affirmatio et negatio sit quodammodo ambulare et non ƿ ambulare,
tamen nunc ab Aristotele in contrarii vice disponitur. Et hoc quidem in omnibus
rationabilibus potestatibus planum est eas plurimorum esse contrariorum et
opposita valere, quae vero secundum rationem non sunt, licet sint quaedam quae
opposita valeant, non tamen omnia. Nam cum aqua frigendi habeat potestatem,
quod est irrationabile, est ei rursus alia potestas calefaciendi, cum ipsa sit
calefacta sed non in omnibus potestatibus irrationabilibus hoc inveniri potest.
Ignis enim (ut dictum est) unam calefaciendi tantum videtur habere potestatem.
Hoc est enim quod ait: IRRATIONABILES VERO NON OMNES, id est opposita valent
sed QUEMADMODUM DICTUM EST, IGNEM NON EST POSSIBILE CALEFACERE ET NON, daturque
in omnibus regula quae non sint possibilia contrariorum, ea scilicet quae
semper unam rem actu continent, ut ignis semper calet, sol semper movetur et
caetera huiusmodi, quod per hoc ait quod dixit: NEC QUAECUMQUE ALIA SEMPER
AGUNT. Aliqua vero possunt quaedam opposita etiam secundum irrationabiles
potestates, ut dictum est de aqua. Sed hoc idcirco dictum esse testatur, ut
cognosceremus nihil evenire contrariorum, si quis diceret possibilitatem
necessario consentire. Cum enim non omnis possibilitas contraria valeret, ea
scilicet necessitati consentit, quae contraria non valet sed unam rem semper
agit. Hoc est enim quod ait: SED HOC QUIDEM IDCIRCO DICTUM EST, QUONIAM NON
OMNIS POTESTAS OPPOSITORUM EST, NEC QUAECUMQUE SECUNDUM EANDEM SPECIEM
DICUNTUR. Quod ait: NEC QUAECUMQUE SECUNDUM EANDEM SPECIEM DICUNTUR tale est:
non modo, inquit, omne quod dicitur possibile contrariorum esse potest sed
etiam quae sub eadem specie sunt quaedam contraria non possunt, ut ea quae sunt
irrationabilium. Nam cum omnium irrationabilium in eo quod irrationabilia sunt
una sit species, tamen ne in his quidem inveniri potest, ut in omnibus eadem
sit contrariorum potestas, ut de igne quod supra iam dictum est. Nam cum eius
irrationabilis sit potestas, non tamen talis est ut ad contraria transferatur.
Recte igitur dictum est, quoniam nec quae sub eadem specie sunt poterunt omnia
contrariorum esse potentia. Nam cum ignis potestas cum aliis omnibus
potestatibus irrationabilibus sub eadem sit specie, quod irrationabilis est
potestas, tamen non valet opposita. Atque hoc quidem quod attemptare possit
totam quaestionem, non tamen validissime dissoluere praedixit: quo vero maxime
dirigat dubitationem ambiguitatemque constituat, ipse continuata oratione
adicit dicens: QUAEDAM VERO POTESTATES AEQUIVOCAE SUNT. POSSIBILE ENIM NON
SIMPLICITER DICITUR SED HOC QUIDEM QUONIAM VERUM EST UT IN ACTU, UT POSSIBILE
EST AMBULARE QUONIAM AMBULAT, ET OMNINO POSSIBILE EST ESSE QUONIAM IAM EST ACTU
QUOD DICITUR POSSIBILE, ILLUD VERO QUOD FORSITAN AGET, UT POSSIBILE EST
AMBULARE QUONIAM AMBULABIT. ET HAEC QUIDEM IN MOBILIBUS SOLIS EST POTESTAS,
ILLA VERO ET IN IMMOBILIBUS. IN ƿ UTRISQUE VERO VERUM EST DICERE NON
IMPOSSIBILE ESSE AMBULARE VEL ESSE, ET QUOD AMBULAT IAM ET AGIT ET AMBULABILE.
SIC IGITUR POSSIBILE NON EST VERUM DE NECESSARIO SIMPLICITER DICERE, ALTERUM
AUTEM VERUM EST. QUARE QUONIAM PARTEM UNIVERSALE SEQUITUR, ILLUD QUOD EX
NECESSITATE EST SEQUITUR POSSE ESSE SED NON OMNINO. Quid haec sententia
contineret, quam nunc Aristoteles proposuit, quinto quidem libro diligenter
expressimus et nunc eam breviter exsequimur. Expositionis enim causa
doetrinaeque hunc nobis secundum expositionis sumpsimus laborem, non augendi
prolixitate fastidii. Talis ergo est tota sententia: possibile quod frequenter
in rebus dicimus non simpliciter dicitur atque ideo quoniam possibile a potestate
traductum est, ipsa quoque potestas aequivoca est. Hoc hinc manifestum est,
quod quaedam possibilitates ad hoc dicuntur non quoniam aguntur sed quoniam ut
agantur nihil impedit, ut si de aliquo sano corpore omnibusque aliis quae
impedire poterant remotis sedente dicatur possibile esse eum ambulare, non
quoniam ambularet sed quoniam ut ambularet nihil omnino prohibet. Quaedam vero
potestates ita dicuntur quoniam iam actu sunt atque aguntur, ut si quis de
ambulante homine dicat possibile eum esse ambulare. Atque ideo illa
possibilitas quae non secundum actum aliquem dicitur sed secundum id quod
posset agere dicitur, eo quod agere non prohibetur, a potestate possibilitas ƿ
nominatur. Haec vero quae iam agit atque in actu est, actus ipse, possibilitas
appellatur. Duae ergo significationes sunt possibilitatis: una quae eam
possibilitatem designat quae est potestate, quae scilicet actu non sit, altera
quae eam possibilitatem significet quae iam actu sit. Haec autem possibilitas
quae iam actu est aut ex potestate ad actum transit aut semper in actu
naturaliter fuit, ut cum homo ex eo quod sedet ambulat, potest ambulare atque
ideo ex potestate in actum vertit, sol vero cum movetur, numquam ex potestate
in actum vertit (neque enim aliquando hunc motum non egit) neque ignis ut nunc
caleret, aliquando non caluit. Ergo ea rursus possibilitas quae secundum actum
aliquem dicitur duas intra se species continet: unam quae talem actum
possibilitatis designet, quem non esse non liceat, et haec dicitur necessaria
et numquam ex potestate in actum vertit sed in actu naturaliter mansit; alterum
vero quod liceat et non esse, quod scilicet ex potestate in actum migravit, et
hoc non necessarium, cum sit actu. Et haec talis potestas, quae ex potestate in
actum vertit, in solis mobilibus est, hoc est quae moveri possunt, haec autem
sunt corporalia. Incorporalia enim non moveri quibus rationibus adstruatur
paulo post dicemus. Illae vero quae semper in actu propria naturae qualitate
manserunt, et in mobilibus inveniuntur, ut igni calor qui semper actu et
numquam fuerit potestate, ƿ et in his quae sunt immobilia, haec autem sunt
incorporalia et divina. Quare potestas ea quae ex potestate in actum migravit
solorum est corruptibilium et corporalium, ea vero quae semper actu fuit divinis
corporalibusque communis est. Ut igitur tota ratio breviter accingatur, ita
dicendum est: possibilitas aequivoca est et multa significans. Est enim una
possibilitas quae ipsa quidem non sit in actu, esse tamen possit atque ideo de
ea possibilitas praedicetur, est autem alia quae iam est actu. Haec autem
potestas quae iam actu est non est aequivoca sed genus. Habet enim sub se
species eam potestatem quae actu quidem est sed ex potestate migraverit, aliam
vero quae actu est sed ex potestate non migravit. Et illa quidem quae ex
potestate non migraverit, ipsa dicitur necessaria, quae numquam relinquet
subiectum, illa vero quae ex potestate ad actum transiit sine ulla dubitatione
dicitur non necessaria, idcirco quod poterit relinquere aliquando subiectum.
Sed de his utrisque, scilicet quae vel in potestate vel in actu possibilitates
dicuntur, communis poterit esse praedicatio, si dicamus utrasque esse non
impossibiles. Nam et qui potest ambulare, cum non ambulet, et qui iam ambulat,
verum est de his dicere quoniam non est impossibile eos id agere quod possunt
agere vel agunt. Cum vero sub significatione possibilitatis duo sint: una
possibilitas quae actu non est, alia vero quae actu est, illa possibilitas quae
secundum potestatem dicitur necessario non accommodatur neque aliquando
necessitati poterit consentire. Restat igitur, ut sub ea possibilitate
necessitas ponatur quae actu est. Sed ea ƿ quoque habet unam speciem per quam
ex potestate in actum migrat, quae est non necessaria: quare ne in hac quidenu
potest poni necessitas. Restat igitur ut, quoniam id quod necesse est esse
nullus negat esse possibile, sub possibili est autem et ea quae potestate esse
dicitur sed necessitas non ponitur neque sub ea potestate quae actu est et
poterit subiectum relinquere, ponatur sub eo actu qui subiectum relinquere non
potest, ut sit necessitas possibilitas quae sit actu et subiectum numquam
relinquat, eo quod ad actum ex potestate non venerit. Species igitur quaedam
erit necessitas possibilitatis, siquidem illic ponitur, ubi est ea possibilitas
quae actu semper est. Quod quoniam speciem sequitur genus et ubi est species
genus deesse non potest, sequitur speciem suam, id est necessitatem, genus
proprium, id est possibilitas sed non omne. Ea vero possibilitas necessitatem
non sequitur, quae potestate tantum est, non etiam actu, neque ea quae cum sit
actu relinquere subiectum potest sed ea tantum quae cum actu sit numquam
poterit a subiecto discedere. Sequitur ergo possibilitas necessitatem nihilque
evenit impossibile sed ea, ut dictum est, quae in actu sit et numquam in
subiecto natura esse desistat. Totus quidem sensus huiusmodi est, ratio vero
verborum ita constabit: QUAEDAM VERO, inquit, POTESTATES AEQUIVOCAE SUNT. Hoc
idcirco dictum est, quoniam non omnis potestas aequivoca est. Est enim potestas
quae ut genus sit, ea scilicet quae secundum actum praedicatur. Quemadmodum
autem quaedam potestates aequivocae sint exsequitur dicens: POSSIBILE ENIM NON
SIMPLICITER ƿ DICITUR, ET HOC PARTITUR: SED HOC QUIDEM QUONIAM VERUM EST UT IN
ACTU, UT POSSIBILE EST AMBULARE, QUONIAM AMBULAT, ET OMNINO POSSIBILE EST ESSE,
QUONIAM IAM EST ACTU QUOD DICITUR POSSIBILE. Hoc planius nihil poterit
demonstrari quin illud possibile dicat, quod iam agitur. Quod si quis possibile
esse neget, hoc agi et fieri atque esse dicit quod impossibile est sed hoc
omnem modum irrationabilitatis excedit. Aliam vero partem significationis
possibilitatis hanc dicit: ILLUD VERO QUOD FORSITAN AGET, et dat huius
exemplum, UT POSSIBILE EST AMBULARE, QUONIAM AMBULABIT. Non ergo quod iam agit
sed QUOD FORSITAN AGET, id est quod ut agat fortasse nihil prohibet. ET HAEC
QUIDEM, inquit, IN MOBILIBUS SOLIS EST POTESTAS, haec scilicet possibilitas
quae potestate dicitur non secundum actum. Mobilia vero, ut dictum est, sola
corpora dicit. ILLA VERO, id est quae actu sunt, ET IN IMMOBILIBUS, id est
divinis. Atque ideo addidit haec cum dicit et IN IMMOBILIBUS, ut non suspicemur
in solis esse divinis actus possibilitatem sed etiam in mortalibus atque
corporeis. IN UTRISQUE VERO VERUM EST DICERE NON IMPOSSIBILE ESSE AMBULARE VEL
ESSE, ET QUOD AMBULAT IAM ET QUOD AGIT ET AMBULABILE. In utrisque, inquit,
significationibus una praedicatio poterit convenire, ut dicamus non esse
impossibile ƿ vel ambulare quod iam ambulat vel ambulare quod potest ambulare
et non ambulat, quod per hoc ait quod dixit AMBULABILE. Ambulabile enim est
quod non quidem ambulet, possit tamen ambulare. His addit: SIC IGITUR POSSIBILE
NON EST VERUM DE NECESSARIO SIMPLICITER DICERE, id est sic possibile,
quemadmodum aequivoce possibilitas praedicatur, non est verum de necessario
simpliciter et universaliter atque omnino praedicare, hoc est non omne
possibile necessario consentit. ALTERUM AUTEM id est possibile VERUM EST, hoc
est de necessario praedicare, illud scilicet quod secundum actum dicitur
immutabilem. QUARE QUONIAM PARTEM suam, id est speciem, id quod est UNIVERSALE,
id est genus, SEQUITUR, ILLUD QUOD EX NECESSITATE EST, quod scilicet species
est possibilitatis, SEQUITUR POSSE ESSE, id est possibilitas SED NON, inquit, OMNINO.
Nam illa possibilitas, quae in actu praedicatur et relinquere subiectum potest,
non sequitur necessitatem sed ea tantum, quae cum in actu sit neque ex
potestate in actum vertit neque poterit subiectum relinquere. Atque haec quidem
quae Aristoteles dixit huiusmodi sunt, quae vero nos distulimus, ut doceremus
immobilia esse divina, mobilia vero sola corpora vocari brevissime
demonstrandum est. Sex motus species esse manifestum est, sicut in
praedicamentorum libro Aristoteles digessit, quamquam hoc in physicis
permutaverit. Sed nunc ita ponamus tamquam si omnino sex sint. Si secundum
nullam motus speciem moveri divina atque incorporalia ratio declaravit, ordine
conuincitur non moveri divina. Ergo neque generantur neque corrumpuntur neque
crescunt neque minuuntur neque de loco in locum transeunt, quippe quae
plenitudine naturae suae ubique tota sunt nec de deo aliquid intellegi fas est,
nec rursus aliqrubus passionibus permutantur. Quod si secundum nullum horum
motuum divinarum rerum permutabilis est natura, manifestum est ea omnino non
esse mobilia atque sex motus hos solis corporibus evenire. Atque hoc quidem de
plurimis quae de ea re possunt dici rationibus atque argumentis limasse
sufficiat. Nunc quoniam Aristoteles consentire necessario possibilitatem non
omnem docuit et quae ei conveniret expressit, rursus de ipsorum consequentia et
quid primo, quid posterius poni debeat, memoriter subicit dicens: ET EST QUIDEM
FORTASSE PRINCIPIUM QUOD NECESSARIUM EST ET QUOD NON NECESSARIUM OMNIUM VEL
ESSE VEL NON ESSE, ET ALIA UT HORUM CONSEQUENTIA CONSIDERARE OPORTET.
MANIFESTUM EST AUTEM EX HIS QUAE DICTA SUNT, QUONIAM QUOD EX NECESSITATE EST
SECUNDUM ACTUM EST, QUARE SI PRIORA SEMPITERNA, ET QUAE ACTU SUNT POTESTATE
PRIORA SUNT. ET HAEC QUIDEM SINE POTESTATE ACTU SUNT, UT PRIMAE SUBSTANTIAE, ƿ
ALIA VERO CUM POTESTATE, QUAE NATURA PRIORA SUNT, TEMPORE VERO POSTERIORA, ALIA
VERO NUMQUAM SUNT ACTU SED POTESTATE SOLUM Postquam de possibilis et
necessarii consequentia quid videretur exposuit, haec ad emendationem quodammodo
superioris ordinis apponit, ut quoniam superius a possibili inchoans caeteras
omnes propositiones ad possibile et contingens et ad eorum consensum reduxit,
nunc hoc rationabiliter mutet, ut non potius a possibilitate inchoandum sit sed
a necessitate. Nam si quis animadvertat diligentius superiorem descriptionem,
primo positum est possibile et contingens et ad eadem cunctorum consensus
relatus est. Nunc autem hoc permutatum videtur. Dicit enim fortasse hoc esse
rectius, ut magis propositionum consequentia a necessariis inchoetur. Est autem
totus sensus huiusmodi: quoniam, inquit, necessaria sempiterna sunt, quae autem
sempiterna sunt omnium aliorum quae sempiterna non sunt principium sunt,
necesse est ut id quod necessarium est caeteris omnibus prius esse videatur. Ergo
consequentiae quoque eodem modo faciendae sunt, ut primo quidem necessitas,
post vero possibilitas et caetera proponantur, sintque consequentiae hoc modo:
Necesse esse Non necesse esse Non possibile esse non esse Possibile esse non
esse Necesse esse non esse Non necesse esse non esse Non possibile esse
Possibile esse ƿ Videsne igitur ut primo quidem necesse esse et non
necesse esse propositum sit, secundo vero loco ad necessitatis caetera
consensum consequentiamque relata sint? Hoc est ergo quod dixit fortasse
principium quoddam esse omnium vel esse vel non esse id quod esset necessarium,
ut a necessario speculandarum propositionum principium sumeretur, quod esse
aliarum propositionum vel non esse secundum consequentiam consensum constitueret.
Et quoniam prius positum est necesse esse, huic consentit ea quae dicit non
possibile esse non esse. Istius ergo propositionis quae dicit non esse
possibile ut non sit, quae scilicet non esse denuntiat (tollit enim possibile
quod modus est), principium est necessitas, cui sine ulla dubitatione
consentit. Et rursus quoniam ei quae dicit non necesse esse consentit ea quae
dicit possibile est non esse, huius propositionis, quae aliquid esse
constituit, id est possibile, principium est ea propositio quae dicit non
necesse est. Ergo sive affirmative necessitas proponatur sive negative, vide
principium quoddam esse caeterorum et caetera velut his, id est necessarlis,
consentientia iudicari oportere. Et hoc est quod ait: ET ALIA QUEMADMODUM ISTA
CONSEQUENTIA CONSIDERARE OPORTET. Cur autem istud eveniat, consequenter
ostendit dicens: quoniam ea quae necessaria sunt actu ƿ sunt, ut frequenter
supra monstratum est, ea vero quae necessaria sunt sempiterna sunt, quae vero
sempiterna sunt priora sunt his quorum sunt huiusmodi potestates quae in actu
nondum sint, manifestum est quoniam et quae actu sunt et potestate ad actum non
veniunt priora sunt. Sed de eo actu loquimur, qui ex potestate ad actum non
venit sed semper actu propriae naturae constitutione permansit, ut cum ignis
calet vel sol movetur et caetera huiusmodi ita sunt, ut actum numquam
reliquerint neque ab his actus afuerit aliquando neque ex potestate ad hunc
venerint actum. Quoniam ergo huiusmodi fuerunt ut semper essent, quae autem
semper sunt, ea omnibus sunt priora, erunt etiam potestate secundum propriam
naturam priora. Sed quae priora semper sempiterna sunt et rursus eadem
necessaria, actu sunt et necesse est, ut ea quae actu sunt his quae sunt
potestate priora sint. Post haec fit ab Aristotele divisio rerum hoc modo:
rerum aliae sunt actu semper, qui ex potestate non venerit, et istae sunt
quarum nullae sunt potestates sed semper in actu sunt. Aliae vero quae in actum
ex potestate migraverint, quarum quidem substantia et actus secundum tempus
posterior est potestate, natura vero prior. In omnibus enim illud quod est actu
prius est et nobilius quam id quod potestate est. Illud enim quod potestate est
adhuc ad actum festinat atque ideo perfectio quidem est actus, ƿ potestas vero
adhuc quiddam est imperfectum, quod tunc perficitur cum ad actum aliquando
peruenerit. Quod autem perfectum est eo quod est imperfectum generosius et
prius esse manifestum est. Nam si res quae ad actum suum ex potestate venerunt,
prius fuerunt potestate, post vero actu, ergo actus earum rerum posterior est
potestate, si ad tempus referamus, prior vero eadem potestate, si ad naturam. Et
hoc est quod ait: alias res esse, quae cum possibilitate sunt et actu sunt sed
actum potestate tempore quidem posteriorem habeant, natura vero priorem,
quasdam autem res esse in quibus sola potestas sit, numquam actus, ut numerus
infinitus. Crescere enim potest in infinita numerus, quicumque vero numerus
dictus sit vel centum vel mille vel decem milia et caeteri finitos; esse
necesse est. Ergo actu numerus numquam est infinitus, quoniam vero potest in
infinita concrescere, idcirco solum potestate est infinitus. Eodem quoque modo
et tempus. Quantumcumque enim tempus dixeris finitum est sed quoniam tempus
potest in infinita concrescere, idcirco dicimus tempus esse infinitum, quod
potestate sit infinitum, non actu. Nihil enim actu esse poterit infinitum. Quod
autem supra dixit quae semper actu essent primas esse substantias, non ita
putandum est primas eum substantias dicere quemadmodum in categoriis, ubi primas
substantias indinduas dicit. Hic autem primas substantias quae semper ƿ actu
sunt idcirco nominat quia, ut dictum est, quae semper actu sunt principalia
caeterarum rerum sunt atque ideo primas eas substantias esse necesse est. UTRUM
AUTEM CONTRARIA EST AFFIRMATIO NEGATIONI ET ORATIO ORATIONI QUAE DICIT QUONIAM
OMNIS HOMO IUSTUS EST EI QUAE EST NULLUS HOMO IUSTUS EST AN OMNIS HOMO IUSTUS
EST EI QUAE EST OMNIS HOMO INIUSTUS EST? CALLIAS IUSTUS EST, CALLIAS IUSTUS NON
EST, CALLIAS INIUSTUS EST: QUAE HARUM CONTRARIA EST? Post propositionum
consequentias pertractatas easque subtili inquisitione dispositas illud
exoritur inquirendum, quod magnam in se utilitatem ita praefert, ut quanta in
eo vis utilitatis sit, prima quoque fronte legentium mentibus ingeratur. Nam
cum sit manifestum, quoniam affirmationem opposita negatio semper oppugnat
maximeque perimet universalem affirmationem universalis negatio quoniamque non
ignoratur, quod affirmatio quae contrarium affirmat ipsa quoque contrarii
perimat propositionem, quaeritur quae magis perimat magisque oppugnet
affirmativam, utrumne ea quae universalis negatio est an ea quae contrarii vel
privationis affirmatio. Sit enim positum hanc esse affirmationem quae proponit
OMNIS HOMO IUSTUS EST, hanc ergo duae perimunt propositiones, et universalis
scilicet negatio quae dicit quoniam NULLUS HOMO IUSTUS EST et ea quae
privationem ƿ iustitiae praedicat affirmando, ea scilicet quae dicit OMNIS HOMO
INIUSTUS EST. Affirmatio igitur quae proponit: Omnis homo iustus est perimitur
et a negatione propria universali quae dicit: Nullus homo iustus est et
ab affirmatione privatoria quae proponit: Omnis homo iniustus est Cum
igitur ab utrisque perimatur, quod autem perimitur ei quod [eam] perimit
videtur esse contrarium quoniamque a duobus, ut dictum est, perimitur et duae
unius contrariae esse non possunt, quae duarum propositionum quas supra
memoravimus, id est negationis universalis et privatoriae affirmativae,
contraria sit universali affirmationi superius comprehensae? In qua re quam sit
utilis quaestio nullus ignorat, qui cogitat, quia nisi hoc ab Aristotele
quaesitum enodatumque esset, magnam fore dubitationem, an illud reciperetur, ut
duo unius possent esse contraria, quod manifesto fieri non potest. Nam cum duo
unam rem perimant, quis esset qui dubitaret aut unam rem duabus opponi aut
duabus unam rem perimentibus quaeri oportere, quae magis earum videretur
contraria? Contrarias autem nunc dicimus non secundum eum modum, quem
Aristoteles in praedicamentis explicuit sed tantum ad id quod res rem vel
propositio perimit propositionem, ut quasi hoc modo ƿ quaeratur: affirmatio
universalis secundum quam magis perimitur, utrumne secundum eam quae
universalis est negatio an secundum eam quae vel prirationem praedicat vel
quodlibet aliud quod ex ipsa oppositione vim contrarii repraesentet? Unde etiam
illud latere non oportet, nulli esse dubium inter universalem affirmationem
privatoriam et universalem negationem quae esset opposita contrarie. Supra enim
iam dictum est affirmationi universali negationem universalem esse contrariam
sed hic, ut dictum est, non hoc dicitur sed illud potius quae magis perimat
rem. Nam quae magis perimit ea propemodum magis videbitur esse contraria. Atque
ideo non solum de universalibus proposuit sed ne suspicaretur quis quod illam
contrarietatem diceret quam vel in praedicamentis locutus est vel rursus supra
cum de universali affirmatione et negatione loqueretur, de particularibus
adiecit, quibus non erat contrariae oppositionis affirmatio atque negatio. Nam
si recte superius comprehensa meminimus, affirmatio universalis et negatio
universalis contrariae esse dicebantur. Nec solum hoc sed etiam secundum iustum
et iniustum constituit quaestionem, quod habitus et privatio potius est quam
ulla contrarietas. Quare, ut diximus, intellegendum est esse nunc in
quaestione, quae propositio quam propositionem proxime efficaciusque destruat
ac perimat. Huius inquirendae rei via exsistet hoc modo: NAM SI EA QUAE SUNT IN
VOCE SEQUUNTUR EA ƿ QUAE SUNT IN ANIMA, ILLIC AUTEM CONTRARIA EST OPINIO
CONTRARII, UT OMNIS HOMO IUSTUS EI QUAE EST OMNIS HOMO INIUSTUS, ETIAM IN HIS
QUAE SUNT IN VOCE AFFIRMATIONIBUS NECESSE EST SIMILITER SESE HABERE. QUOD SI
NEQUE ILLIC CONTRARII OPINATIO CONTRARIA EST, NEC AFFIRMATIO AFFIRMATIONI ERIT
CONTRARIA SED EA QUAE DICTA EST NEGATIO. QUARE CONSIDERANDUM EST, QUAE OPINATIO
VERA FALSAE OPINIONI CONTRARIA EST, UTRUM NEGATIONIS AN CERTE EA QUAE
CONTRARIUM ESSE OPINATUR. DICO AUTEM HOC MODO. EST QUAEDAM OPINATIO VERA BONI
QUONIAM BONUM EST, ALIA VERO QUONIAM NON BONUM FALSA, ALIA VERO QUONIAM MALUM.
QUAENAM ERGO HARUM CONTRARIA EST VERAE? ET SI EST UNA, SECUNDUM QUAM CONTRARIA?
Haec investigatio, quae magis sit universali affirmationi contraria, utrumne
privatoria universalis affirmatio an universalis negatio, hinc sumitur quod
omnis fere proprietas, quam in vocibus venire necesse est, ex opinionibus venit
quas voces ipsae significant. Quod igitur quaerendum in vocibus est, hoc prius
est in opinionibus perspiciendum. Neque enim fieri potest ut, cum vocum significatio
ex opinionibus veniat, quas scilicet voces ipsae significant, non prius
proprietates vocum in opinionibus reperiantur. Requirendum igitur ƿ est
quemadmodum se ista in opinionibus posita habeant, ut quod in his fuerit
repertum ad voces rationabiliter transferatur. Quaeratur igitur prius in
opinionibus hoc modo: si opinio privatoriae universalis affirmationis magis est
contraria opinioni simplicis universalis affirmationis quam opinio universalis
negationis, manifestum quoniam privatoria universalis affirmatio magis perimit
universalem simplicem affirmationem quam universalis negatio. Quod si illud
magis ratio reppererit, quod opinio negationis universalis opinionem
affirmationis universalis magis perimat potius quam opinio privatoriae
affirmationis opinionem universalis affirmationis, constat quod universalis
negatio magis contraria est universali affirmationi potius quam privatoria
affirmatio. Hoc autem ut inveniatur, ita faciendum est: ponatur opinio quaedam
vera, contra eam duae falsae, quarum una affirmatio sit privatoria, altera
universalis negatio. De duabus igitur falsis quam mendaciorem ratio invenerit,
eam dicimus verae opinioni magis esse contrariam. Sint igitur tres opiniones,
una vera, duae falsae, et sit quidem vera haec quae id quod bonum est bonum
esse arbitratur, ea scilicet quam dicit Aristoteles opinionem esse BONI QUONIAM
BONUM EST; sit autem ex falsis una quae id quod bonum est non bonum esse
arbitratur, quam Aristoteles dicit falsam opinionem ƿ boni quoniam NON BONUM
EST; reliqua quae id quod bonum est malum esse arbitratur ea est quae ab
Aristotele dicta est opinio boni quoniam malum est. Ex his igitur tribus, una
vera, duabus falsis, quaerendum est quae magis sit contraria verae. Sed quia
contingit saepe et negationem et privationem unum significare, in his
praesertim contrariis in quibus nulla medietas invenitur, addit: ET SI EST UNA,
SECUNDUM QUAM CONTRARIA? Hoc autem huiusmodi est: in his contrariis in quibus
nulla medietas est idem negatio valet quod etiam privatio, in his vero in
quibus est quaedam medietas affirmatio privatoria et negatio non eiusdem
significationis sunt. Age enim sint huiusmodi contraria quae sint immediata
genitum esse et ingenitum esse. In contrariis igitur immediatis idem privatoria
affirmatio quod negatio valet, in his autem quae medietatem habent non idem.
Neque enim aequum est dicere quemlibet illum esse malum et rursus non esse
bonum. nam cum bonum negatur, potest aliquid medium audientis animus suspicari;
cum vero malum ponitur, tota audientis suspicio in contrarium reiecta est,
atque ideo non idem significant. Sed quia saepe (ut dictum est) privatio vel
contrarietas negationi consentit, quotiens tales quaedam propositiones
reperiuntur, in quibus nihil negatione diserepet privatoria affirmatio, quaerendum
est, ut Aristoteli videtur, secundum quam potius prolationem ƿ vel opinionem
verae affirmationi vel opinioni contraria propositio vel opinio fiat. Quamquam
enim interdum idem eignificent, alio tamen modo ipsis propositionibus utuntur.
Nam qui negationem ponit id quod est dicit non esse, qui vero privationem id
quod non est dicit esse. Cum igitur diversum initium et diversa intentio
quodammodo sit propositionum sub eadem significatione, et quae earum magis
verae propositioni contraria sit et secundum quem motum animi magis vera
propositio perimatur quaerendum est. Hoc est enim quod ait: ET SI EST UNA,
SECUNDUM QUAM CONTRARIA? Non enim dicit quoniam omnino negatio et privatio idem
sunt sed in his in quibus idem sunt, hoc est in immediatis contrariis, et
quando idem significant, quoniam non secundum unum motum animi unam
significationem dicunt, qui contrarium vel privationem ponunt et qui
negationem, secundum quam contraria magis est propositio, utrumne secundum eam
quae privationem ponit an secundum eam quae negationem? Post hoc quemadmodum
sit contrarietatis natura designat. NAM ARBITRARI CONTRARIAS OPINIONES DEFINIRI
IN EO, QUOD CONTRARIORUM SUNT, FALAUM EST. BONI ENIM QUONIAM BONUM EST ET MALI
QUONIAM MALUM EADEM FORTASSE ET VERA, SIVE PLURES SIVE UNA SIT. SUNT AUTEM ISTA
CONTRARIA SED NON EO QUOD CONTRARIORUM SINT CONTRARIAE SUNT SED MAGIS EO QUOD
CONTRARIE. Sensus quidem breviter expeditus sed summa rationis veritate
contextus est. Cum enim de contrariis disputat, quemadmodum contrariae opiniones
esse pos sint prima fronte disponit. Arbitratur enim quidam contrarias esso
opiniones, quae de contrariis aliquid arbitrarentur sed hoc falsum esse
conuincitur. Neque enim si bonum et malum contrarium est et aliqui de bono et
malo opinetur, mox necesae est ut contrarietas subsequatur. Age enim quilibet
de bono opinetur quoniam bonum est et rursus de malo opinetur quoniam malum
est. Cum igitur idem de bono et de malo opinetur, illud quoniam bonum, illud
quoniam malum, tamen contrariae opiniones non sunt. Neque enim contrarium est
opinari id quod bonum est bonum esse et id quod malum est malum esse. Utraeque
enim verae sunt, opinionum autem contrarietas in falsitate cognascitur. Quo
autem modo huiusmodi opiniones contrariae esse possunt, quae de eadem quodammodo
affectione animi proficiscuntur, id est opiniones cognoscentes quod verum est?
Non igitur si quis contrariorum aliquam opinionem habeat et quicquam de
contrariis arbitretur, statim necesse est subsequi in opinionibus
contrarietatem. Ergo non est contrarietas opinionum in ea arbitratione, quae
contrariorum est vel quae de contrariis habetur sed potius contrarietas in
opinionibus tunc fit, quotiens de una eademque re contrarie quisquam opinatur.
Ut ƿ quaelibet res sit proposita bona: de ea si quis contrario modo opinetur,
quoniam bonum est, de eadem rursus quoniam malum est, opinio quae id quod est
bonum bonum esse putat vera est, altera vero quae id quod est bonum malum esse
arbitratur falsa est, vera autem et falsa contrariae sunt. Recte igitur has opiniones
quas veritas falsitasque disiungit contrarias esse dicimus et sunt non
contrariorum sed de una eademque re per contrarietatem ductae. Recte igitur
dictum est non oportere definire contrarias opiniones in eo quod contrariorum
sint sed potius in eo quod de eadem re contrarie suspicentur. Ordo vero
sermonum talis est: NAM ARBITRARI, inquit, CONTRARIAS OPINIONES DEFINIRI IN EO,
QUOD CONTRARIORUM SINT, id est in eo quod quaedam de contrariis opinentur,
FALSUM EST. Quomodo autem falsum sit ipse declarat. BONI ENIM QUONIAM BONUM EST
ET MALI QUONIAM MALUM est EADEM FORTASSE est, id est non sibi sunt contrariae
opiniones sed utraeque idem sunt. Quemadmodum autem idem sint ipse subiunxit
dicens ET VERA. Idcirco enim idem sunt, quia verae sunt, contrarietas autem in
veritate, ut dictum est, et falsitate est posita. Qua in re si consentiunt,
idem in veritate et falsitate esse videbuntur. Nec hoc numerositas impediet.
SIVE ENIM PLURES SIVE UNA SIT, in eo quod verae sunt idem sunt. SUNT AUTEM,
inquit, ISTA CONTRARIA, id est quae in opinionibus versantur. SED NON EO QUOD
VEL CONTRARIORUM SUNT vel do contrariis arbitrantur, contrariae opiniones
inveniuntur sed ipsarum contrarietas inde nascitur, quod de una re contrario
modo opinantur. Hoc est qund ait: sed magis eo quod contrarie. Hic enim
contrarie adverbii loco positum est, tamquam si diceret: sed magis ea re
contrariae sunt, quod contrarie opinantur, et subintellegimus de una scilicet
re. Si enim non de una re contrarie opinentur sed de pluribus, poterunt non esse
contrariae. Quod facile cauteque perspiciens unusquisque reperiet. SI ERGO EST
BONI QUONIAM EST BONUM OPINATIO, EST AUTEM QUONIAM NON BONUM, EST VERO QUONIAM
ALIQUID ALIUD QUOD NON EST NEQUE POTEST ESSE, ALIARUM QUIDEM NULLA PONENDA EST,
NEQUE QUAECUMQUE ESSE QUOD NON EST OPINANTUR NEQUE QUAECUMQUE NON ESSE QUOD EST
(INFINITAE ENIM UTRAEQUE SUNT, ET QUAECUMQUE ESSE OPINANTUR QUOD NON EST ET
QUAECUMQUE NON ESSE QUOD EST) SED IN QUIBUS EST FALLACIA. HAE AUTEM EX QUIBUS
SUNT GENERATIONES. EX OPPOSITIS VERO GENERATIONES, QUARE ETIAM FALLACIA. Validam
quidem sententiam brevissimis sermonibus clausit, cuius, ut breviter dicendum
sit, haec vis est: qui de contrarietate propositionum nosse quaerebat, debebat
primo quae propositionum non esset infinita constituere atque ad eam vim
contrarietatis aptare. In omnibus enim contrariis unum uni contrarium est. Si
autem sit quaedam in propositionibus infinitas, illa. Tota infinitas
propositionum uni propositioni contraria esse non poterit. Hoc sumendo totum
textum argumentationis ingreditur aitque non solum exspectari oportere in
propositionibus quod falsa verae sit contraria sed quod inter omnes falsas illa
falsa sit verae contraria, quae una est et non infinita. Possum esse infinitae
propositiones et falsse, potest una finita eadem quoque falsa, quae verae
contraria esse rationabiliter ponenda est. Volens ergo constare, quoniam
negatio potius contraria sit affirmationi quam ea affirmatio quae contrarium
ponit, hoc dicit: potest, inquit, esse opinatio quaedam quae id quod est de
unaquaque re esse opinetur. Est etiam alia quae id quod non est rem ullam esse
arbitretur. Est alia quae id quod secum habet res ulla proposita non eam habere
putet. Est rursus alia quae id quod est res ipsa non eam id esse arbitretur. Ut
autem hoc per uagatum luceat exemplum, sumpsit propositum de quo opinaretur
aliquis id quod est bonum. Si quis igitur hoc bonum bonum esse opinetur, vere
opinabitur. Rursus si quis hoc esse bonum quod non est bonum putet, falsa
opinabitur: ut si quis arbitretur quoniam bonum laedit, quoniam inutile est,
quoniam bonum iniustum est, is ea de bono opinabitur quae non sunt et hoc
falsum est Rursus qui id quod in se habet bonum non habere arbitratur, is
opinabitur hoc modo: bonum non esse utile, bonum non esse iustum, bonum non
esse expetendum, et is quoque fallitur. Quod si quis sit qui hoc ipsum quod est
bonum, non esse bonum arbitretur, ut non putet bonum neque malum esse, id est
quod non est, neque expetendum esse, id est quod in sese habet sed id quod est
ipsum bonum non esse, ita arbitratur bonum non esse bonum. Caeterae igitur
omnes opiniones infinitae sunt. Possumus enim permulta colligere falsa quae cum
non sint de unaquaque re ea tamen esse dicamus, ut in eo ipso bono possum
dicere, quia malum est, possum quia turpe, quia iniustum, quia vitabile, quia
periculosum, et caetera quaecumque in bono nullus inveniet et haeo sunt
infinita. Rursus possum dicere ea quae habet bonum non esse in bono, ut si
dicam bonum non esse utile, bonum non esse expetendum, bonum non esse quod
auget atque haec quidem rursus infinita sunt. Sed quando id quod est aliqua res
aufert opinio, hoc facere nisi semel non potest. Neque enim aliqua per id
effici possum, si quod bonum est non esse bonum arbitratur. Ergo caeterae
quaecumque aut id ƿ quod non est bonum esse arbitrantur aut id quod habet in
sese bonum non esse arbitrantur falsae sunt sed in infinitum. Bonum autem ita
nunc usurpat, tamquam si dicat bonitas. Si quis autem ipsam bonitatem non esse
bonum arbitretur, is et falsus est et definito modo falsus est. Sed in falsis
quae definita sunt et una numero, ea magis et proxime veris videntur esse
contraria. Una enim res semper uni rei est contraria. Quocirca recte haec magis
contraria est quae negat id quod est potius quam ea quae negat vel id quod in
sese habet vel affirmat quod in se non habet. Hoc autem ut ostenderet non recto
sermone usus est sed ad quiddam aliud orationem detorsit, quae res confusionem
non minimam fecit. Nam cum dixisset non debere nos illas potius ponere
contrarias verae opinioni quae infinitae sunt, subiunxit illud quod ait: SED IN
QUIBUS EST FALLACIA. Haec autem est ex his ex quibus sunt et generationes. Hoc
autem talem sententiam claudit: inquit opiniones veris opinionibus opponendum
esse contrarias in quibus principium est fallaciae. Fallaciae autem ex his
nascuntur ex quibus etiam et generationes, generationes autem in oppositis
inveniuntur. Hoc autem tale est: omnis generatio ex permutatione eius quod fuit
surgit. Nisi enim id quod fuit prius esse desierit, non potest esse generatio.
Omne enim quod gignitur in aliam quodammodo formam substantiae permutatur. Ergo
cum non fuerit id quod fuit tunc gignitur et est quiddam aliud quam fuit et qui
fallitur id quod est quaelibet ƿ res non esse arbitratur. Nam qui quod bonum
est malum esse putat fallitur sed fieri aliter non potest ut sit malum, nisi
non sit bonum et in caeteris eodem modo. Fallacia igitur est et principium
fallaciae est, quod quis id quod est aliqua res non eam esse arbitratur. Haec
autem fallacia ex his est ex quibus sunt generationes. Omnis enim, ut dixi,
generatio ex detrimento surget, ut quod fit dulce non fit ex albo sed ex non
dulci, et rursus quod fit album non fit ex duro sed ex non albo, et caeterae
generationes es negationibus potius proficiscuntur et est prima inde fallacia.
Quod si ubi prima fallacia [ex quibus sunt generationes], ibi integerrima
falsitas est et proxima verae opinioni, haec autem in oppositis reperiuntur,
hoc est in affirmationibus et negationibus, dubium non est quin negationis
opinatio magis contraria sit ea opinione quae contrarium aliquid in
arbitratione confirmat. Et sensus quidem huiusmodi est, verba autem sese sic
habent: SI ERGO EST, inquit, BONI QUONIAM EST BONUM OPINATIO, quae scilicet
vera est, EST AUTEM QUONIAM NON BONUM EST, quae falsa est ac definita, EST VERO
QUONIAM ALIQUID ALIUD EST QUOD NON EST NEQUE POTEST ESSE, id est ea quae id
esse adscribit quod non est, ALIARUM ƿ QUIDEM omnium NULLA PONENDA EST, dicit,
NEQUE QUAECUMQUE ESSE QUOD NON EST OPINATUR, id est quae id quod non est res
proposita esse eam putat, NEQUE QUAECUMQUE NON ESSE QUOD EST, id est neque ea
quae id quod habet res proposita in opinionibus negat. Cur autem istae non
ponantur contrariae docet hoc modo: INFINITAE ENIM, inquit, UTRAEQUE SUNT, ET
QUAE ESSE OPINANTUR QUOD NON EST, ET QUAE NON ESSE QUOD EST. Sed quae magis
ponenda est? IN QUIBUS EST, inquit, FALLACIA, id est in quibus principium
fallaciae. Principium autem fallaciae unde ducitur? Ex his ducitur, EX QUIBUS
SUNT ET GENERATIONES. Unde autem sunt generationes? EX OPPOSITIS. Omnis enim,
ut dictum est, generatio ex eo quoniam non est id quod fuit, quod scilicet ad
negationem vergit. Quare, inquit, etiam fallacia et principium fallaciae in
oppositis invenitur, ubi etiam generahones, ex quibus est ipsa fallacia. SI
ERGO QUOD BONUM EST ET BONUM ET NON MALUM EST, ET HOC QUIDEM SECUNDUM SE, ILLUD
VERO SECUNDUM ACCIDENS (ACCIDIT ENIM EI MALO NON ESSE), MAGIS AUTEM IN
UNOQUOQUE EST VERA QUAE SECUNDUM SE EST, ETIAM FALSA, SIQUIDEM ET VERA. ERGO EA
QUAE EST QUONIAM NON EST ƿ BONUM QUOD BONUM EST EIUS QUOD SECUNDUM SE EST FALSA
EST, ILLA VERO QUAE EST QUONIAM MALUM EIUS QUOD EST SECUNDUM ACCIDENS. QUARE
MAGIS ERIT FALSA DE BONO EA QUAE EST NEGATIONIS OPINIO QUAM EA QUAE EST
CONTRARII. Licet haec omnia in primae editionis secundo commentario
diligentissime explicuerimus, ne tamen curta expositio huius libri esse
videatur, hic quoque eadem repetentes explicabimus. Est namque ingressus huius
argumentationis huiusmodi: si, inquit, posita vera propositione plures sint
quae eam perimunt falsae, illa inter eas verae propositioni magis erit contraria,
quaecumque magis est falsa. Quaerendum igitur est quae inter plures falsas
propositiones magis falsa sit, ut ea verae propositioni magis videatur esse
contraria. Hoc autem per veritatem dicendum est. Nam cum vere et per ipsam rem
aliquid dici possit et per accidens, illud tamen maxime veritatis naturam
tenet, quod secundum rem ipsam dicitur potius quam quod secundum aecidens
venit. Ut si quis de bono opinetur, quoniam bonum est, hic secundum ipsam rem
veram opinionom habet, sin vero aliquis arbitretur, quoniam bonum utile est,
verum quidem opinabitur sed ista veritas de bono per accidens fit boni. Accidit
ƿ enim bono ut utile quoque sit. Quare illa quae bonum bonum esse arbitratur
per se vera est, id est secundum ipsam rem vera est, illa vero quae id quod
bonum est utile esse opinatur per accidens boni vera est. Quare propinquior
naturae bonitatis est ea quae id quod bonum est bonum esse arbitratur quam ea
quae id quod bonum est utile. Quod si ita est, verior illa est quae secundum
ipsam rem vera est potius quam ea quae secundum accidens videtur. His igitur
ita constitutis et de falsitate idem dicendum. Falsa enim propositio quae illi
verae contraria est, quae secundum se est, magis falsa est quam ea quae illam
veram perimit, quae secundum accidens vera est. Nam si verior ea quae de ipsa
natura rei verum aliquid opinatur, illa erit magis falsa quae perimit veriorem.
Quod si illa, quamquam sit vera, minus tamen, quae de rei accidente pronuntiat,
minus quoque illa erit falsa quae minus veriorem perimit. His igitur ita
constitutis videamus nunc quemadmodum se in his habeant opinionibus vel
propositionibus de quibus nunc tractatur. Idem igitur sit exemplum: ut supra
dictum, id quod est bonum et bonum est et non malum sed quod bonum est secundum
ipsam rem est, quod vero malum non est accidit ei. Nam id quod bonum est per
naturam bonum est, quod vero malum non est secundo loco et quasi accidenter
est. Ergo opinio de bono quoniam bonum est verior erit propinquiorque naturae
ea opinione quae est de bono ƿ quoniam malum non est. Si igitur ita est et ea
quae veriorem opinionem perimit magis falsa est quam ea quae illam quae
quamquam vera sit minus tamen est vera, manifestum est quoniam negatio magis
est falsior quam ea affirmatio quae contrarium ponit. Nam negatio dicit non
esse bonum quod bonum est, affirmatio vero malum esse quod bonum est: negatio
ea quae est non esse bonum quod bonum illam secundum se opinionem veram perimit
quae dicit bonum esse quod bonum est, illa vero affirmatio contrarii quae est
malum esse quod bonum est illam opinionem perimit veram quae de bono secundum
accidens est, id est non malum esse quod bonum est. Constat igitur magis falsam
esse opinionem quae dicit non esse bonum quod bonum est potius quam eam quae
opinatur malum esse quod bonum est. Quod si haec falsior, magis contraria:
magis igitur contraria est negationis opinio quam contrariae affirmationis. Expedito igitur sensu verba ipsa
discutienda sunt. SI ERGO, inquit, QUOD BONUM EST sit bonum et non sit malum,
ET HOC QUIDEM SECUNDUM SE, id est ut quod bonum est bonum sit, ILLUD VERO
SECUNDUM ACCIDENS, hoc est quod bonum est ut malum non sit, (ACCIDIT ENIM EI
MALUM NON ESSE), MAGIS AUTEM IN UNOQUOQUE EST VERA, QUAE SECUNDUM SE EST, nam
quod secundum uniuscuiusque naturam est propinquius ƿ est ei rei cui secundum
naturam: quocirca et veritas secundum rem, quia rei proxima est, verior est
quam est ea quae secundum accidens est (hoc est enim quod ait: MAGIS AUTEM IN UNOQUOQUE
EST VERA QUAE SECUNDUM SE EST): quod si hoc ita est, ETIAM FALSA, id est etiam
illa est falsitas magis falsior quae illam perimit opinionem vel propositionem
quae secundum se vera est, siquidem illa secundum naturam rei vera verior est
quam quae secundum accidens vera est, hoc est enim quod dixit: SIQUIDEM ET
VERA. Hoc igitur disponens exemplo confirmat: ERGO EA QUAE EST QUONIAM NON EST
BONUM QUOD BONUM EST EIUS QUOD SECUNDUM SE EST FALSA EST, hoc est illa quae
opinatur illi opinioni quae secundum se vera fuit. Hoc enim haec verba
demonstrant, quod dixit: ERGO EA QUAE EST QUONIAM NON EST BONUM QUOD BONUM EST
EIUS QUOD SECUNDUM SE EST FALSA EST, id est quae ipsum bonum negat bonum esse
per se verae propositionis falsa est, id est opposita. Falsitas enim veritati
opponitur. ILLA VERO QUAE EST QUONIAM MALUM EIUS QUOD EST SECUNDUM ACCIDENS,
hoc est illa opinio quae id quod bonum est malum arbitratur esse falsa est et
apta ei propositioni quae est secundum accidens vera, id est quae ƿ opinabatur
bonum non esse malum. QUARE MAGIS ERIT FALSA DE BONO EA QUAE EST NEGATIONIS
OPINIO QUAM EA QUAE EST CONTRARII, id est magis contraria est negatio quam
affirmatio contrarii, siquidem cum sint de bono utraeque praedicatae, falsior
tamen negatio reperitur. Sed quod dixit bono accidere, ut malum non sit, non
ita intellegendum est, quemadmodum solemus dicere substantiae aliquid acoidere.
Neque enim fieri potest sed accidere hic intellegendum est secundo loco dici.
Principaliter enim quod est bonum dicitur bonum, secundo vero loco dicitur non
est malum. Hoc autem tractum est a similitudine substantiae et accidentis.
Unaquaeque enim substantia principaliter quidem substantia est, secundo vero
vel alba vel bipeda vel iacens vel quicquid substantiis accidere potest. FALSUS
EST AUTEM MAGIS CIRCA SINGULA QUI HABET CONTRARIAM OPINIONEM; CONTRARIA ENIM
EORUM QUAE PLURIMUM CIRCA IDEM DIFFERUNT. QUODSI HARUM CONTRARIA EST ALTERA,
MAGIS VERO CONTRARIA CONTRADICTIONIS, MANIFESTUM EST QUONIAM HAEC ERIT
CONTRARIA. Vis omnis argumentationis, ut brevissime expediatur, huiusmodi est:
omne verum aut secundum se verum est aut secundum accidens, quare necesse est
etiam falsum aut secundum se falsum esse aut per accidens. Verum autem illud
esse verius constat quod secundum se est potius quam illud quod per accidens. Qui
vero contrariam de re aliqua habet opinionem quam res ipsa est, necesse est ut
plurimum falsus sit. Etenim contrarietas opinionum, quotiens de una eademque re
longissime a se absistentes opiniones sunt. Quod igitur magis falsum est, hoc
erit etiam falsum contrarium. Illud enim quod magis a veritate abest, hoc magis
falsum est. In opinionibus vero quae a se plurimum differunt, ea sunt contraria
illa igitur in opinionibus contraria est quae plurimum falsa est. Est autem, ut
dictum est, plurimum falsa, quae secundum se falsa est, id est quae illam
perimit propositionem quae secundum se vera est. Quocirca (haec enim est
negatio) negatio contraria est affirmationi potius quam ea affirmatio quae
contrarium ponit. Talis igitur sensus his verbis includitur: FALSUS EST AUTEM
MAGIS, inquit, CIRCA SINGULA QUI HABET CONTRARIAM OPINIONEM. Quamquam enim
possit esse quilibet falsus, etiamsi de eadem re contrariam non habeat
opinionem, ille tamen magis fallitur qui contrarium aliquid opinatur. Hoc autem
cur eveniat dicit: CONTRARIA ENIM EORUM SUNT QUAE PLURIMUM CIRCA IDEM
DIFFERUNT. Idcirco enim maxime falsa contraria opinantur, quia contrarietas non
nisi in plurimum discrepantibus invenitur. QUOD SI HARUM CONTRARIA EST ALTERA,
id est quod si harum propositionum, quae per se falsa est vel quae per
accidens, unam contrariam esse necesse est, MAGIS VERO CONTRARIA
CONTRADICTIONIS, hoc est magis autem falsa negatio ƿ (hoc enim quod ait: MAGIS
VERO CONTRARIA hoc sensit tamquam si dixisset: magis vero falsa contradictionis
est, id est magis vero falsa negatio est), concludit: si illa, ut dictum est
superius, ita sunt, MANIFESTUM esse, QUONIAM HAEC, id est contradictionis, ERIT
CONTRARIA. ILLA VERO QUAE EST QUONIAM MALUM EST QUOD BONUM IMPLICITA EST;
ETENIM QUONIAM NON BONUM EST NECESSE EST FERE IDEM IPSUM OPINARI.Postquam
idcirco contrariam potius negationem esse monstravit, quod haec magis esset
falsa quam ea quae contrarium affirmaret, et distinctione falsitatis contrariam
esse propositionem opinionemque quae rem propositam negaret edocuit, nunc ex
simplicibus implicitisque propositionibus opinionibusque idem nititur
approbare. Dicit enim quod ea affirmatio quae contrarium ponit implicita et non
simplex sit. Idcirco autem implicita est, quod quae arbitratur id quod bonum
est malum esse mox illi quoque opinari necesse est id quod bonum est bonum non
esse. Neque enim aliter esse malum potest, nisi bonum non sit. Quare qui quod
bonum est malum esse arbitratur, et rem bonam malum putat et eandem ipsam non
esse bonum. Non igitur simplex est haec opinio de bono, quoniam malum est.
Continet enim intra se illam, quoniam non est bonum. Qui vero opinatur non esse
bonum quod bonum est, non illi quoque necesse est opinari quoniam ƿ malum est.
Potest enim et non esse aliquid bonum et malum non esse. Atque hoc quidem in
his innititur rebus in quibus aliqua medietas poterit inveniri. Hoc quoque cautissime
addidit. His igitur ita positis quoniam contrarii opinio non est simplex,
simplex vero est negationis, necesse est ut contra simplicem opinionem simplex
potius videatur esse contrarium. Est autem simplex opinio boni quoniam bonum
est vera, simplex vero boni quoniam non bonum est falsa. Simplici igitur
opinioni de bono quoniam bonum est simplex erit contraria, negationis scilicet,
quae est boni quoniam non est bonum. Tota vero vis huius argumentationis hinc
tracta est: quotiens vera est quaedam propositio et duae quae eam perimere
possint, si una earum nihil indigens alterius veram propositionem perimat,
reliqua vero praeter alteram eandem veram propositionem perimere non possit,
illa magis dicenda contraria est, quae sibi sufficiens nec reliquae indigens
propositam propositionem perimere valet. Veram autem propositionem de bono
quoniam bonum est sola perimere potest et ad illius verae interitum est sibi
ipsa sufficiens illa quae opinatur non esse bonum quod bonum est. Illa vero
quae opinatur malum esse sibi sola non sufficiet, nisi illa quoque ei
auxilietur, quae est id quod bonum est bonum non esse. Idcirco enim contraria
illa aufert, quia secum negationem trahit. Manifestum est hanc quae ad verae ƿ
propositionis interitum sibi ipsa sufficit recte magis videri contrariam quam
eam quae sibi ipsa non sufficit, nisi ei vis negativae propositionis addatur. AMPLIUS,
SI ETIAM IN ALIIS SIMILITER OPORTET SE HABERE, ET HIC VIDEBITUR BENE ESSE
DICTUM; AUT ENIM UBIQUE EA QUAE EST CONTRADICTIONIS AUT NUSQUAM. QUIBUS VERO
NON EST CONTRARIA, DE HIS EST QUIDEM FALSA EA QUAE EST VERAE OPPOSITA, UT QUI
HOMINEM NON PUTAT HOMINEM FALSUS EST. SI ERGO HAE CONTRARIAE SUNT, ET ALIAE
CONTRADICTIONIS.Quod de his, inquit, propositionibus dicimus si hoc in omnibus
invenitur, firmum debet esse quod dicimus. Neque enim verisimile est in aliis
quidem propositionibus negationes esse contrarias, in aliis vero affirmationes
quae contrarium ponunt sed si hoc in omnibus propositionibus invenitur et
contradictionibus, ut contradictio potius contraria sit, id est negatio, quam
quae contrarium habet, nihil est dubium quin haec ratio consistat in omnibus:
sin vero in aliis ea quae contrarium ponit magis contraria est quam negatio,
hic quoque ita sese manifestum est non habere. Ubi enim inveniri potest
contrarietas, in his dubitatio est, quaenam sit contraria, utrumne ea quae
contrarium affirmat an ea quae id quod propositum est negat. Ergo in his in
quibus dubium non est quemadmodum ƿ sit hoc speculandum est. Dubium autem non
est in his in quibus nulla est contrarietas, ut in substantiis. Hic enim solae
sunt contrariae negationes. Si ergo huic opinioni quae est de homine quoniam
homo est illa opponitur quae est de homine quoniam homo non est, manifestum est
in aliis quoque in quibus contrarietas invenitur locum contrarietatis
negationem potius optinere. [Nam si in his in quibus contrarietas est, ut in
bono vel malo, manifestum est potius illam esse contrariam quae bonum negaret
quam eam quae malum opponeret ei quae id quod bonum est bonum esse arbitretur,
nec in his eam contrariam esse oporteret in quibus contrarietas nulla est.]
Quid enim attinet cum de homine dicimus, quod contrarium non habet, ibi esse
negationem contrariam, cum vero de bono, quod contrarium habet, ibi non esse
sed potius eam quae contrarium poneret? Quodcumque enim convertitur a negatione
suam vim in omnibus servare debet.Quod ergo dicitur ab Aristotele, ut breviter
explicem, tale est: si in aliis negatio est contraria, hie quoque negationem
esse contrariam manifestum est quod si in aliis minime, in his quoque quae
supra posuit. Sed in omnibus aliis in quibus contrarietas non invenitur
contradictio contrarietatis locum tenet, et in his igitur in quibus est aliqua
contrarietas eundem locum neque alium tenebit. Quod in his verbis ƿ explicuit: AMPLIUS,
SI ETIAM IN ALIIS SIMILITER OPORTET SE HABERE, ET HIC VIDEBITUR BENE ESSE
DICTUM. Nam si in caeteris omnibus ita se habere necesse est, et in his quae
supra sunt dicta ita sese habet et id quod dictum est optime dictum esse videbitur.
AUT ENIM UBIQUE EA QUAE EST CONTRADICTIONIS alicubi quidem contrariam reperiri,
alicubi vero minime. QUIBUS VERO NON EST CONTRARIUM, ut in substantiis in
quibus nulla est contraria (hoc enim nos, si bene meminimus, praedicamenta
docuerunt), DE HIS EST QUIDEM FALSA EA QUAE EST VERAE OPPOSITA, id est in his
invenitur quidem opposita falsa opinio verae opinion) sed quae sit ista
manifestum est. Nam ubi nulla contrarietas, liquet contradictionis esse
contrarietatem. UT QUI HOMINEM NON PUTAT HOMINEM FALSUS EST. Haec enim
sola contrarietas verae propositionis invenitur. SI ERGO HAE CONTRARIAE SUNT,
et illae aliae quae sunt CONTRADICTIONIS, id est si in his quae contrarietatem
non habent negationes sunt contrariae (necesse est enim aliquas esse
contraries), in aliis omnibus etiam in quibus est aliqua contrarietas, ut bono
et malo, negatio locum optinet contrarietatis. AMPLIUS SIMILITER SE HABET BOND
QUONIAM BONUM EST ET NON BOND QUONIAM NON BONUM ƿ EST, ET SUPER HAS BONI
QUONIAM NON BONUM EST ET NON BONI QUONIAM BONUM EST. ILLI ERGO QUAE EST NON
BONI QUONIAM NON BONUM VERAE OPINIONI QUAE EST CONTRARIA? NON ENIM EA QUAE
DICIT QUONIAM MALUM; SIMUL ENIM ALIQUANDO ERIT VERA, NUMQUAM AUTEM VERA VERAE
CONTRARIA EST; EST ENIM QUIDDAM NON BONUM MALUM, QUARE CONTINGIT SIMUL VERAS
ESSE. AT VERO NEC ILLA QUAE EST NON MALUM; SIMUL ENIM ET HAEC ERUNT.
RELINQUITUR ERGO EI QUAE EST NON BONI QUONIAM NON BONUM CONTRARIA EA QUAE EST
NON BONI QUONIAM BONUM, QUARE ET EA QUAE EST BONI QUONIAM NON BONUM EI QUAE EST
BONI QUONIAM BONUM. Quaecumque superius dicta sunt, ea rursus validiore per
proportionem argumentatione confirmat. Proportio autem est rerum inter se
inuicem similitudo. Si igitur positae sint res quatuor, quarum duae sint
praecedentes, reliquae sequentes, et sic se habeat prima ad secundam
quemadmodum tertia ad quartam, necesse est ita sese habere primam ad tertiam
quemadmodum fuerit secunda ad quartam. Hoc enim ipsum ƿ breviter facillimeque
numeris agnoscamus. Sit enim primus numerus II, secundus VI, rursus
inchoantibus tertius IIII, quartus XII. II VI IIII XII In his igitur
praecedentes quidem unt duo et quattuor, sequentes vero sex et duodecim. Sunt
autem ut duo ad sex, ita quatuor ad duodecim. Nam sicut duo senarii tertia pars
est, ita quaternarius duodenarii tertia pars est. Quocirca sicuti quaternarius
praecedens ad sequentem, ita alius praecedens ad alium sequentem erit; ut
praecedens ad praecedentem, ita sequens ad sequentem. Sed duo ad quatuor qui
sunt praecedentes medietas est, et sex igitur ad duodecim medietas est. Igitur
in omni proportione hoc respiciendum, quod si de quatuor propositis rebus sicut
prima est ad secundam, ita tertia ad quartam, erit ut prima ad tertiam, ita
secunda ad quartam. Ista igitur numerorum proportio ad propositionum vim
naturamque transferatur sintque duae propositiones primae, quarum una
praecedens, altera sequens, et aliae rursus duae, quarum una praecedens, altera
similiter sequens, et in his sit aliqua similitudo. Sit enim prima boni quoniam
bonum est, hanc sequatur boni quoniam ƿ bonum non est. Rursus sit praecedens
tertia non boni quoniam non bonum est, hanc autem sequens quarta non boni
quoniam bonum est. I II Boni quoniam bonum est Boni quoniam boni non est III
IIII Non boni quoniam non bonum est Non boni quoniam bonum est
Praesciatur igitur in his quae sit proportionis similitudo. Est enim ut prima
boni quoniam bonum est ad secundam boni quoniam bonum non est, ita tertia non
boni quoniam bonum non est ad quartam non boni quoniam bonum est. Nam sicut
boni quoniam bonum est vera propositio est, falsa autem boni quomam non est
bonum, ita quoque non boni quoniam non est bonum vera propositio est, falsa
autem non boni quoniam bonum est. Quod si ita est et eodem modo sese habet
opinio boni quoniam bonum est ad opinionem quae est boni quoniam bonum non est,
quemadmodum etiam opinio non boni quoniam non bonum est ad opinionem non boni
quoniam bonum est, et quemadmodum se habet prima ad tertiam, ita sese habebit
secunda ad quartam. Quemadmodum sese habet igitur boni quoniam bonum est ad eam
quae est non boni quoniam non bonum est, cum utraeque sint verae, ita sese
habet opinio boni quoniam bonum non est ad opinionem non boni quoniam bonum
est, quod ipsae quoque utraeque sunt falsae. Nam ut istae ƿ simul verae, ita
illae simul falsae. Quocirca ut est prima ad tertiam, ita secunda ad quartam. Ostensa
igitur hac proportione immutato ordine eaedem disponantur. Sed sit prior opinio
ea quae est non boni quoniam bonum non est eamque sequatur boni quoniam bonum
est et sub his praecedens tertia non boni quoniam bonum est, quarta sequens
boni quoniam bonum non est. I VERA II VERA Non boni quoniam bonum est Boni
quoniam bonum est III FALSA IIII FALSA Non boni quoniam bonum est Boni quoniam
bonum non est Ut igitur superius demonstratum est, ita se habet opinio
non boni quoniam non bonum est ad eam opinionem quae est boni quoniam bonum
est, quemadmodum non boni quoniam bonum est ad eam quae est boni quoniam non
est bonum. Ut enim illae simul verae, ita hae simul falsae eademque proportio
est. Quocirca erit sicut prima quae est non boni quoniam non bonum est ad
tertiam eam quae est non boni quoniam bonum est, ita erit secunda boni quoniam
bonum est ad quartam boni quoniam non est bonum. Requirendum igitur est
quemadmodum hic nunc sit prima ad tertiam, ut ex eo speculemur, quemadmodum sit
secunda ad quartam. Dico enim, quoniam huic opinioni quae arbitratur non esse
bonum quod bonum non est contraria illa est quae arbitratur id quod ƿ bonum non
est bonum esse. Age enim, si potis est, contra eam opinionem quae id quod bonum
non est non bonum putat sit ea quae id quod bonum non est malum putat. Sed hoc
fieri non potest. Contrariae enim opiniones simul numquam verae sunt, possunt
autem simul hae esse verae. Si quis enim parricidium quod non est bonum putet
non esse bonum, idem quoque parricidium quod per naturam non est bonum malum
putet, vere in utraque opinione arbitratur. Igitur non est contraria opinio ei
quae id quod bonum non est non bonum putat ea quae id quod bonum non est malum
arbitrator. Rursus ponatur eidem opinioni de non bono quoniam non est bonum
contraria ea quae arbitratur id quod non est bonum non esse malum. Id quoque
interdum est. Fieri enim potest ut id quod bonum non est nec malum sit. Neque
enim omnia quaecumque bona non sunt statim mala sunt sed est ut bona quidem non
sint, nec tamen mala sint. Si quis enim lapidem nequiquam iacentem, quod per se
bonum non est, non bonum esse putet, vere arbitrabitur, idem ipsum lapidem,
quod per se bonum non est, si non malum putet, nihil eius opinioni falsitatis
incurrit. Quare quoniam ea quae est non boni quoniam non bonum est et cum ea
quae est non boni quoniam malum est et cum ea quae est non boni quoniam non est
malum vera aliquotiens ƿ invenitur, neutri contraria est. Restat igitur ut ei
sit contraria opinio non boni quoniam non bonum est quae opinatur id quod non
est bonum bonum esse, haec autem est non boni quoniam bonum est. Contraria
igitur est non boni quoniam non bonum est ei quae est non boni quoniam bonum
est. Sed hic ita sese habebat opinio non boni quoniam bonum est ad opinionem
non boni quoniam non bonum est, quemadmodum opinio boni quoniam bonum est ad
eandem opinionem quae est boni quoniam non est bonum. Sed prima tertisque
contrariae, secunda igitur quartaque secundum similitudinem proportionis sunt
sine ulla dubitatione contrariae. Potest vero et simplicius intellegi hoc modo:
si boni quoniam bonum est opinio et non boni quoniam non est bonum opinio
similes secundum veritatem sunt, boni autem quoniam non est bonum et rursus non
boni quoniam bonum est ipsae quoque similes secundum falsitatem sunt, si una
falsarum uni verarum opinionum inventa fuerit contraria, erit reliqua falsa
reliquae verae contraria, quod sola efficit similitudo. Ostenditur autem una
falsa uni verae, quemadmodum supra exposuimus, contraria, hoc est ea quae dicit
id quod non est bonum bonum esse ei quae arbitratur id quod non est bonum non
esse bonum. Relinquitur igitur ea quae arbitratur id quod bonum est non esse
bonum contraria esse ei quae opinatur id quod bonum est esse bonum. Qua in re
colligitur negationem potius quam contrarium ƿ ponentem affirmationem verae
affirmationi esse contrariam. Perplexa igitur sententia his modis quibus
diximus expedita est sed se sic habet ordo sermonum: AMPLIUS, inquit, SIMILITER
SE HABET BONI QUONIAM BONUM EST ET NON BONI QUONIAM NON BONUM EST, quae
utraeque verae sunt, ET SUPER HAS BONI QUONIAM NON BONUM EST ET NON BONI
QUONIAM BONUM EST, quae sunt utraeque mendaces. ILLI ERGO QUAE EST NON BONI
QUONIAM NON BONUM est VERAE OPINIONI QUAENAM EST CONTRARIA? Hoc quasi
interrogativo modo dictum est. NON ENIM EA QUAE DICIT QUONIAM MALUM est,
quoniam simul aliquando esse poterit vera. Hoc autem in contrariis non potest
inveniri. NUMQUAM enim VERA VERAE CONTRARIA EST. Quemadmodum autem fieri
potest, ut simul sint verae? Quoniam est QUIDDAM NON BONUM MALUM, QUARE
CONTINGIT SIMUL VERAS ESSE. AT VERO NEC ILLA QUAE EST NON MALUM; SIMUL ENIM ET
HAE ERUNT, id est possunt aliquando simul esse verae, in his praesertim rebus
quae inter bonum malumque sunt. RELINQUITUR ERGO EI QUAE EST NON BONI QUONIAM
NON BONUM, quae scilicet vera est, CONTRARIA EA QUAE EST NON BONI QUONIAM BONUM
est, quae falsa est et simul vera non potest inveniri. QUARE, ad similitudinem
superius positam proportionis reuertitur, ut dicat ET EAM QUAE EST BONI QUONIAM
NON BONUM EST EI QUAE EST BONI QUONIAM ƿ BONUM est contrariam. Quod si quis ea
quae superius dicta sunt diligentius intuetur, nec in totius sententiae statu
nec quicquam in ordine fallitur. MANIFESTUM VERO QUONIAM NIHIL INTEREST, NEC SI
UNIVERSALITER PONAMUS AFFIRMATIONEM; HUIC ENIM UNIVERSALIS NEGATIO CONTRARIA
ERIT, UT OPINIONI QUAE OPINATUR QUONIAM OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST EA QUAE
EST QUONIAM NIHIL EORUM QUAE BONA SUNT BONUM EST. In superiori
argumentatione omnia de indefinitis explicuit sed quoniam fortasse aliquis
poterat suspicari non eandem rationem esse posse in his propositionibus quae
sunt definitae atque in his aliquid interesse, utrum eadem demonstratio in his
quae indefinitae sunt eveniret, hoc addit nihil interesse, utrum eandem
demonstrationem, quam ipse superius in propositionibus indefinitis fecit,
quisquam faciat in universalibus, quae iam sine dubio definitae sunt. Si quis
enim secundum indefinitarum propositionum superiorem dispositionem definitas
disponat easque secundum praedictum modum speculetur, non aliam universatis
affirmationis opinioni contrariam reperiet quam eam quae est universalis
negationis opinio. Nihil enim interest inter indefinitas definitasque
propositiones, nisi quod indefinitae quidem sine determinatione, definitae ƿ
vero cum augmento determinationis sunt, vel universalitatis vel
particularitatis. Hoc est enim quod ait: NIHIL INTEREST, NEC SI UNIVERSALITER
ponatur affirmatio. Universali namque affirmationi universalis contraria erit
negatio, UT OPINIONI QUAE OPINATUR QUONIAM OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST, quae
scilicet est universalis affirmationis, EA SIT CONTRARIA QUAE EST QUONIAM NIHIL
EORUM QUAE BONA SUNT BONUM EST, hoc est opinio universalis negationis. Hoc
autem cur fiat ostendit. NAM EA QUAE EST BOVI QUONIAM BONUM, SI UNIVERSALITER
SIT BONUM, EADEM EST EI QUAE OPINATUR QUICQUID EST BONUM QUONIAM BONUM EST.
NIHIL DIFFERT AB EO QUOD EST OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST. SIMILITER AUTEM ET
IN NON BONO. Gradatim indefinitam propositionem ad similitudinem universalis
adduxit. Dicit autem: quaecumque fuerit indefinita propositio, ei si quod in
sermone solemus dicere quicquid addatur, universalis fit, ut nihil omnino
distet ea quae ad rem in affirmatione omne praedicat. Ut ea opinio vel
propositio quae est de bono quoniam bonum est hoc scilicet opinatur, quoniam
bonum bonum est, huic si addatur quicquid, ut ita dicamus: quicquid bonum est
bonum est, nihil differt ab ea quae opinatur omne bonum bonum esse. Quare eadem
vis est superioris demonstrationis in ƿ propositionibus indefinitis, quae etiam
in universalibus, quae paruulum quiddam distant, quod non ad qualitatem nec ad
vim propositionis sed ad quantitatem refertur. Universalitas enim quantitatis
ponitur. Et sensus quidem huiusmodi est, verba vero sic sunt. Superius
proposuerat nihil interesse, an indefinita esset propositio an universalis. Cur
autem nihil intersit hoc modo dicit: NAM EA QUAE EST BONI QUONIAM BONUM est, id
est indefinita affirmatio, SI UNIVERSALITER SIT BONUM, id est si bonum
universaliter proferatur, EADEM EST EI QUAE OPINATUR QUICQUID BONUM EST QUONIAM
BONUM EST, id est nihil discrepat ab ea opinione quae opinatur quicquid bonum
est bonum esse. Huiusmodi autem opinio NIHIL DIFFERT AB ea, quae aperte
universaliter proponitur, quae est OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST. SIMILITER
AUTEM ET IN NON BONO, id est non bonum quoque eadem ratione dicimus. Ea namque
propositio vel opinio quae opinatur non bonum esse quod non bonum est, si ei
adicitur universalitas, nihil differt ab ea quae dicit quicquid non bonum est
non est bonum. Haec autem nullo distat ab ea, quae universaliter aperte
proponitur, quae est omne quod bonum non est non est bonum. QUARE SI IN
OPINIONE SIC SE HABET, SUNT AUTEM HAE QUAE SUNT IN VOCE AFFIRMATIONES ET ƿ
NEGATIONES NOTAE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA, MANIFESTUM EST, QUONIAM ETIAM AFFIRM
ATIONI CONTRARIA QUIDEM NEGATIO CIRCA IDEM UNIVERSALIS, UT EI QUAE EST QUONIAM
OMNE BONUM BONUM EST VEL QUONIAM OMNIS HOMO BONUS EA QUAE EST VEL QUONIAM
NULLUM VEL NULLUS, CONTRADICTORIE AUTEM AUT NON OMNIS AUT NON OMNE. Superiores
omnes argumentationes ad unum colligit redigitque ad conclusionem omnem quaestionis
vim. Supra enim negationes et affirmationes earumque contrarietates de
opinionibus pensari oportere praedixerat, nunc vero quoniam in opinionibus
repperit illam contrariam esse, quae esset universalis negatio, idem refert ad
propositiones, quas manifestum est, quoniam voces sunt et significativae,
passiones animi designare. In principio enim libri significativas voces
passiones animae monstrare veraciter docuit, nunc ea velut probaturus est:
quoniam in opinionibus illa potius contraria universali affirmationi reperta
est, quae esset universalis negatio potius quam ea quae contrarium universali
affirmationi affirmaret, idem quoque arbitratur in vocibus provenire, hoc est
affirmationi universali non affirmationem contrariam rem ponentem sed universalem
negationem esse contrariam, ƿ contradictorias vero eas quae, cum affirmatio
universalis esset, particularis negatio inveniretur. Atque hoc quidem
planissime dictum est nec aliquis in verbis error est sed nos, ut caetera nihil
ambiguum relinquentes ipsorum quoque verborum, eorum ordinem persequemur. Ait
enim: QUARE SI IN OPINIONE SE SIC HABET, id est quod opinio negationis
contraria invenitur opinioni affirmationis potius quam contrarium ponens
affirmatio, SUNT AUTEM HAE QUAE SUNT IN VOCE AFFIRMATIONES ET NEGATIONES NOTAE
EARUM QUAE SUNT IN ANIMA (nam sicut in voce affirmatio et negatio est, ita
quoque etiam in opinione, cum ipse animus in cogitatione sua aliquid affirmat
aut quid negat, quod nos alio loco diligentius expediemus): ergo quoniam
affirmationes et negationes quae sunt in voce notae earum sunt affirmationum
vel negationum quae sunt in anima, MANIFESTUM EST, QUONIAM ETIAM AFFIRMATIONI
CONTRARI. QUIDEM EST NEGATIO CIRCA IDEM UNIVERSALIS. CIRCA IDEM autem addidit,
ne disiunctas affirmationes et negationes contrarias diceremus sed ut
affirmatio et negatio de una eademque re illa quidem universaliter affirmaret,
illa vero universaliter negaret. Earum autem exempla haec sunt: UT EI QUAE EST
QUONIAM ƿ OMNE BONUM BONUM EST VEL QUONIAM OMNIS HOMO BONUS EST EA QUAE EST
QUONIAM NULLUM, id est nullum bonum bonum est, quae contraria est, VEL NULLUS,
hoc est quoniam nullus homo bonus est. CONTRADICTORIA AUTEM AUT NON OMNIS, id
est non omnis homo bonus est contra eam quae dicit: Omnis homo bonus est
AUT NON OMNE, hoc est non omne bonum bonum est contra eam quae dicit quoniam
omne bonum bonum est. Constat igitur in his propositionibus quas supra
proposuit illam magis esse contrariam, affirmationi quae dicit: Omnis homo
iustus est eam quae dicit: Nullus homo iustus est potius quam eam
quae dicit: Omnis homo iniustus est MANIFESTUM AUTEM QUONIAM ET VERAM
VERAE NON CONTINGIT ESSE CONTRARIAM NEC OPINIOVEM NEC CONTRADICTIONEM.
CONTRARIAE ENIM SUNT QUAE CIRCA OPPOSITA SUNT, CIRCA EADEM AUTEM CONTINGIT
VERUM DICERE EUNDEM; SIMUL AUTEM EIDEM NON CONTINGIT INESSE CONTRARIA. Post
haec libri terminum expedit in ea speculatione et demonstratione, per quam,
licet verum sit manifestumque omnibus duas propositiones veras non esse
contrarias, tamen id ipsum demonstrare conatur. Est autem huius argumentationis
ingressus huiusmodi: ea quae sunt contraria opposita sunt, opposita vero non
possunt eidem simul inesse: contraria igitur eidem simul inesse non possunt. De
quibus autem aliquid simul verum dici potest, illa simul eidem inesse possunt,
quae vero simul eidem inesse ƿ non possunt, de his simul verae propositiones,
affirmatio et negatio, esse non possunt. Sed contraria simul eidem inesse non
possunt: quae igitur simul verum dicunt contrariae non sunt, idcirco quoniam de
quibus et affirmatio et negatio simul verae esse possunt, illa simul eidem
insunt. Quocirca quae simul verae sunt contrariae non sunt. Sensus hic est,
verba autem sic constant: MANIFESTUM AUTEM EST, inquit, QUONIAM ET VERAM VERAE
NON CONTINGIT ESSE CONTRARIAM, id est duas veras propositiones non posse esse
contrarias? NEC OPINIONEM NEC CONTRADICTIONEM: si opinio non est vera verae
contraria, multo magis nec contradictio quae ex opinionibus venit. Contradictio
autem hic pro contrarietate posuit: de ea enim non agebatur. CONTRARIAE ENIM
SUNT QUAE CIRCA OPPOSITA SUNT, id est omne contrarium oppositum. CIRCA EADEM
AUTEM CONTINGIT VERUM DICERE, idcirco quod de his solis et negatio et
affirmatio verae simul esse possunt, quae eidem simul esse contingit, SIMUL
AUTEM EIDEM NON CONTINGIT INESSE CONTRARIA, ut concludatur: quoniam de quibus
affirmatio et negatio simul verae sunt, ea simul eidem inesse possunt,
contraria vero simul eidem inesse non possunt, quae simul verae sunt non
possunt esse contrarialNoster quoque labor iam tranquillo constitit portu.
Nihil enim, ut arbitror, relictum est quod ad plenam ƿ huius libri notitiam
pertineret. Quare si rem propositam studio diligentiaque perfecimus, erit
perutile his qui harum rerum scientia complectendarum cupiditate tenebuntur: sin
vero minus id eiecimus, quod nobis propositum fuit, ut obscurissimas libri
sententias enodaremus, labori nostro nihil ut aliis nocituro, et si non
proderit, obloquitur. Multa ueteres philosophiae duces posteriorum
studiis contulerunt, in quibus priusquam ad res profunda mersas caligine
peiuenirent qandam quasi intelligentiae luctatione praeluderent: hinc
institutionum breuior compendii facilitate doctrina, hinc per ea quae illi
*prolegomena* uocant, ad intelligentiam promptior uiam unitur. Huius igitur aemulus
prouidentiae statui obscura rum aditus doctrinarum praemissae
institutionis luce reserare, et praesentem operam syllogismis quorum
connexionibus omnis ratio continetur, addicere, modumque eum custodire dicendi,
ut facilitati atque intelligentiae seruientes, astringamus a ueteribus dicta
latius, enuntiata breuius porrigamus, obscurata improprii nouitate sermonis
consueti uocabuli proprietate pandamus. Sed qui ad hoc opus lector accedit, ab
eo primitus petitum uelimus ne in hic quae nunquam alias attigerit statim
audeat iudicare, neue si quid in ludo puerilium disciplinarum rudis adhuc et
nondum firmus acceperit, id amplexandum atque etiam colendum putet; alia enim
teneris atque imbuendis adhuc auribus accomotata, alia firmis ac robustioribus
doctrina mentibus, reseruatur. Quare si quid est quod discrepet, ne statim
obstrepat sed ratione consulta, quid ipse sentiat quid nos afferamus, ueriore
mentis acumine et subtiliore consideratione diiudicet. Idem namque eueniet, ut
quae in primo statim studendi aditu didicerunt, perspecta penitus ac potius
deprehensa contemnant. At si iam quisque duae scientiae defensor esse cupidus
malit (habent hoc quoque uitii homines quos comprehendit discendi uetus ac
longa, segnities, ut si arreptis semel opinionibus non recedant, ne in
senectute discendo, nihil usque in senectutem didicisse uideantur), si, inquam,
malunt uindicare quam uertere quae uulgatis semel etudiis imbiberunt, nemo
expetit ut priora condemnent sed ut maiora quaedam construant atque altiora
coniungant. Non enim una atque eadem diuersarum ratio disciplinarum, cum sit
diuersissimis disciplinis una atque eadem substantia materies. Aliter enim de
qualibet orationis parte grammatico, aliter dialectico disserendum est, nec
eodem modo lineam uel superficiem mathematicus ac physicus tractant. Quo fit ut
altera alteram non impediat disciplina, sed multorum consideratione coniuncta
fiat uera naturae atque ex omnibus explicata cognitio. Sed de his hactenus;
nunc de propositis ordinamur. Quoniam igitur nobis hoc opus est in categoricos
syllogismos, syllogismorum uero compago propositionibus texitur, propositionum
uero partes sunt nomen et uerbum, pars autem ab eo cuius pars est, prior est;
de nomine et uerbo, quae prima sunt, disputatio prima ponatur, dehinc de propositione
ad ultimum de syllogismorum connexione tractabitur. Nomen est uox
significatiua secundum placitum sine tempore, cuius nulla pars significatiua
eit separata; quae definitio paulo enodatius explicanda est. Nomen enim
uocem esse dicimus, quoniam uox nominum genus est; omne autem genus de sua
specie praedicatur, omnisque definitio a genere sumitur, ut si definias hominem
prius animal dicas, quod est genus, Post uero differentias iungas quae sunt
rationale et mortale. Ita igitur nos quoque in nominis difinitione uocem quidem
ut genus sumimus, caetera autem uoci quasi differentiae aggregamus, uelut quod
nomen designatiua uox dicitur. Sunt enim uoces quae nihil designant, ut
syllabae, nomen uero designatiua uox est, quon iam nomen designat id semper cuius
nomen est. Secundum placitum uero adiunctum est, quoniam nullum nomen
natura significat sed secundum placitum ponentis constituentisque uoluntatem.
Illud enim unaquaeque res dicitur quodei placuit qui primus rei nomen
impressit. Aliae enim sunt uoces naturaliter significantes, ut canum latratus,
iras canum significat, et aliae eius quaedam uox blandimenta; gemitus etiam
designant dolorem, sed non sunt nomina, quia non designant secundum placitum
sed secundum naturam. Sine tempore uero, quod et uerba uoces sunt
significatiuae et secundum placitum sed distant a nominibus, quia nomina quidem
sine tempore sunt, uerba uero cum tempore. Cuius nulla pars significatiua
est separata, nomina ab oratione disiungit. Oratio namque uox est significatiua
secundum placitum et aliquoties sine tempore, ut hic uersus: Nerine
Galathea thymo mihi dulcior Hyblae. Sed orationis partes, separatae a tota
oratione, designant: nominum uero nihil extra designat, atque in illis quidem
nominibus quae figurae sunt simplicis nihil pars omnino significare manifestum
est, ut in eo quod est Cicero, nulla pars separata [763C] designat neque ci,
neque ce, neque ro. At si nomen compositum fiat, significare aliquid
separata, partes uidentur; sed in eodem nomine quod ex utrisque compositum est,
separate nihil designant, ut si dicam magister, partes eius nominis sunt magis
atque ter, quae sumpta extrinsecus et a nominis parte separatae significatione
non carent, utraque enim ad uerbi aliter significat quantitatem; sed cum
magister quod est compositum nomen alicuius artis peritum doctoremque
significet, magis neque partem doctoris, neque totum doctorem poterit
designare. Eodem quoque modo ter, neque in toto significat, neque in parte
doctorem, id est, rem illam quae magistri uocabulo subiecta est nulla ratione
designat. Compositorum ergo nominum partes nihil eius rei quam in unum
conuenientes uocabulum designabant disiunctae distractaeque significant; alia
uero significare possunt sed tunc non partes nominis sed ipsa sunt nomina. Quod
enim coniuncta significant, id diuisa atque se posita non designant. iuncta
autem magis et ter doctoris significationem tenebant, separata igitur omnem
significationem doctoris amitunt. Sed ne quis superius posito calumnietur
exemplo, nec magister compositum nomen esse concedat, uir fortis esse
compositum nomen, si uno praeferatur accentu nullus negabit, cuius partes uir
atque fortis quod in eo quod est uir fortis significare dicantur, non iam
nominis partes sed ipsa sunt nomina, nec uir fortis unius erit nomen sed potius
oratio, quae duorum nominum collata significatione conuincitur, quod uir fortis
cum unius accentus intentione prolatum non est oratio sed nomen, cuius partes
nomina esse non poterunt, ac si nomina non sunt, cum neque naturales affectus
neque actus, ut uerba significent, omnino non nihil designant. Quare
concludendum est, cum quaelibet uoces propriam significationem tenent, non
partes nominum, sed ipsa esse nomina, cum uero unius formam nominis
copulauerint, eo considerantur ut partes uim propriae significationis
amittere. Sed de his in commentario libri *Peri hermeneias* Aristotelis
satis dictum est, et maior eius rei tractatus est quam ut nunc totus ualeat
expediri. Sed quoniam sunt quaedam uoces quae et designatiuae sunt et
secundum placitum, et sine tempore, quarumque partes nihil extra significant,
neque tamen proprietates nominis naturamque obseruent, discernendae prius sunt,
additisque differentiis a nomine segregandae, ut quae sit uis nominis euidenter
appareat. Adiecta enim semper negatio nomini, uocem dubiam facit, quae neque
uerbo neque orationi, etsi interius consideratum sit, neque nomini possit
annecti, ut si quis dicat, non homo, uox est significatiua. Designat enim
quidquid homo non fuerit, secundum placitum. Eas enim omnino partes habet quis
ad significationem uel negationis uel hominis placitum uocabula ponentis
assumpsit. Sine tempore, quae res eam uocem quae dicit non homo separat ac
seiungit a uerbo, cuius partes nihil extra significant, ne oratio esse
uideatur. Non homo enim uox seiuncta est ex negatiua particula et homine, quae
in eodem nomine separata nihil designant, significat enim non homo, uel equum,
uel canem, uel quidquid (ut dictum est) non homo non fuerit. Sed quae est
negatiua, neque hominis, neque equi, neque ullius substantiae significationem
tenet. Item homo neque canem, neque quidquid homo non fuerit, significare
potest; quocirca in ea uoce quae est non homo partes nihil separatae
significant eius rei quam tota uocis compositio designabat. Atque ideo nec in
oratione quidem poni potest. Si quis enim eam uocem quae est non homo orationem
concedat, nihil aliud eam esse fatebitur quam negationem. Negatio autem omnis
uera uel falsa est. Qui autem dicit non homo, neque ueritatem nuntiat, neque
mendacium. Praeterea ab omni negatione si quis negatiuum seiungat aduerbium,
affirmatio relinquetur; ab ea autem uoce quae est non homo, si quis aufert id
quod est negatiuum aduerbium, homo relinquetur, quod nondum est affirmatio.
Quocirca si non homo haec uox negatio esse non potest, nihil autem aliud esse
uideretur si esset oratio, concludendum est negationem iunctam eum nomine
orationem esse non posse. Nomen enim omne certum aliquid definitumque
significat, ut homo, equus, canis et caetera; non homo autem uox aufert quidem
quod significatur a nomine, nec praescribit quid ipse significet. Quocirca
quoniam significat quidem aliquid sed non finitum negatio iuncta cum homine,
infinitum nomen uocetur. Addenda est ergo definitioni nominis
differentia, scilicet ut nomen sit quod cum caeteris quae dicta sunt sit
definitae significationis. Iam uero casus nominum non altius intuentibus nomina
uideantur. Quid enim Catonis, et Catoni, atque huiusmodi uoces quae rectis
nominibus inflectuntur, nomina esse non existimet? Sed hae quoque uoces a nomine
quadam differentia discrepabunt. Omne enim nomen iunctum cum est uerbo,
enuntiationem reddit ac suscipit mendacii ueritatisque naturam, ut Cato est,
uel dies est, at si est uerbum casibus adiungatur, neque enuntiatio sit, neque
plena sententia orationis absoluitur, ut Catonis est, nec sententiam habet
absolutam, nec ueri aliquid potest notare nec falsi, atque idcirco non nomina,
sed casus nominum nuncupantur. Nam cum id a quo quidquam flectitur primum sit,
illud uero quod ab inflexione primi nascitur sit secundum, neque idem primum ac
secundum esse possit, manifestum est casus nominum non idem esse quod nomina:
idcirco caeteros quidem genitiuum, datiuum, accusatiuum, casus appellant
grammatici, primum uero rectum ac nominatiuum quod hic locum principem in significatione
possederit. Facienda est igitur nominis plena neque ullo diminuta
definitio sic: Nomen est uox significatiua secundum placitum sine tempore,
cuius nulla pars significatiua est separata, aliquid finitum designans, cum est
uerbo coniuncta faciens enuntiationem. Separat igitur nomen uox quidem ab
articulis atque inanimatis sonis; designatiua uero a uocibus quae nihil
significant, secundum placitum a uocibus aliquid natura significantibus; sine
tempore a uerbo quod a temporis significatione non recedit, cuius nulla pars
separata significat, ab oratione, cuius quemadmodum partes extra significent,
paulo posterius disseram; aliquid definitum designans, ab his uocibus quae
nomen negationemque coniungunt et nomina faciunt infinita, cum est uerbo faciens
enuntiationem, a casibus qui cum est copulati non possunt plenam perficere
atque explicare sententiam. In uerbo quoque eadem fere cuncta conueniunt,
nisi quod in significatione temporis a nomine separatur. Omne enim uerbum
actionem passionemue designat, quae fieri sine temporis notatione non potest.
Est itaque uerbi definitio haec: uerbum est uox significatiua secundum placitum
cum tempore, cuius nulla pars significatiua est separata, ut currit, uincit;
sed si uerbis negatiua copulentur aduerbia, fiunt infinita uerba, sicut fieri
nomina diximus infinita, ut cum currit, nut uincit, certum aliquid finitumue
designet, addita negatione, id quidem quod a uerbo designatur intercipit, quid
uero aliud fieri dicat tali significatione non terminat; praeterea negatio
iuncta cum uerbo siue in eo quod est, siue in eo quod non est, recte dici
potest, ut homo non currit. Non esse autem orationem aut enuntiationem
negatiuam illa prorsus argumenta monstrabunt, quae infinitum nomen ab oratione
aut negatione diuidebant. Sed quoniam principaliter praesentia quaeque
sentimus, his autem rebus quas praesenti sensu concipimus indita esse a
mortalibus uocabula manifestum est, recte dicis uerbum semper significationis
temporis habere praesentis, ut currit aut uincit. Curret autem aut uincet, et
cucurrerit aut uicerit, non sunt uerba sed uerborum casus, scilicet quia a
praesentis temporis significatione flectuntur; est ergo uerbi plena definitio
sic: Verbum est uox significatiua secundum placitum cum significatione
temporis, cuius nulla pars significatiua est separata, aliquid finitum
designans et praesens. Restat igitur ut de oratione dicamus sed prius
uidetur esse monstrandum utrumne nomen et uerbum sola in partibus orationis
ponantur, an ut grammatici uolunt et reliquae orationis partibus debeant
aggregari. Grammatici enim considerantes uocum figuras, octo orationis partes
annumerant. Philosophi uero, quorum omnis de nomine uerboque tractatus in
significatione est constituta, duas tantum orationis partes esse docuerunt,
quidquid plenam significationem tenet, siquidem sine tempore significat, nomen
uocantes, uerbum uero si cum tempore: atque ideo aduerbia quidem atque
pronomina nominibus iungunt, sine tempore enim quiddam constitutum definitumque
significant, nec interest quod flecti casibus nequeunt, non est hoc nominum
proprium ut casibus inflectantur. Sunt enim nomina quae a grammaticis
*monoptota* nominantur, participium uero quia temporis significationem trahit,
etsi casibus effertur, uerbo tamen recte coniungitur. Interiectiones autem
siquidem, naturaliter significent, nec uerbo, nec nomini copulandae sunt; uerbi
enim ac nominis definitiones non habent esse naturalia sed ad ponentis placitum
constituta, atque ideo nec in orationis partibus numerabuntur. Oratio enim
positione significat, nam si naturaliter significaret oratio, non diuersa
gentes orationes loquerentur. Si quae uero interiectionem positione
significant, quoniam finitam sine tempore affectionem designant, recte
nominibus annumerantur. Quae uero ipsa, quidem nulla propria significatione
nituntur, cum aliis uero iunctae designant, ut coniunctiones atque
praepositiones, illae ne partes quidem orationis esse dicendae sunt; oratio
enim ex significatiuis partibus iuncta est. Quocirca recte nomen ac uerbum
solae orationis partes esse dicuntur. Oratio est uox significatiua
secundum placitam, cuius partes aliquid extra significant ut dictio, non
ut affirmatio. Oratio igitur habet simul cum uerbo et nomine commune,
quod uox est, quod significatiua est, quod secundum placitum est. Separatim
uero cum nomine illi commune, est quod aliquando sine tempore est, ut
Virgilianus quem supradiximus uersus: Nerine Galathea thymo mihi dulcior
Hyblae et qui sequitur: Candidior cygnis, bedera formosior
alba. Cum uerbo autem quod interdum cum temporis significatione
profertur, ut: Si qua tui Coridonis habet te cura, uenito. Differt
autem ab utroque quod partes orationis a tota separatae oratione significant.
Sunt enim partes orationis nomen et uerbum quae significatiua esse dum ea definiremus
ostendimus. Significant igitur partes orationis ut dictio, non ut affirmatio,
quanquam aliquoties quidem ut affirmatio sed non semper tamen, semper autem ut
dictio. Est enim dictio simplex uerbi ac nominis nuncupatio. Nam cum dicimus: Si
dies est, lux est hanc totam orationem si diuidere in partes uelimus,
scilicet dies est, lux est, utraque pars ut affirmatio significabit, dies est,
lux est, aftirmationes esse manifestum est. At si minutatim tota orationis
membra carpamus, usque in nomina ac uerba postrema fiet resolutio. Dicemus enim
partes esse superius positae orationis, dies et lux et est, quae per se prolata
non sunt affirmationes sed tantum dictiones. Omnis uero oratio, quoniam ex
uerbis nominibusque consistit, in nomina et uerba solui potest. Non enim omnem
orationem in affirmationem cedi possibile est, ueluti si quis dicat lux est,
huius partes sunt, lux atque est, quas non esse affirmationes sed simplices
dictiones nullus ignorat. Cum igitur oratio quidem non semper in affirmationem
solui queat semper autem in simplices dictiones, iure dictum est orationis
partes extra aliquid designare non ut affirmationes sed potius ut
dictiones. Orationis autem species (ut arctissime diuidamus) sunt
quinque, interrogatiua, ut Quo te, Meri, pedes? an quo uia ducit in
urbem? Imperatiua, ut: Suggere tela mihi. Inuocatiua,
ut: Dii maris et terrae, tempestatumque potentes. Deprecatiua: Ferte
uiam, uenti, facilem, et spirate secundi. Enuntiatiua: Est mihi
disparibus septem compacta cicutis Fistula. Quarum quidem praeter
enuntiationem nulla uel esse aliquid, uel non esse designat. Caeterae namque
uel interrogant, uel inuocant, uel imperant, uel precantur. Enuntiatio uero
semper esse aliquid aut non esse significat. Atque ideo sola enuntiatio est, in
qua ueritas uel falsitas inueniri queant. Unde etiam enuntiationis nascitur
definitio, est enim enuntiatio quae uerum falsumue denuntiat. Hanc etiam
proloquium uel propositionem Tullius uocat, quae quidem partim simplex, partim
composita. Simplex est quae conditione seposita esse aliquid uel non esse
proponit, ut: Plato philosophus est. Composita uero quae ex duabus
simplicibus copulante conditione consistit, ut: Plato si doctus est,
philosophus est. Simplicium uero enuntiationum alias in qualitate sitas,
alias in quantitate differentias inuenimus. In qualitate quidem quod alia
affirmatiua, alia negatiua est. Enuntiatio affirmatiua est enuntiatio aliquid de
aliquo significans, ut: Plato philosophus est philosophum de Platone
praedicamus. Negatiua uero est enuntiatio aliquid ab aliquo praedicatione
seiungens, ut: Plato philosophus non est philosophum enim a Platone
tali praedicatione seiunximus. Secundum quantitatem uero differentiae
enuntiationum sunt, quod aliae quidem uniuersales aliae particulares aliae
indefinitae, alio singulares. Uniuersales sunt quae siue affirment, siue
negent, uniuersaliter tamen enuntiant uniuersale subiectum, ut: Omnis homo
sapiens est. Nullus homo sapiens est homo uniuersale quiddam est. Multos
enim sub se indiuiduos coercet et continet, qui uniuersaliter enuntiantur, dum
ei omnis uel nullus adiungitur. Particulares uero quae uel affirmando uel
negando ambitum subiecti uniuersalis in partem redigunt, ut: Quidam homo
sapiens est. Quidam homo sapiens non est hic enim uniuersalitas hominis,
adiecta particulari determinatione minuta est, atque in partem redacta.
Indefinitae uero sunt quae absque uniuersalitatis et particularitatis determinatione
dicuntur, ut: Est homo sapiens Non est homo
sapiens Singulares uero sunt quae de singulari aliquid et de indiuiduo
affirmando negandoue proponunt, ut: Socrates sapiens est. Socrates sapiens
non est Differt autem particularis propositio a singulari, quod
particularis quidem unum aliquem subiicit, nec quis sit iste designat,
ut: Quidam homo sapiens est quis iste homo sit propositio non
declarat. Singularis uero unum aliquem sumit, et quis iste sit significat, ut: Socrates
sapiens est unum enim et hunc Socratem sapientem esse proposuit. Amplius
particularis omnis uniuersalem quidem terminum ponit sed ei detrahit
uniuersalitatem, dum qualitatem particularitas adiungit, ut in
propositione: Quidam homo sapiens est Homo uniuersalis est terminus,
multos enim propria praedicatione concludit. Sed quia dicitur quidam, ad unum
homo redigitur, qui uniuersale persisteret, nisi particularitas fuisset
adiuncta; in singularibus uero propositionibus praedicato termino semper indiuiduum
supponitur, ut: Socrates sapiens est Socrates enim singularis est,
atque indiuiduus; idcirco igitur illa particularis propositio quae partem ex
uniuersalitatem detrahit, haec singularis quae in singularis atque indiuidui
praedicatione consistit. Simplicium uero enuntiationum partes sunt
subiectum atque praedicatum. Subiectum st quod praedicati suscipit dictionem,
ut in ea propositione quae est: Plato philosophus est. Plato subiectum
est, de ipso enim philosophos praedicatur, et in eo philosophi suscipit
dictionem. Praedicatum uero est quod dicitur de subiecto, ut in eadem
propositione, philosophos dicitur de Platone subiecto, semper enim quod
subiectum est uel minus est, uel aequale praedicato: minus quidem ut in ea
propositione de qua paulo ante tractauimus. Plato enim philosophi nomen non
potest aequare neque solus Plato philosophus est; aequalis uero est subiectus
terminus praedicato, ut si quis dicat: Homo risibilis est homo enim
qui subiectus est terminos praedicato risibili coaequatur. Unde fit ut possit
reddi reciproca praedicatio, scilicet, ut uices subiectum praedicatumque
permutent, subiectumque fiat quo erat antea praedicatum, uersoque ordine
praedicetur quod fuerat ante subiectum, ut si dicatur quod risibile est homo
est; omnia enim quae sunt aequalia de se inuicem praedicantur. Ut uero id quod
subiectum est maius possit esse praedicato, nulla prorsus enuntiatione
contingit, ipsa enim praedicata natura minora esse non patitur. Sed quod
aequale uel maius est, id semper de aequali uel minore praedicatur. Has uero
enuntiationum partes, id est praedicatum atque subiectum terminos appellamus.
Termini uero dicuntur quod in eos postrema sit resolutio: itaque in
singularibus uel indefinitis propositionibus duos terminos semper inuenimus, et
uerbum quod propositionis determinet qualitatem, ut in propositione qua
dicimus: Socrates sapiens est Socrates quidem ac sapiens terminos
esse manifestom est. Est uero uerbum non est terminus sed designatio
qualitatis, et qualis propositio sit negatiuam affirmatio significat, et nunc
quidem solo est uerbo propositioni accommodato facta est affirmatio. At si non,
quod est abuerbium negatiuam esset ad iunctum ita diceretur: Socrates
sapiens non est atque hoc modo mutata qualitate fieret de affirmatione
negatio. "Est" igitur et "non est" non sunt termini
sed, ut dictum est, significatio qualitatis. Eadem omnia etiam in indefinita
propositione conueniunt; quod si sint tales orationes: Socrates est, dies
est "est" ui gemina fungitur, scilicet praedicati, est enim
uerbum de Socrate et die praedicatum, et signi qualitatis, idem namque est
solum positum affirmationem efficit, cum negatiuo aduerbio negationem. At si
sint propositiones quae differentias secum habeant quantitatum, ut sunt
uniuersales ac particulares, eadem uis permanet terminorum; "omnis"
enim ac "nullus" et "quidam" terminis non annumerantur sed
enuntiationem significant qualitatem. Atque ideo recte quod subiicitur ac
praedicatur termini nuncupati sunt, quoniam in eos tantum resoluitur
propositio. Caetera enim quae simplicibus enuntationibus adiunguntur, aut
qualitatem propositionum retinent, aut quantitatem significant.
Propositionum uero simplicium aliae sunt quae in nulla parte conueniunt,
ut: Plato philosophus est et: Virtus bona est utraque
enim aliud quiddam de alio praedicatur, nec babent aliquid in proponendi
ratione commune. Illa enim Platonem philosophum dicit, illa uirtutem bonam esse
pronuntiat. Aliae uero sunt quae aliqua terminorum participatione iunguntur. Id
autem duobus fieri modis potest, aut enim ordine eodem, aut per ordinis
commutationem. Eodem uero ordine duplici modo, si uel simplices terminos in utriusque
constituas uel si per oppositionem fiat participatio terminorum: quod tribus
neque amplius continget modis, nam uel praedicato, uel subiecto, uel utriusque
terminis negatio copulatur. Ordinis etiam commutatione conueniunt duobus modis,
aut enim per simplicem terminorum praedicationem, aut per eorumdem terminorum
oppositionem. Haec quoque oppositio terminorum triplicem recipit modum, cum
negatio uel praedicato, uel subiecto, uel utrisque coniungitur; illae uero quae
altero termino participant et tribus modis, uel cum in una propositione quod
praedicatur in altera subiectum est, uel cum idem in utriusque praedicatur, uel
cum idem in utrisque subiectus est. Et quoniam omnium sibimet conuenientium
propositionum ordinatissimam fecimus diuisionem, nunc de singulis quibusque
tractemus, ac primum de ea propositionum conuenientia, quae cum utrisque
participet terminis, participandi tamen ordinem seruent, ea est
huiusmodi: Omnis homo sapiens est. Nullus homo sapiens est. Utraque enim
propositio hominem subiicit, et praedicat sapientiam, et cum utroque termino
congruant, sunt tamen diuersae, quoniam haec affirmatio est, illa negatio. Et
hoc quidem exempli gratia dictum sit, plenius uero fiet de tali participatione
tractatus hoc modo. Cunctarum simplicium propositionum differentias, uel
in qualitate, uel in quantitate sitas esse ostendimus; in quantitate cum
uniuersaliter pronuntiat [F. pronuntiantur] uel particulariter uel indefinite,
uel singulariter proferuntur, in qualitate uero cum hae quidem affirmatiuae sunt,
illae uero negatiuae. Si igitur duas affirmatiuas aggregamus fiunt mixtae cum
utrisque octo differentiae, quae simul qualitatem quantitatemque contineant.
Sunt autem mixtae hae, affirmatio uniuersalis, negatio uniuersalis, affimatio
particularis, negatio particularis, affirmatio indefinita, negatio indefinita,
affirmatio singularis, negatio singularis. Quarum quidem indefinitas
singularesque segregemus, et de uniuersalibus ac particularibus disseramus.
Describatur ergo uniuersalis primum affirmatio: Omnis homo iustus
est cuius aduersum tenet locum negatiua propositio uniuersalis: Nullus
homo iustus est item sub uniuersali affirmatione ponatur particalaris
affirmatio, quidam homo iustus est, hanc aduersa fronte respiciat, sitque
uniuersali negatiuae supposita particularis negatio: Quidam homo iustus
non est. Uniuersalis affirmatio: Omnis homo iustus est.
Uniuersalis negatio: Nullus homo iustus est. Particularis
affirmatio: Quidam homo iustus est Particularis negatio: Quidam
homo iustus non est Harum igitur affirmatio atque negatio uniuersalis
qualitate quidem discrepant sed quantitate concordant; nam quod haec quidem
affirmatio est, illa uero negatiua est, sunt in qualitate diuersae, quia uero
utraque unuersalis est quantitate conueniunt. Harum igitur uel utrasque falsas,
uel alteram ueram alteram falsam recipere possibile est, utraeque autem simul
uerae nequeunt inueniri, nam in proposita descriptione affirmatio quae
est: Omnis homo iustus est et negatio quae est: Nullus homo
iustus est cum utraeque sint uniuersales, neutra tamen est uera. At si
sit affirmatio: Omnis homo animal est atque uniuersaliter denegetur
ita: Nullus homo animal est uel ita: Omnis homo lapis est.
Nullus homo lapis est unam ueram, alteram falsam esse necesse est. Atque ideo
quoties ea praedicantur quae et conuenire subiecto et ab eo ualeant segregari
et uniuersaliter illa confirmat haec denegat, utrasque falsas contingit, et
superius positis declaratur exemplis. Iustitia enim cum esse in hominibus
possit, non tamen ita hominibus inhaesit, ut ab eis separari nullo modo queat,
atque ideo neque omnis homo iustus est, neque omnis homo iustus non est,
contingit utrasque mentiri; at si tale sit quod a subiecto abstrahi separarique
non possit, uel quod nunquam possit euenire subiecto, et quae uniuersaliter
affirmatiua est uniuersaliter abnuatur, euenit uni ueritatem, alteri semper
adesse mendacium sed ita ut si a subiecto quod praedicatur non potest
segregari, uera sit semper affirmatio, falsa negatio; at si quod euenire non
potest praedicatur, affirmatio quidem falsa sit sed uera sit negatio. Nam
quoniam anima non ab homine potest segregari, quae hominem animal esse
confirmat uera est, falsa uero illae quae denegat; item si quod non potest
fieri praedicetur, fiatque affirmatio, omnem hominem esse lapidem, idque
aduersa propositio neget, nullumque hominem lapidem esse concedat, negatio
quidem ueritati, affirmatio autem iuncta est mendacio: simul autem ueras esse
affirmationem uniuersalem uniuersalemque negationem nulla poterunt exempla
monstrare. Atque ideo uniuersalis quidem affirmatio, uniuersalisque negatio
contraria dicuntur, nam ut in contrariis aliquid medium cortinentibus potest
neutrum inesse subiecto, ut corpus neque nigrum sit neque album, quoniam est
quod praeter ea esse possit, ut rubrum, itemque in contrariis medietate
carentibus necesse est alterum semper inesse subiecto ut omne animal aut
dormita ut uigilat, quoniam inter dormire ac uigilare nihil medium est; autem
simul atque in eodem utraque contraria reperiantur fieri nequit. Ita etiam in
uniuersalibus affirmatione ac negatione: ut utraeque falsae sint, exemplo
contrariorum aliquid medium claudiunt; uel altera uera, falsa uero altera,
sicut in contrariis quae medio carent fieri posse manifestum est sed
impossibile est ut utriusque sententia in ueritate conueniat, sicut nulla
contraria simul esse patiuntur. Atque ideo uniuersalis aftirmalio
uniuersalisque negatio contrariae nominantur. Hae igitur non eam uim ipsa
semper aduersitate conseruant, ut eis sit perpetua atque inconciliata
discordia, nec se semper inuicem perimunt, quae cum sententia dissideant
communi tamen falsitate concordant. Si igitur earum una sub mota sit, non
necesse est ut esse altera consequatur: fieri enim potest ut neutra sit, uelut
si omnem iustum esse hominem destruat, non est consequens ut nullus homo sit
iustus. Quae autem sub his propositionibus collocantur, id est particularis
affirmatiua atque negatio, subcontrariae nomen habent, idcirco quod
uniuersalitati particulare commune subiectum est; cum igitur uniuersales
intelliguntur esse contrariae, subcontrarias esse necesse et quae sub
uniuersalibus contrariis collocantur. Horum quoque quantitas est eadem, quoniam
utraeque sunt particulares; diuersa qualitas intelligitur, quoniam affirmatio
haec est, illa uero negatio; sed quanquam contrariis uideantur esse subiectae,
conuerso tamen modo particulares in ueritate sibimet, noii in falsitate
consentiunt. Nam ut haec uerum, falsum illa pronuntiet, atque utraeque sint
uerae tacile propositis declaratur exemplis; ut uero utraeque falsae sint, non
potest inueniri. Nam si quod neque separari, neque possit adesse subiecto,
alterutra enuntiet propositio, una est ueritati, altera cognata mendacio. Et
siquidem quod a subiecto separari non potest praedicetur, affirmatio sola
ueritatis calculum tenet; at si quod subiecto impossibile adesse dicatur, sola
obtinet negatio ueritatem, ut si quis enuntiet: Quidam homo animal est
et alius neget: Quidam homo animal non est uel ita: Quidam homo
lapis est. Quidam homo lapis non erat utraque affirmationum negationumque
oppositio uerum inter falsumque partitur. Sed in prioribus quidem affirmatio,
in posterioribus autem uera negatio est. At si quod euenire quadem possit sed a
subiecto tamen aliquando ualeat segregari, affirmatio particularis, negatioque
pronuntietur, utrasque ueras esse necesse est, ut: Quidam homo iustus
est Quidam homo iustus non est ut uero utraeque falsae sint, nulla
potuerunt exempla congruere. Quocirca ne ista quidem quas subcontrarias
appellamus semper sese inuicenm perimunt, quandoquidem aliquoties in ueritate
concordant. At si omnibus differentiis dissidentes ac inuicem destruentes
inuenire conemur, respiciendae sunt angulares; hae uero sunt uniuersalis
affirmatio et negatio particularis, uel uniuersalis negatio et affirmatio
particularis; his enim tanta inter se discordia manifesta est, ut neque in
falsitate unquam, neque in ueritate conueniant, semperque necesse est cum
affirmatio sit uera, negationem esse mendacem, cum negationi adsit ueritas, affirmationi
esse propriam falsitatem. At primum cum geminas esse propositionum differentias
dixerimus in qualitate scilicet et quantitate, harum et qualitas diuisa esse
probator et quantitas: nam quod haec affirmatio est, illa negatio, in qualitate
dissentiunt; quod uero haec uniuersalis, in particularis quantitate
discordant. Item neque in falsitate, neque in ueritate unquam poterunt
conuenire. Siue enim de his quae a subiecto abesse non possunt unam
semper ueram esse necesse est, alteram falsam, nam si talis terminus
praedicatur, ut cum uel adesse subiecto uel non adesse contingat, uniuersales
semper falsae sunt, particulares uerae sunt, si quis enim ita proponat: Omnis
homo iustus est atque alius neget: Quidam homo iustus non est
uniuersalis affirmatio falsa est, particularis est uero negatio, similiter autem
si quis ita pronuntiet: Nullus homo iustus est uniuersalis
negationis falsa, particularis affirmationis uera sententia est; ita in his
quae uel adesse subiecto, uel abesse contingant, uniuersales falsitati
coniunctae sunt, particulares obtinent ueritatem. At si tales termini
sint, qui separari atque a subiecto diuidi nequeant, siue illa sit uniuersalis,
siue particularis, haerebit semper affirmationi ueritas, negationi mendacium,
ut si quis uniuersaliter enuntiet omnem hominem esse animal, aliusque
particulariter neget, quemdam hominem non esse animal affirmatio uniuersalis
uerum loquitur, particularis negatiuae falsa sententia est. Item si quis
uniuersaliter negando proponat nullum hominem esse animal, particularem
affirmationem ueritas sequitur, haeret uniuersalis negatio falsitati; quod si
sint quae predicantur ut nunquam possint adesse subiecto, seu illae
uniuersaliter seu particulariter proponantur, negationes ornat ueritas,
affirmationes falsitas decolorat. Si quis enim confirmat dicens omnem hominem
lapidem esse, aliusque quemdam hominem non esse lapidem respondeat, uniuersalem
affirmationem falsitas, particularem negationem ueritas tenet; quod si ita quis
uniuersaliter neget: Nullus homo lapis est et particulariter
affirmet: Quidam homo lapis est uniuersali constat negatione
ueritas, particularis affirmatio non caret falsitate. Quoquo igitur modo
praedicata uel subiecta mutaueris, si tamen uniuersalem affirmatiuam
particulari negatiuae, uel uniuersalem negatiuam particulari affirmatiuae
consertam a singulari consideratione committas, si haec falsa illam reram esse
contingit, et si haec uera est illam falsam necesse est inueniri, atque idcirco
has inter se oppositas et contradictorias nuncupamus. Et hactenus quidem
affirmationes et negationes auersis intentionibus conferentes, quid in eis
discordiae ac diuersitatis esset ostendimus; nunc uniuersalem affirmationem
particulari affirmatiuae, et uniuersale in negationem particulari negatiuae ad
ueritatis falsitatisque conuenientiam comparemus. Harum namque inter se nulla
discordia est, atque ideo non de earum dissensu sed de consensu potius uidetur
esse quaerendum. Primum igitur uniuersalis affirmatio et particularis
affirmatio subalternae dicuntur, quoniam altera subiacet alteri, id est
particularis affirmatio uniuersali affirmationi supposita est atque subiecta,
ueluti pars intra totius semper ambitum latet; idemque de uniuersali et
particulari negatiua dicendum est, subalternae enim uocantur, quod superior atque
amplior uniuersalis negatio intra se particularem negationem claudit et
continet. Haec igitur tali ratione consentiant, si enim uniuersales in
ueritate praecedant, particulares ueras esse necesse est, ut si quis
uniuersaliter affirmando proponat, omnem hominem animal, ea cum sit uera,
particularis sibi affirmationis ueritatem comitem trahit, ea uero est: Quidam
homo animal est. Nam si uerum est omnem hominem esse animal, uerum est
esse aliquem; item si quis uniuersaliter enuntiet nullum hominem esse lapidem,
et uerum dixerit, subiecta ei particularis negatio idem retinet, nec mentitur
qui dixerit quemdam hominem lapidem non esse; ita igitur uniuersalibus
affirmatione ac negatione uera dicentibus, particularis affirmatio et negatio
ueram uniuersalium sententiam consequuntur. At si uniuersales falsae sint, non
necesse est particulares uniuersalium consensu praebere mendacinm, uelut in his
uniuersalibus qua proponunt omnem hominem esse iustum, uel nullum hominem esse
iustum, quae cum una sit affirmatio, altera negatio, utraeque sunt falsae; sed
eas particularium falsitas non ex necessitate consequitur, nam et quemdam
hominem esse iustum, quae particularis est affimatio, uere quis dixerit, atque
ideo falsis uniuersalibus, particulares ueras esse non necesse est. Quod enim
uniuersalis affirmatio falsa dicatur omnem hominem esse lapidem, errat
particularis affirmatio quae proponit quemdam hominem esse lapidem. At si
uniuersalis negatio falsa proponatur nullum hominem esse animal non idcirco
partirularis erit uera negatio, si pronuntiet quendam hominem non esse animal,
atque ideo uniuersalibus quidem in ueritate manentibus, particulares necesse
est uniuersalium consentire ueritati, at si uniuersalibus falsitas inhaerebit,
particulares tum ueras, tum etiam falsas esse possibile est, ueras quidem si
quidtale praedicetur quod adesse subiecto possit, et a subiecto ualeat
separari, falsas esse utrasque, affirmationem quidem particularem, si in eo sit
uniuersalis falsa affirmatio quod subiecto non potest conuenire, negationem
particularem, si in eo uniuersalis negatio mentiatur quod a subiecto non potest
segregari, ut posita superius exempla declarant. Quod si ad ueritatis et
falsitatis consequentiam particulares propositiones locum principem sortiantur,
contraria eis uniuersalis propositionis ratione conueniunt. Nam si sint falsae,
particulares falsas esse necesse est; sin uero particulares uerae sint, tum
uniuersales uerae sunt, tum etiam falsae. Nam si particularis affirmatio est
falsa, quae dicit aliquem hominem esse lapidem, uniuersalis quoque affirmatio
falsa est quae proponit omnem hominen esse lapidem. Item si particularis est
falsa negatio quae decernit quemdam hominem non esse animal, falsa erit
uniuersalis negatio quae nullum hominem animal esse contendit. At si
particularis affirmatio uel negatio uerae sunt, idque praedicatur quod a
subiecto diuidi ac segregari queat, affirmationem negationemque uniuersales non
est dubium posse mentiri, ut quod iam uerae sint particulares quae proponunt
quemdam hominem esse iustum, et quemdam hominem non esse iustum, his suppositas
uniuersales falsas esse manifestum est, ut ea quae dicit: Omnis homo
iustus est et: Nullus homo iustus est. At si quid tale
affirmatio particularis pronuntiet quo subiectum carere non possit, uera erit
superposita affirmatio uniuersalis, ut cum aliquis enuntiat quemdam hominem
esse animal, huic uniuersalis affirmatio in ueritate consentit, quae est omnis
homo animal est. At si quid particularis negatio tale proponat, quod subiecto nequeat
inhaerere, ueritatem particularis negationis uniuersalis negatiuae ueritas
necesso est consequatur, ut cum aliquis dicit quemdam hominem lapidem non esse,
consonat uniuersalis ueritas propositionis quae nullum hominem lapidem esse
pronuntiat: quo fit ut praecedentibus quidem uniuersalibus ueris, particulares
ueras esse necesse sit; praecedentibus uero in falsitate particularibus,
uniuersalium ueritas non subsequatur; manentibus uero uniuersalibus falsis,
particulares mendacium dicere non sit necesse, sicut ne uera quidem
particularibus proponentibus, ueram uniuersalium necesse est esse sententiam.
Et hoc quidem exempla docuerunt: ut autem firma demonstratione clarescat,
utilis ad euidentiam rerum descriptio proponatur. Ex his ergo quae superius
dicta sunt intelligi potest contrarias quidem uel uerum inter se falsumque
diuidere, uel simul posse mentiri, ueras simul esse non posse; subcontrarias
uero uel utrasque ueras esse, uel alteram ueram, alteram falsam, nunquam tamen
simul proferre mendacium; angulares autem neque in ueritate unquam, neque in
mendacio consonare sed uni semper ueram, alteri semper falsam esse
sententiam. Nunc demonstrandum est uniuersalibus ueris particulares non
posse mentiri, falsis autem uniuersalibus posse particulares non falsa proferre.
Dico enim si uniuersalis affirmatio sit uera, particularem quoque affirmationem
ueram futuram; nam si falsa est, erit uera quae particulari affirmationi
opponitur uniuersalis negatio sed posita est uera affirmatio uniuersalis; hoc
igitur modo utrasque simul ueras esse contingit, affirmationem scilicet
uniuersalem uniuersalemque negationem, quod euenire non posse monstratum est;
non igitur fieri potest ut affirmatiua uniuersali uera proposita, particularis
affirmatio mentiatur. Rursus si uera est uniuersalis negatio,
particularem quoque negationem ueram esse concedo, nam si falsam quis dixerit
uniuersalem affirmationem, quae est ei opposita ueram necessario esse
fatebitur. At si uniuersalis negatio uera esse proposita est, simul igitur
uniuersales negationem et affirmationem ueras esse contingit; quod fieri non
posse superius posita exempla docuerunt. At si falsa est uniuersalis
affirmatio, particularis uel falsum poterit enuntiare uel uerum: quo posito
nihil impossibile comitatur, siue enim falsa sit, erit uera negatio
uniuersalis, seu uera illa sit, uniuersalem negationem falsitas obtinebit. Quod
fit ut falsa uniuersali affimatione, uniuersalis negatio, tum si falsitate
consonet, tum ab ea ueritate discordet, quod non esse impossibile superioribus docetur
exemplis. Eodem quoquo modo et si uniuersalis negatio falsa sit,
particularem negationem, uel ueram uel falsam esse possibile est, neque idcirco
aliquid sequitur incongruum. Particulari namque negatione uera, uniuersalis
affirmatio mentietur; eadem falsa, uerum uniuersalis affirmatio pronuntiat: quo
fit ut falsa uniuersali negatione proposita, affirmationem uniuersalem tum
ueram, tum falsam rationis demonstret euentus, quod impossibile non est.
Rursus si particulares false sunt, uniuersalis quoque falsitas sequitur. Nam si
particularis affirmatiua pronuntiet mendacium, uniuersali quoque affirmationi
falsitas inhaerebit, nam si haec uera est, falsa erit ei apposita negatio
particularis; sed affirmationem particularem constituimus esse mendacem, simul
igitur particularis affirmatio et negatio falsa sunt, quod esse inconueniens
praecedens tractatus declarauit. Item, si particularis negatio falsa
dicatur, uniuersalis quoque negationis falsitas consonabit: nam si negatio
uniuersalis uera est, falsa est opposita, quae est affirmatio particularis,
quomodo utrasque particulares, affirmationem scilicet ac negationem, simul
falsas esse contingit, quod fieri non posse praediximus. At si uera sit
affirmatio particularis, falsa uel uera uniuersalis affirmatio esse potest: sed
si falsa sit particularis, negationem ueram esse necesse est; si uera sit,
habebit particularis negatiua mendacium. Sed cum uera sit affirmatio
particularis, negationem particularem uel falsam esse uel ueram nihil est
impossibile. Rursus si negatio particularis teneat ueritatem, uniuersalis
negatio uel ueritatem tenere potest uel proferre mendacium. Nam si uera est,
oppositam affirmationem particularem falsam esse manifestum est; si falsa est,
ueritatem particularis affirmatiua custodiet: quo fit ut si particularis
negatio teneat ueritatem, affirmatio particularis uera uel falsa sit, quorum
neutrum impossibile. non esse praemissa docuerunt. Atque haec quidem de
uniuersalibus dicta sufficiant. Nunc de infinitis ac singularibus disseramus,
quarum quidem indefinitae sunt, quibus nulla significatio determinationis
adiungitur sed praeter uniuersalis et particularis intelligentiam quantitatis
proferuntur, ut: Homo iustus est. Homo iustus non est quibus tametsi
ut, dictum est, nulla significatio determinationis adiungitur, uim tamen
obtinent particularium propositionum. Namque ut illae quas subcontrarias in
priore descriptione signauimus, alias quidem inter se uerum falsumque
distribaunt, alias quidem inuicem ueritate conspirant, nunquam tamen simul
uidentur posse mentiri, ita etiam indefinitae, siquidem tale est quod enuntiat
quod subiecto semper inesse necesse sit, affirmatio est uera, falsa negatio, ut
in his propositionibus: Homo animal est. Homo animal non est. At si
id in indefinitis propositionibus efferatur quod subiecti natura non suscipit,
negatio quidem uera est sed affimatio iuncta est falsitati, ut si quis
dicat: Homo lapis est. Homo lapis non est ut uero utraeque in
pronuntianda falsitate consentiant, non potest inueniri. Eadem tamen ab
uniuersalibus affirmatiuis atque negatiuis, ita dissentiunt, ut quoquo modo
subiecta permutes, una semper ueritatis, altera sit semper plena mendacii.
Exemplum uero huiusmodi praedicati, quod subiecto semper inhaereat, hoc
est: Omnis homo animal est. Homo animal non est. Nullus homo animal est. Homo
animal est. Hic indefinitae ui eadem funguntur qua et particularis, huius
uero quod nunquam inhaeret, hoc est: Omnis homo lapis est. Homo lapis non
est. Nullus homo lapis estt. Homo lapis est in his quoque
indefinita, uniuersalibus oppositae per unamquamque oppositionem unam ueram,
falsam alteram reddiderunt, item quod suscipere subiecti naturam ualeat et
possit amittere. Omnis homo iustus est. Homo iustus non est. Nullus homo
iustus est. Homo iustus est in his etiam indefinitae particularibus
immutatae sunt, quae uniuersalibus obiecta per unamquamque propositionum
aduersitatem, uni semper uerum, alteri diuisere mendacium. Praeterea quoque
modo terminorum exempla ponantur, si affirmationes affirmationibus, negationes
negationibus comparemus, uniuersalibus ueris indefinitarum ueritas prouenit, ut
cum uerae sunt, omnem hominem esse animal, et nullum hominem esse lapidem,
constat ueritas indefinitis quae proponunt, et hominem animal esse, et hominem
lapidem non esse. At si uniuersalium falsitas antecedat, indefinitarum uel
ueritas, uel mendacium uariabit, hoc modo. Falsa enim est uniuersalis
enuntiatio quae proponit omnem hominem esse iustum; sed ea quae dicit hominem
esse iustum, tenet in humanae naturae parte ueritatem. Nam si non habet omnis
homo iustitiam, cum tamen aliquis habeat, uere dici potest hominem esse
iustum. Item, cum proponitur uniuersaliter: Nullus homo iustus est
falsum est, at si id indefinitae denegetur, a ueritate non discrepat. Nam cum
sit aliquis homo non iustus, non mentietur qui pronuntiauerit hominem esse non
iustum. Item cum sit falsa quae uniuersaliter affirmat dicens omnem hominem
esse lapidem, falsa est quae idem indefinita enuntiatione confirmat dicens
hominem esse lapidem. Rursus cum sit falsa negatio per quam proponitur
nullum hominem esse animal, falsa est indefinita negatio quae pronuntiat
hominem non esse animal. Hic quoque particularium similitudo seruata est. Nam
in subalternis uera uniuersalitas ueritatem particularitatis trahebat. Falsa
uero uniuersalitas nec ueritatis, nec mendacii necessitatem particularibus
afferebat. Eadem omnia uniuersalium atque indefinitarum collatione
proueniunt. Rursus indefinitas primum falsas constet, uniuersales quoque
necesse est esse mendaces, ut si falsum sit esse hominem iustum, falsum erit
omnem hominem esse iustum, quandoquidem non capit ueritatem, si iustus uel unus
homo non fuerit. Item, si indefinita negatio mentiatur, uerum uniuersalis
negatio non habebit, ueluti si falsa sit ea qeae dicit hominem non esse iustum,
quandoquidem non potest uniuersaliter ab homine denegari, si uel uni hominum
probabitur adesse iustitia. At si indefinitae sententiam ueritatis obtineant,
uniuersales tum ueras, tum eueniet esse mendaces: uelut cum dicimus hominem
esse iustum uerum est, est enim homo qui iustitia non careat. Huius uniuersalis
negatio mentietur, cum quis dixerit nullum hominem esse iustum. At si id
affirmabitur indefinite quod a subiecto diuelli secernique non possit, uera
nihilominus erit affirmatiua que proponit omnem hominem esse animal. At si id
quod subiecti naturam non recipit proponit indefinita negatio, ueluti si dicat
hominem lapidem non esso nihil ab eius ueritate uniuersalis negatiua dissentiet
ut ea quae nullum animal esse proponit. Nihil igitur dubium est indefinitas
particularibus esse consimiles, eamdemque uim ueritatis ac falsatis
significationibus obtinere: de quibus sufficienter dictum est. Nunc de
singularibus explicemus, quae nihil superioribus similes exstant. Illae
namque quoniam constituebant uniuersale subiectum, de quo praedicatum terminum
dicerent, idcirco suscipiebant etiam differentias quantitatis. Nam quod
uniuersale est et uniuersaliter et particulariter et indefinite poterit
pronuntiari. At hae quae unum aliquid ponunt, singuiariter atque indiuidue
differentias quantitatis habere non possunt, atque ideo sola in eis relinquitur
discrepantia qualitatis, quod haec quidem affirmatio, illa uero negatio. Semper
igitur inter se affirmatio et negatio singularis uerum falsumque distribuent,
si non caetera impediant quae sensum in alias atque in alias significationes
solent deflectere ac detorquere. Cum uero unum atque idem praedicatum
atque subiectum in affirmatione et negatione constiterit, uno eodemque sumptum
tempore, uno eodemque prolatum modo, ad unum atque idem relatum, de una atque
eadem parte propositum, necesse est ex his unam semper esse ueram, alteram
semper esse falsam. Nam siue aequiuocos terminos sumant siue non ad idem tempus
procedant, siue alius utrisque insit modus, siue ad alias partes uel ad aliquid
aliud referantur, ueras utrasque esse contingit. Age enim aequiuocum terminum
sumat affirmatio, dicatque: Cato Uticae se peremit negetque
negatio: Cato se Uticae non peremit. Hic igitur utraeque sunt uerae,
quoniam Cato aequiuocum est. Namque Cato praetorius Uticae sibi manus intulit,
Cato uero censorius minime. Item proponatur affirmatiua hoc modo: Nocte lucet
negatio respondeat: Nocte non lucet. Hic igitur lucere aequiuocum est.
Atque ideo nihil impedit quominus utraeque in ueritate permaneant. Affirmatio
namque cum dicit lucere nocte, lunae loquitur locem. Illa uero cum negat, de
solis luce significat. Hic igitur aequiuocum praedicatum utrasque uerum
conseruare permisit. Item si quis de Socrate proponat dicens: Socrates
sedet atque alius neget: Socrates non sedet utraeque uerae
esse queunt, si ad diuersa tempora referantur. Potest enim nunc quidem Socrates
sedere, alio uero tempore non sedere. Rursus si quis humani oculi colorem
nigrum esse confirmet, aliusque nigrum non esse contendat, utrique uerum
loquentur, si ad singulas oculi partes affirmatio negatioque referantur. Nam
quod circa orbem est qui medius pupulam tenet, album est. Ipse uero orbis niger
uisitur. Rursus si de Socrate inter duos locato quis dixerit: Socrates
dexter est aliusque respondeat: Socrates dexter non est
utrisque constare ueritas potest. Ad eum qui cum sinistra Socratis est, dexter
est. Ad eum uero cuius laeuo lateris pars Socratis dextra coniungitur, dexter
non est. Item, si quis ouum animal esse constituat, aliusque ouum animal
esse neget, utraeque a ueritate non dissonant: namque ouum potestate animal
est, actu animal non est. Ita igitur inter se singulariam subiectorum
propositiones uerum faleumque distribuent, ut unam ueritatem necesse sit
habere, alteram mendacium, si neque quod subiectum est, neque quod predicatum,
aliqua sit aequiuocatione confusum ad idem tempus, ad easdem partes, ad eumdem
modum, eademque rem ad quam affirmatio retulit ea quae proponuntur in negatione
afferatur, ut si quis de Socrate pronuntiet: Socrates caluus est Socrates
caluus non est si igitur de Socrate eodem affirmatio negatioque
proponant, si eamdem caluitii significationem affirmatio sumpserit et negatio,
si eamdem utraeque capitis partem loquantur, si uel actum utraeque potestatemue
significant, si nulla diuersitate temporis erretur, si non ad alium affirmatio,
ad alium negatio referatur, una semper ueritati coniuncta est, retinet semper
altera falsitatem. Quoniam de ea conuenientia propositionum quae utrisque
simplicibus terminis eodemque ordine captaretur explicui, nunc de ea partici
patione dicendum est quae et utrosque terminos et eumdem ordinem seruat; hoc
autem (ut dictum est) tribus contingere modis potest -- aut enim predicatus tantum,
aut subiectus terminus, aut uterque cum negatione proponitur. At tum enuntiatio
uel ab infinito subiecto, uel ab infinito praedicato, uel ab infinitis utrisque
consistit. Quoties enim nomini negatio subiungitur, nomen redditur infinitum.
Atque ideo per oppositionem participatio fieri dicitur. Nomini enim
simplici semper infinitum nomen opponitur, ut "homo" "non
homo", [780B] "animal" "non animal", et caetera: quae
cum ita sint, disponantur simplices, atque ex earum natura caeteras
colligamus. Primo igitur propositionum series describatur, ea scilicet
quae utrisque iungitur finitis, propositisque simplicibus ita ex infinitis
omnibus copulatarum propositionum ordo iungatur, ut affirmationes
affirmationibus, negationes negationibus, aduersis frontibus collocentur. Omnis
homo rationalis est. Omnis non homo non rationalis est. Nullus homo
rationalis est. Nullus non homo non rationalis est. Quidam homo rationalis
est. Quidam non homo non rationalis est. Quidam homo rationalis non
est. Quidam non homo non rationalis non est. Omnis homo
grammaticus est. Omnis non homo non grammaticus est. Nullus homo
grammaticus est. Nullus non homo non grammaticus est. Quidam homo
grammaticus est. Quidam non homo non grammaticus est. Quidam homo grammaticus
non est. Quidam non homo non grammaticus non est. Omnis homo lapis
est. Omnis non homo non lapis est Nullus homo lapis est. Nullus non
homo non lapis est. Quidam homo lapis est. Quidam non homo non lapis est.
Quidam homo lapis non est. Quidam non homo non lapis non est. Omnis homo
iustus est. Omnis non homo non iustus est. Nullus homo iustus est. Nullus
non homo non iustus est. Quidam homo iustus est. Quidam non homo non
iustus est. Quidam homo iustus non est. Quidam non homo non iustus non
est. Omnis homo risibilis est. Omnis non homo non risibilis est. Nullus
homo risibilis est. Nullus non homo non risibilis est. Quidam homo risibilis
est. Quidam non homo non risibilis est. Quidam homo risibilis non est. Quidam
non homo non risibilis non est. Harum igitur talis est consocianda
falsitate uel ueritate proprietas, ut affirmationes quidem inter se uniuersales
particularesque negationes uel in ueritate uel in mendacio consentire queant,
uel uerum inter se falsumque diuidere. Si quid enim de subiecto tale
praedicetur quod uel de subiecto nequeat segregari, ut ab homine
rationabilitas, uel a subiecto quidem recedere queat sed subiecti naturam non
possit aequare, ut hominis grammaticus, unam ueram, alteram falsam esse proueniet.
Nam qui dicit: Omnis homo rationalis est uerum loquitur, et qui
dixerit: Omnis non homo non rationalis est mentietur. Diuinae namque
substantiae rationis quidem compotes sunt sed homines non sunt. Item si
quis pronuntiet, omnis homo grammaticus, est falsum dixerit. At qui
proponit: Omnis non homo non grammaticus est uerum dixerit. Nam qui
homo non est, grammaticus esse non potest. At si id de subiecto praedicetur
quod uel nunquam subiecto ualeat conuenire, ut lapis homini, uel conueniens ab
eo possit abscedere, cum sit maius atque uniuersalius subiecto, ut iustitia
homini, simul utrisque falsitas prouenit. Nam si quis dicit: Omnis homo
lapis est falsam fecerit propositionem. Eodem quoque modo qui dixerit,
omnis non homo non lapis est, cum silex homo non sit sed lapis. Item
propositio: Omnis homo iustus est falsa est, cuius sequitur
falsitatem: Omnis non homo non iustus est. Nam diuinis substantiis adest
semper iustitia, cum non sit humanitas. At si quid tale de subiecto
praedicetur quod et semper ei copuletur, neque tamen subiectum possit excedere,
ut risibile homini, utrinque sententia in significandi ueritate
concurrit: Omnis homo risibilis est uera est: Omnis non homo
non risibilis est haec retinet ueritatem. Nam quia risibile hominis
proprium est, recte dicitur non esse risibile quidquid homo non fuerit. Eadem
omnia in particulari negatione redduntur. Nam siue quae sunt maiora subiecto
atque ab eo discedere nequeunt, at rationabilitas ab homine, uel quae discedunt
quidem sed sunt maiora subiecto, ut grammaticus homine, de subiecto
praedicentur, unam ueram, alteram falsam faciunt. Nam qui dicit: Quidam homo
rationalis non est falsum proposuit; qui uero respondet: Quidam non
homo non rationalis non est uerum loquitur. Diuina quippe
substantia non est quidam homo sed carere non potest humanae ratione naturae.
Item: Quidam homo grammaticus non est uera est sed falsa est si
dicam: Quidam non homo non grammaticus non est. Cum illud sit uerius,
quoniam qui homo non fuerit, non potest esse grammaticus. At si quae uel
nunquam de subiecto possunt uere praedicari, ut lapis de homine, uel
praedicantur quidem et sunt maiora subiecto sed ab eo discedere separarique
patiuntur, ut iustitia ab homine, ueras protinus utrasque conseruant. Nam qui
dicit: Quidam homo lapis non est uerum dixerit. At si quis
respondeat: Quidam non homo non lapis non est is quoque uerum
dixerit: si quidem de silice uel de huiusmodi caeteris uelit intelligi, quae
cum non sint homines, non lapides non sunt. Item: Quidam homo iustus
non est propositio ueritatem tenet. Sed ne illa quidem falsa est quae
proponit: Quemdam non hominem non iustum non esse hoc enim, ut
dictum est, diuinis substantiis inuenitur, ut iustitiam teneant, quamuis ab
hominis definitione seiunctae sunt. Item, si id quod abesse non potest,
et sit aequale subiecto, de eodem subiecto praedicetur, ut risibile homini,
incurrit utrisque mendacium. Nam: Quidem homo risibilis non est
falsa est, cuius falsitati sese aemulam praestat quae proponit: Quidam non
homo non risibile non est quasi qui homo non sit possit esse risibilis.
Ita igitur quidem in affirmationibus uniuersalibus et particularibus negatiuis
ueritas falsitasque et simul aliquoties inuenitur, et inter utrasque diuiditur.
Negationes uero uniuersales et particulares affirmationes non simili respondent
modo. Sed negationes quidem uniuersales, unam uerum dicere, alteram falsam,
simul utrasque falsas esse possibile est. Simul autem ueras nunquam esse
contingit. Nam si id quod adesse subiecto non potest, praedicetur, ut lapis
homini, unam ueram faciunt, alteram falsam, ut est: Nullus homo lapis est
uera est; falsa est quae proponit: Nullus non homo non lapis est
omnia quippe animalia praeter hominem ita non sunt lapides, sicut ab hominum
natura seiuncta sunt. Quidquid uero aliud de subiecto praedicetur, neutri
constare ueritas potest, ut si quis proponat: Nullus homo rationalis
est falsum dixerit; aliusque respondeat: Nullus non homo non
rationalis est hanc quoque conuincit ratio mentiri, equus quippe non homo
est, nec eum quis dixerit rationis esse participem; ut autem simul uerae sint,
nullus poterit terminus approbare. Particulares autem affirmatiuae in
differentiam ueritatis falsitatisque discedunt, quoties aliquid tale de
subiecto dicitur, quod nunquam possit adesse subiecto, ut lapis: nam si quis
enuntiet: Quidam homo lapis est falsa propositio est; at si quis
respondeat: Quidam non homo non lapis est tenet contrariam
ueritatem, equus quippe non homo est, nec lapis esse dicetur. Quidquid uero
aliud de subiecto praedicabitur, est eas in ueritatis significationem
conuenire, ut: Quidam homo rationalis est uera est, Quidam non homo
non rationalis est huic quoque ueritas constat, equus quippe non homo
est, nec ratione subsistit; ut uero simul falsae sint, nullis reperietur
exemplis. Ad hunc igitur modum ei de caeteris quae uel subiectum uel
praedicatum retinent infinitum, ad ueritatis falsitatisque consensum
enuntiationum proprietas consideranda est, de quibus modo breuiter quid eueniat
tetigisse sufficiat, singula uero lectoris exploranda diligentiae, et per
conuenientes terminos rimanda permittimus. Disponantur igitur propositiones
quae ex utrisque simplicibus terminis constant, easque quarum subiectum tantum
abnuatur ex aduerse parte respiciant. SIMPLICES EX SUBIECTIS
FINITIS Omnis homo rationalis est. Omnis non homo rationalis est. Nullus
homo rationalis est. Nullus non homo rationalis est. Quidam homo
rationalis est. Quidam non homo rationalis est. Quidam homo rationalis non
est. Quidam non homo rationalis non est. Omnis homo risibilis
est. Omnis non homo risibilis est. Nullus homo risibilis est. Nullus
non homo risibilis est. Quidam homo risibilis est.Quidam non homo risibilis
est. Quidam homo risibilis non est. Quidam non homo risibilis non
est. Omnis homo iustus est. Omnis non homo iustus est. Nullus homo
iustus est. Nullus non homo iustus est. Quidam homo iustus
est. Quidam non homo iustus est. Quidam homo iustus non est. Quidam
non homo iustus non est. Omnis homo grammaticus est. Omnis non homo
grammaticus est. Nullus homo grammaticus est. Nullus non homo grammaticus
est. Quidam homo grammaticus est. Quidam non homo grammaticus est. Quidam
homo grammaticus non est. Quidam non homo grammaticus non est. Omnis
homo lapis est. Omnis non homo lapis est Nullus homo lapis
est. Nullus non homo lapis est. Quidam homo lapis est. Quidam non
homo lapis est. Quidam homo lapis non est. Quidam non homo lapis non
est. In harum igitur affirmationibus quidem uniuersalibus ueritas et
falsitas distribuitur, si quis tale de subiecto praedicetur quod abesse non
possit, siue illud maius sit, ut animal homine, siue aequale, ut risibile
homini. In his enim unam ueram, alteram falsam esae neoesse est, quidquid uero
praeter ea fuerit praedicatum, unam semper ueritas, alteram semper falsitas non
sequetur: ut autem simul uerae sint nequit ostendi. Particularium uero in
affirmationibus quidem, siquidem ea praedicentur quae ualeant transire
subiectum, siue ab eo separari nequeunt, ut animal ab homine, seu possint, ut
iustitia ab homine, loquitur utraque uera sententia. Quidquid uero praeter ea
fuerit praedicatum, unam ueritas, alteram falsitas tenet; falsae uero simul
nequeunt inueniri. Negationes uero particulares siquidem id praedicent quod a
subiecto non possit abscedere, siue illud maius sit, ut rationale homine, seu
aequale, ul risibile homini, uni constabit ueritas, aItera mentietur. Si quid
uero praeter ei fuerit praedicatum, ueras semper utrasque constat, ut ineas
communis falsitasnunquam possit incidere. Item disponantur in ordinem primum
quidem simplices, has e regione respiciant quae subiecto simplici denegantur
praedicato. SIMPLICES EX INFINITO PRAEDICATO Omnis homo lapis
est. Omnis homo non lapis est Nullus homo lapis est. Nullus homo non
lapis est. Quidam homo lapis est. Quidam homo non lapis est. Quidam homo
lapis non est. Quidam homo non lapis non est. Omnis homo animal
est. Omnis homo non animal est Nullus homo animal est. Nullus homo
non animal est. Quidam homo animal est. Quidam homo non animal est. Quidam
homo animal non est. Quidam homo non animal non est. Omnis homo
risibilis est. Omnis non homo non risibilis est. Nullus homo risibilis
est. Nullus non homo non risibilis est. Quidam homo risibilis est. Quidam
non homo non risibilis est. Quidam homo risibilis non est. Quidam non homo
non risibilis non est. Omnis homo iustus est. Omnis non homo non
iustus est. Nullus homo iustus est. Nullus non homo non iustus est. Quidam
homo iustus est. Quidam non homo non iustus est. Quidam homo iustus non
est. Quidam non homo non iustus non est. Omnis homo grammaticus
est. Omnis non homo non grammaticus est. Nullus homo grammaticus
est. Nullus non homo non grammaticus est. Quidam homo grammaticus
est. Quidam non homo non grammaticus est. Quidam homo grammaticus non
est. Quidam non homo non grammaticus non est. Harum igitur
affirmationes uniuersales, siquidem praedicent quod subiecto nequeat conuenire,
ut lapis homini, uel a subiecto, cum sit aequale uel sit maius, non possit abscedere,
ut animal uel risibile ab homine, unam semper necesse est ueritatem. alteram
proferre mendacium: quidquiduero praeterea fuerit praedicatum, utrisque
falsitas inuenitur, ut ad ueritatem conuenire non possint. Negationes uero
uniuersales siquidem id de subiecto praedicent quod subiecto adesse possit et
abesse, ita ut excedat, ut uirtus hominem, uel id quod adesse quidem queat sed
non possit adaequare subiectum, ut grammaticus hominem, utraeque in falsitate
communicant. Quidquid uero aliud fuerit praedicatum, unam ueritas, alteram
falsitas consequetur; ut autem simul uerae sint, nequit ostendi.
Particularium uero affirmationes quidem simul uerae sunt, si id quod uel adesse
possit uel abesse praedicetur, siue illud maius sit ut iustitia homine, seu minus
ut grammaticus ab homine. Si quid uero aliud fuerit praedioatum, ueritas in eas
ac falsitas distribuitur, ita ut nunquam communem consonent falsitatem.
Particulares quoque negatiuae in similibus terminis ueritate concordant. Nam si
quod adesse uel abesse potest, siue illud maius sit ut iustus ab homine, siue
minus, ut grammaticus ab homine, de subiecto praedicetur, ueritas utrisque
constabit. In aliis uero cunctis praedicationibus uni ueritas, alteri falsitas
cedit. Nunquam tamen utraeque in prodenda falsitate consentient. Praeter
hanc autem inter se conuenientiam propositionum, habent aliquid hae proprium
quae praedicatum adiecia negatione pronuntiant, quod caeteris inesse non
possit.Affirmationes namque negationibus, negationesque affirmationibus, quarum
uniuersalis est propositio, itemque particulares affirmationes negationibus,
negationes affirmationibus ita conueniunt, ut nunquam neque in falsitate, neque
in ueritate discordent. Conuenientium autem ordinem seriemque describimus quas
si quis in superius posita respexerit; uidebit angulariter conuersas.
Omnis homo rationalis est. Nullus homo non rationalis est. Omnis homo non
rationalis est. Nullus homo rationalis est Quidam homo non rationalis est. Quidam
homo rationalis non est. Quidam homo rationalis est. Quidam homo non rationalis
non est. Quod idcirco in his tantum uidetur euenire, quod de eodem subiecto
uterque intelligitur ordo oppositionis. Nam quae dicit: Omnis homo
rationalis est de homine rationale praedicauit; item quae proponit: Omnis
homo non rationalis est de eodem homine rationale seiunxit, ut merito
simplices affirmationes negationi consentiant. At non in aliis intelligitur
idem esse subiectum. Nam et illa quae proponit omnem non hominem esse
rationalem, et illa quae enuntiat omnem non hominem esse non risibilem, de
homine non loquantur sed quolibet alio quod hominis negatione relinquitur.
Atque ideo uelut extraneae atque a semet alienae, nec in ueritate possidet
aliquam nec in falsitate concordiam. Indefinitas autem propositiones, quoniam
particularibus similes esse monstrauimus, adiungendas superioribus non putaui.
Id enim indefinitis necesse est euenire, quod particularibus solet
incurrere. Expeditis igitur his propositionibus quae ex utrisque
communicant terminia atque eodem ordine collocatis, nunc eam propositionum
conuenientiam uel participationem loquimur, quae in utrisque quidem terminis
conuenientia sed ordinis commutatione consistunt, cuius disceptationis hic
finis est, de propositionum conuersione docuisse, quid enim est aliud
propositiones mutato ordine conuenire utrisque terminis, nisi propositiones
conuerti? Conuerti autem uel sibi uel aliis propositiones dicuntur, quoties,
mutato ordine terminorum, id est quod subiectum fuerat praedicato et quod
praedicabatur ante subiecto, ueritatem simul obtinent uel falsitatem. De quibus
plenissime hic disputandi sumemus exordium. Quatuor propositiones esse
praediximus, quae habeant differentias quantitatum et utrisque terminis absque
ordinis permutatione participant. Hae uero sunt affirmatio uniuersalis, negatio
uniuersalis, affirmatio particularis, negatio particularis. Harum igitur
particularis affirmatio particulariter quidem sibi ipsa conuertitur, uniuersali
autem affirmationi per accidens, et rursus uniuersalis negatio, loco principe
sui recipit conuersionem, ad particularem uero negationem per accidens conuerti
potest. Affirmationis uero uniuersalis ad se ipsam perpetua non potest
esse conuersio, ad particularem uero affirmationem per accidens potest. Nec
uero negationis particularis ad se ipsam principaliter stabilis ac firma
conuersio est sed negationi uniuersali secundo loco atque accidentaliter. Quae
omnia facilius declarantur exemplis. Affirmatio enim particularis, ut ea
quae proponit: Quidam homo albus est facile sibi ipsa conuertitur,
si dicamus, quoddam album homo est, atque in utrisque simul ueritas constat. At
si quis proponat quendam hominem esse lapidem, eamque conuertat dicens quemdam
lapidem esse hominem, mansit in utrisque mendacium. Hoc igitur modo affirmatio
particularis sui recipit conuersionem. Item negatio uniuersalis conuerti
potest, ut si quis enuntiet nullum hominem esse lapidem, eamdemque conuersis
terminis dicat nullum lapidem esse hominem, simul ueritatem tuentur. At si quis
dicat nullum hominem esse animal, atque eamdem sub terminorum conuersione
proponat dicens nullum animal esse hominem; neutra suam perdidit falsitatem.
Hoc igitur modo uniuersalis quoque negatio sibi ipsa conuertitur, uniuersalis
uero affirmatio non tenet perpetuam conuersionem: quamuis enim quoties de
speciebus propria praedicentur conuerti uniuersales affirmationes queant, ut si
quis dicat: Omnis homo risibilis est poterit terminorum ordinem
permutare, omne risibile esse hominem, tamen non est haec aequalis atque in
omnibus terminis fida conuersio. Quid enim cum quis ita proponit: Omnis
homo animal est nunquid conuertere uere potest, ut omne animal hominem
esse pronuntiet? Quare cum aliquoties uniuersalis affirmatio conuersa propriam non
teneat ueritatem, dicitur conuersionis naturam non posse suscipere.
Negatio quoque particularis interdum uidetur posse conuerti, ueluti si quis
enuntiet quemdam hominem lapidem non esse, uerum loquetur, cum dixerit quemdam
lapidem hominem non esse; sed est instabilis et incerta conuersio: nam cum quidam
homo grammaticus non sit, falsum est dicere quemdam grammaticum hominem non
esse. Ita igitur haec quoque conuersio protinus a sua ueritate deficit.
Superius igitur propositarum quatuor enuntiationem duae quidem oppositae, id
est particularis affirmatio et uniuersalis negatio, conuersionem sui firmam
perpetuamque suscipiunt; duae uero oppositae, id est affirmatio uniuersalis et
negatio particularis, conuersionis non tenent firmitatem sed quia uniuersalis
affirmatio, quae in sui conuersione uidetur instabilis, si uera est,
particularem quoque affirmationem ueram esse necesse est. Si autem particularis
affirmatio conuersa non amittit propriam ueritatem, uniuersalis quoque
affirmatio conuersa particulari affirmationi eamdem ueritatem sonabit, uelut
his exemplis probabitur. Si quis enim proponat omnem hominem esse animal, uerum
dixerit, huius subalterna particularis affirmatio quemdam hominem esse animal,
ea quoque uera est, quoniam uniuersalis affirmationis ueritas antecessit. Sed
eamdem conuerti sibi uerissime potest, dicitur enim quoddam animal esse
hominem. Quocirca affirmatio uniuersalis quae proponit omnem hominem esse
animal, et conuersa particularis affirmatio quae pronuntiat quoddam animal esse
hominem, utraeque simul a ueritatis significatione non deficiunt. Ita igitur
uniuersalis affirmatio, quae sui conuersionem perpetuam ferre non poterat, per
accidens particulari affirmationi conuersa est. Per accidens autem idem quoniam
particularis affirmatio principe sibi ipsa loco conuertitur, conuersae autem
particulari affirmationi uniuersalis affirmatio eamdem retinet in ueritate
sententiam. Eadem ideo est etiam uniuersalis negationis, quae quoniam ipsa
principaliter conuerti potest, conuersaeque negationi uniuersali illa quae
subalterna est eamdem. ueritatis refert sententiam. Particularis negatio
conuersa ad ueritatis signiticationem poterit conuenire, ut si quis nullum
hominem esse lapidem confiirmet, et huius [787B] conuersio est, nullum lapidem
esse bominem, quae cum uera praecedat, subalternae particularis negatiuae
perficit ueritatem: ea uero est, quidam lapis homo non est, quae comparata
uniuersali negationi quae dicit nullum hominem esse lapidem, quamuis terminis
discrepans, tamen similis ueritate proponitur. Igitur particularis negatio,
quae sibi ipsi conuerti non poterit, uniuersali negationi per accidens conuerti
potest. Per accidens autem idcirco quoniam uniuersalis negatio in se ipsam
priore loco conuerti potest. Per conuersionem autem sui cum particulari
negatione similem ueritatis uidetur obtinere sententiam. Itaque concludendum
est particularem quoque affirmationem uniuersalemque negationem conuersionem
sui firmam ac stabilem custodire. Affirmationem autem uniuersalem
particularemque negationem in conuertendo firmas esse non posse sed hanc affirmationi
particulari, illam uniuersali negationi per accidens, posse conuerti.
Restat nunc de ea propositionum conuenientia uel participatione disserere, in
qua utrinque terminorum ordine permutato, uni uel utrique eorum negatiuum
copulatur aduerbium. Sed quanquam huiusmodi participationis plures esse
differentias nouerimus, ad instructionem tamen Categoricorum Syllogismorum de
hac tantum proposuisse sufficiat, quarum quidem propositionum pars ex
simplicibus nominibus constat, pars uero ex infinitis. Nam propositio
uniuersalis, quae est: Omnis homo animal est ex utrisque nominibus
finitis constat. Namque et homo et animal finita nomina esse manifestum est. Ea
uero affirmatio quae proponit omne non animal non hominem esse infinitorum
terminorum positione coniuncta est. Non animal enim et non homo nomina esse
infinita, in nominis definitione praediximus, quae quidem sese ad ueritatis
falsitatisue rationem sic habent, ut enim negationibus adiunctis infinita
nomina simplicibus opponuntur, ita etiam conuersio propositionum econtrario
contingit quam paulo ante in simplicibus hababatur. Atque in his
enuntiationibus conuerti termini per appositionem dicuntur, unusque enim
terminorum negatione praeposita terminis simpliciter pronuntiatis uidetur
oppositus. Huius uero participationis est triplex modus: aut enim
praedicato tantum termino, negatio iungitur, aut subiecto, aut utrique termini
denegantur. Primum igitur supposita descriptione pandantur exempla. Post autem
quemadmodum se habent ad ueritatis falsitatisue consensum consequentis ordine
disputetur. Ac primum quidem de hac disserimus cuius subiectum
praedicatumque negatur. Post uero cuius subiectum solum, postremo cuius qui
praedicatur terminus cum negatione profertur. Atque earum quidem naturam atque
ordinem ex simplicibus informabimus. Simplices autem, in quantitatum differentiis
constitutas, quatuor esse monstrauimus. Sit igitur prima quidem affirmatio
uniuersalis, quae proponat omnem hominem esse animal; aduersum hanc collocetur
affirmatio uniuersalis, quae non solum conuersis terminis enuntietur uerum in
uno quoque termino negatiuum aduerbium habeat adiunctum hoc modo: Omne non
animal non homo est. Rursus proponatur uniuersalis negatio, ea quae
est: Nullus homo animal est huic aduersam teneat locum uniuersalis
negatio terminis cum negatione conuersis, id: Nullum non animal non homo
est. Item sit particularis affirmatio simplex: Quidam homo animal
est huic terminus atque ex aduerso referatur particularis affirmatio,
quae, commutatis in ordinem terminis, negationes utrisque gestet oppositas, ut
est: Quoddam non animal non homo est. Item sit particularis simplex
negatio quae proponat quemdam hominem animal non esse; hanc ex aduerso
respiciat particularis negatio, quae, permutatis ad ordinem terminis, aduerbium
negationis adiecerit, ut est: Quoddam non animal non homo non est.
SIMPLICES CONVERSAE UTRISQUE INFINITIS Omnis homo animal est. Omne
non animal non homo est Nullus homo animal est. Nullum non animal non homo
est. Quidam homo animal est. Quoddam non animal non homo est. Quidam homo
animal non est. Quoddam animal non homo non est. In illis enim
affirmatio uniuersalis particularisque negatio conuersionem stabilem non
tenebant. Affirmatio autem particularis atque uniuersalis negatio conuersae
certissime tuebantur uel in ueritate, uel in falsitate consensum. Hic omne
diuersum est. Uniuersalis namque affirmatio et particularis negatio per
oppositionem sibi ipsa conuertitur, uniuersalis autem negationis et
particularis affirmationis non est ad ueritatis falsitatisue consensum fide
conuersio. Ac primum de uniuersali affirmatio tractemus, quae cum in
simplicibus uera sit, ueritatem quoque per oppositionem conuerse custodit, ut
ea qua dicit omnem hominem esse animal, uera est, atque illi per oppositionem
conuertitur, id est: Omne non animal non homo est eam quoque ueram
esse necesse est. Propositionis autem huius ista sententia est, quoniam non est
homo, quidquid animal non est, quod uerum esse nullus ignorat. Item si sit
falsa uniuersalis affirmatio in simplicibus terminis constituta, falsa quoque
eius per oppositionem probabitur esse conuersio: nam cum dicimus: Omnis
lapis animal est falsa est, atque illi per oppositionem conuertitur, id
est: Ommne non animal non lapis est eam quoque fals&m esse
necesse est. Id enim ex tali enuntiatione sentitur, quoniam quidquid animal non
fuerit, id lapis non est, quod apertissime falsum est, cum lapis ipse animal
non sit: quod si uniuersalis affirmatio terminorum oppositionem conuersa
sibimet in ueritate conuenit et in falsitate, non est dubium quin uniuersalis
simplex affirmatio stabili per oppositionem conuersione monstretur. Idem
de simplici etiam particulari negatione dicemus. Nam cum haec falsa est, ut ea
quae dicit: Quidam homo animal non est illa quoque falsitatem tenebit,
quae huic terminorum oppositione conuertitur, ut ea quae proponit: Quoddam
non animal non homo non est. Id enim ex bac enuntiatione colligitur, quod
res quae non sit animal, sit homo. Etenim hoc esse hominem, quod non esse non
hominem. At si uera sit negatio particularis ex simplicibus terminis iuncta, ut
est: Quidam lapis animal non est non deerit ueritas cum terminorum
oppositione conuersae quae proponit quoddam non animal non lapidem non esse. Id
enim conuersio ita significat, quod res quaedam quae animal non sit lapis sit,
hoc est enim esse lapidem quod non esse non lapidem; quod si particularis
simplex negatio per oppositiones propriae conuersioni et in ueritatis et in falsitatis
significatione concordat, non est dubium particularem simplicem negationem
certo sibi ac stabili modo per oppositionem terminorum posse conuerti. In
negatione uero uniuersali non est perpetua neque fida conuersio. Quod quidem
fallere poterit, si quis ad solam respiciat conuenienliam falsitatis. Nam cum
sit falsa simplex uniuersalis negatio quae proponit nullum hominem esse animal,
falsa est quae ei per oppositionem conuertitur, ut est: Nullum non animal
non homo est. Id enim ex haec propositione monstratur, quoniam omne quod
animal non est, id homo est, hominem esse significat, quidquid animal non sit,
quae proponit, nullum esse non hominem, qui animal non sit. Sed hic in
falsitate consensus ad ueritatem usque non peruenit. Age enim sit uera simplex
uniuersalis negatio: Nullus homo lapis est non uera potest
esse: Nullus non lapis non homo est. Id namque designat ista
conuersio, quoniam quidquid lapis non fuerit, id homo est; hominem namque esse
designat quod lapis non sit, qui pronuntiat nullum esse non hominem quod lapis
non est, quod apertissime falsum est; quamuis enim multa proferam quaecum
lapides non sint, tamen ab hominum natura seiuncta sunt, ut equus, arbor atque
alia plurima. Si igitur negatio uniuersalis per oppositionem propriae
conuersioni in falsitate quidem conuenit, nec tamen in ueritate consentit, recte
pronuntiatur conuersionem perpetuam atque aequabilem non habere. Eadem
quoque ratio est in affirmatione simplici particulari. Nam in hoc quoque saepe
error deprehenditur, ut certae propositionum conuersiones putentur, si quis non
ad falsitatis quoque sed ad solam conuenientiam ueritatis aspiciat. Nam cum
affirmatio simplex particularis uera sit, ut est: Quidam homo animal
est si huius termini cum oppositione conuertantur, fiatque
propositio: Quoddam non animal non homo est a ueritate non
discrepat. Quid enim aliud enuntiatio ista designet quam esse rem aliquam quae
cum animal non sit, ne homo quidem sit, ut lapis simul et animalis et hominis
natura deficiat. Sed hic in ueritate consensus ad falsitatem usque non tendit.
Quid enim si sit falsa simplex affirmatio particularis, ut est: Quidam
homo lapis est non erit eius per oppositionem falsa conuersio: Quidam non
lapis non homo est? Atqui haec firma ueritate consistit, id enim ex hac
propositione datur intelligi quod sit quidam quod cum lapis non sit, ne homo
quidem sit, ut equus atque arbor, quae neque hominis, neque lapidis definitione
clauduntur. Quod si particularis affirmatio, dum per oppositionem conuertitur,
in ueritate quidem tenet secum ipsam concordiam, in falsitate autem sibimet
ipsa dissentit, rectum est pronuntiare quod termini negatione coniuncta
conuersionem firmam stabilemque non teneant. Quare cum in simplicibus, ac
praeter oppositionem conuersionibus, uniuersalis quidem negatio particulurisque
affirmatio pernetua fidaque terminorum permutatione uertantur, affirmamatio
uero uniuersalis particularisque negatio minime, dum per terminorum
oppositionem simplex propositio sibi ipsa conuertitur, omnia, ut dictum est,
aduersa ratione contingunt, uniuersalia namque affirmatio et particularis negatio
firmam negatarum partium retinent conuersionem. Uniuersalis autem negatio in
falsitate quidem recte sibi ipsa conuertitur. In ueritate autem sibi ipsa
discordat. Particularis autem affirmatio in ueritate quidem sibi conuenit sed
in falsitate dissentit. Similis autem contemplatio est in his quae, conuerso
ordine terminorum, praedicato tantum uel subiecto sibi copulant negationem: in
quibus, ut in superioribus quoque fecimus, propositionum tantum ordinem
describemus, et quid eueniat sub breuilate monstrabimus, perquirenda atque
examinanda singula lectoris diligentiae derelinquentes. Descriptis ergo
simplicibus ex aduersa parte, quae, conuerso ordine praedicatum cum negatione pronuntiant,
conferantur. SIMPLICES CONVERSAE DE PRAEDICATO INFINITO: Omnis homo
animal est. Omne animal non homo est. Nullus homo animal est. Nullum
animal non homo est. Quidam homo animal est. Quoddam animal non homo est.
Quidam homo animal non est. Quoddam animal non homo non est. Omnis
homo iustus est. Omnis iustus non homo est. Nullus homo iustus est. Nullus
iustus non homo est. Quidam homo iustus est. Quidam iustus non homo est.
Quidam homo iustus non est. Quidam iustus non homo non est. Omnis
homo grammaticus est. Omnis grammaticus non homo est. Nullus homo grammaticus
est. Nullus grammaticus non homo est. Quidam homo grammaticus est. Quidam
grammaticus non homo est. Quidam homo grammaticus non est. Quidam
grammaticus non homo non est. Omnis homo lapis est. Omnis lapis non
homo est Nullus homo lapis est. Nullus lapis non homo est. Quidam homo
lapis est. Quidam lapis non homo est. Quidam homo lapis non
est. Quidam lapis non homo non est. Omnis homo risibilis est. Omne
risibile non homo est. Nullus homo risibilis est. Nullum risibile non homo
est. Quidam homo risibilis est. Quoddam risibile non homo est. Quidam homo
risibilis non est. Quoddam risibile non homo non est. Harum
igitur in affirmationibus quidem uniuersalibus si ea de subiecto praedicentur
quae et adesse et abesse contingent, siue illud subiecto maius sit ut iustitia
homine, siue minus ut grammaticus homine, uel si ea quae omnino adesse non
possum ut lapis homini, simul semper falsas esse necesse est. Si quid uero
praeter haec fuerit praedicatum, unam ueram, falsam alteram esse proueniet,
nunquam uero utrique ueritas consonabit. In negationibus uero
uniuersalibus siquidem ea de subiecto praedicentur quae a subiecto ualeant
segregari, siue illa maiora sint ut iustitia homine, siue minora ut eodem
homine grammaticus, utrisque aderit falsa sententia. Quidquid uero
reliquorum fuerit praedicatum uni uerum, alteri faciet adesse mendacium.
Nunquam uero in his concors ueritas inuenitur. In particularibus uero
affirmationibus siquidem ea praedicentur, quae [792A] cum separari possint, tum
uel maiora sunt ut iustus homine, uel minora ut grammaticus homine, communis
affirmationes ueritates obtinebit. Alia uero quaelibet praedicatio unam ueram,
alteram semper faciet esse mendacem sed nunquam communiter mentientur. In
negationibus uero particularibus hic modus est, ut siue ea quae adesse non
rossunt, ut lapis homini, siue quae possum ac poterunt segregari, cum tamen
eorum aliud maius sit, ut iustitia homine, aiitld minus, ut grammaticus homine,
praedicentur, ueritas utrisque constabit. Quidquid uero absque hic
praedicabitur, ueritatem uni, alteri diuides falsitatem, simul tamen falsas
esse non euenit. Item descriptio supponatur quae priore parte simplicibus
collocatis, eas quae conuerso ordine subiectum cum negatione proponunt contraria
fronte constituat. SIMPLICES CONVERSAE DE SUBIECTO INFINITO: Omnis
homo animal est. Omne non animal homo est. Nullus homo animal est. Nullum
non animal homo est. Quidam homo animal est. Quoddam non animal homo est.
Quidam homo animal non est. Quoddam non animal homo non est. Omnis
homo risibilis est. Omne non risibile homo est. Nullus homo risibilis
est. Nullum non risibile homo est. Quidam homo risibilis est. Quoddam
non risibile homo est. Quidam homo risibilis non est. Quoddam non risibile homo
non est. Omnis homo lapis est. Omnis non lapis homo est. Nullus homo
lapis est. Nullus non lapis homo est. Quidam homo lapis est. Quidam
non lapis homo est. Quidam homo lapis non est. Quidam non lapis homo non
est. Omnis homo iustus est. Omnis non iustus homo est. Nullus homo
iustus est. Nullus non iustus homo est. Quidam homo iustus est.
Quidam non iustus homo est. Quidam homo iustus non est. Quidam non iustus
homo non est. Omnis homo grammaticus est. Omnis non grammaticus homo
est. Nullus homo grammaticus est. Nullus non grammaticus homo est. Quidam
homo grammaticus est. Quidam non grammaticus homo est. Quidam homo
grammaticus non est. Quidam non grammaticus homo non est. Superius igitur
descriptarum enuntiationum affirmationes quidem uniuersales, siue de subiecto
praedicentur quae ab eo nunquam ualeant amoueri, siue illud maius sit, ut
animal homine, seu aequale ut risibile homini, seu tale quod subiecto nullo
modo possit obtingere ut lapis homini, uni ueritatem dispartient, alteri
falsitatem. At si quod absque his praedicabitur, utrasque falsitas obtinebit,
communi autem propositionum ueritati locus esse non poterit. At in
negationibus quidem uniuersalia et maiora praedicentur, seu ea quae relinquere
subiectum nequeant ut animal hominem, seu quae possint ut iustitia hominem,
utrisque falsitas inhaeredit. Aliae quaelibet praedicamenta unam ueram faciunt,
alteram falsam, ita ut communis utraeque ueritatis non possint esse participes.At
in particularibus affirmationibus quidem, siquidem maiora de subiecto
praedicentur, quae uel nunquam subiecti coniunctione diicedant ut animal
homine, uel etiam segregentur ut iustitia ab homine, respondebit utraque ueritatem;
caeterae uero praedicationes ueritatem propositionibus falsitatemue distribuunt
in commune participantibus falsitatem. Particulares uero negationes, siquidem
ea praedicent quae possint a subiecto separari, siue illud maius sit ut
iustitia homine, seu minus ut grammaticus homine, ueras utrasque esse recesse
est. Si quid uero extra praedicabitur, uni oportet uerum, alteri adesse
mendacium, ut simul falsae nequeant inueniri. Atque haec quidem de his
propositionibus quae cum determinatione proferuntur dicta sunt. Quae uero
indefinitae sunt, quoniam particularium proprietatibus adaequantur, eadem omnia
comparatae uniuersalibus obtinebunt quae in superiore descriptione
particularium propositionum ordo seruauit. Restarent subiectorum
singularium propositiones, de quibus, quoniam et longum est dicere, et nihil ad
operis propositi affert utilitatem, et sibi ipse exemplo earum quas superius
proposuimus easdem lector inueniet, praetereundum uidetur. Multa Graeci ueteres
posteris suis in consultissimis reliquere tractatibus, in quibus priusquam ad
res densa caligantes obscuritate uenirent, quasi quadam intelligentia
luctatione praeludunt: hinc per introductionem est facilior discibiliorque
doctrina, hinc per ea quae illi *prolegomena* uocant, nos praedicta uel
praedicenda possumus dicere, ad intelligentiam promptior uia munitur. Hanc
igitur prouidentiam non exosus, statui ego quoque in res obscurissimas aliquem
quodammodo pontem ponere, mediocriter quidque delibans ita ut si quid breuius
dictum sit, id nos dilatione ad intelligentiam porrigamus; si quid suo more
Aristoteles nominum uerborumque mutatione turbauit, nos intelligentiae
seruientes ad consuetum uocabulum reducamus; si quid uero ut ad doctos scribens
summa tantum tangens designatione monstrauit, nos id introductionis modo aliqua
in eas res tractatione disposita perquiramus. Sed si qui ad hoc opus
legendum accenserint, ab his petitum sit ne in his quae nunquam attigerint
statim audeant iudicare; neue si quid in puerilibus disciplinis acceperint, id
sacrosanctum iudicent, quandoquidem res teneris auribus accommodatas saepe
philosophiae seuerior tractatus eliminat. Si quid uero in his non uidebitur, ne
statim obstrepant sed, ratione consulta, quid ipsi opinentur, quidue, nos
ponimus, ueriore mentis acumine et subtiliore pertractata ratione diiudicent.
Et hi quidem sic. Nos enim, ut arbitror, suffecimus eos commentarios, de quibus
haec nos protulimus, degustent blando fortasse sapore subtilitatis eliciti,
quamuis infrenis et indomiti creatores sint, tamen ueterum uirorum
inexpugnabilibus auctoritatibus acquiescent; si quis uero Graecae orationis
expers est, in his, uel si qua aliorum sunt similia, desudabit. Itaque haec
huius prooemii lex erit, ut forum nostrum nemo non intellecturus, et ob id
culpaturus inspiciat. Sed ne prooemiis nihil afferentibus tempus teratur,
inchoandum nobis est illo prius depulso periculo, ne a quoquam sterilis
culpetur oratio. Non enim eloquentiae compositiones sed planitiem consectamur:
qua in re si hoc efficimus, quamlibet incompte loquentes, intentio quoque
nostra nobis perfecta est. Sed quoniam syllogismorum structura nobis est
hoc opere explicanda, syllogismis autem prior est propositio, de
propositionibus hoc libello tractatus habebitur. Et quoniam propositionis
partes sunt nomen et uerbum, pars autem ab eo cuius pars est prior est, de
nomine, et uerbo, quae prima sunt, disputatio prima ponatur. Nomen est uox
designatiua ad placitum sine tempore, cuius nulla pars extra designatiua
est. VOX autem dictum est, quia uox nominum genus est. Omnis autem
definitio a genere trahitur, ut si definias hominem, animal dicis, id est
genus; post uero rationale, id est differentia. DESIGNATIVA uero dicta
est, quia sunt uoces quaedam quae nihil significant, ut sunt syllabis. NOMEN
uero, designat id cuius est nomen. AD PLACITUM uero, quia nullum nomen
aliquid per se significat sed ad ponentis placitum. Illud enim unaquaeque res
dicitur quod ei placuit qui primus rei nomen illud impressit. Sunt enim uoces
naturaliter significantes, ut canum latratus iras canum significat, et alia
eius quaedam uox blandimenta; sed non sunt nomina non sunt ad placitum significantes
sed natura. SINE TEMPORE uero, quod uerba quidem uoces sunt designatiuae
et secundum placitum sed distant, quod nomina sine tempore sunt, uerba cum
tempore. CUIUS NULLA PARS EXTRA DESIGNATIVA EST: nomen ab oratione
disiungit, quod oratio et ipsa uox est, et desiguatiua, et secundum placitum,
aliquoties sine tempore est sed orationis partes significant, nominum uero
minime. In Ciceronis enim nomine nulla extra pars designatiua est, neque 'ci'
neque 'ce' neque 'ro'. Neque si ex duobus integris nomina sint. Quod enim in
uno consignificat, id extra non significat. In nomine enim 'magister',
'magis' et 'ter' consignificauit, quia est magister. Sublatum uero 'ter'
et 'magis' non erit alicuius significatio, nisi tibi hoc alii nomen dare
placuerit. Omnia enim nomina non naturaliter sunt, sed ad placitum ponuntur.
Sed de hoc in commentario libri *Peri hermeneias* Aristotelis dictum est et
maior eius rei tractatus est, quam ut nunc queat expediri. Reuertamur
igitur ad nomen. Sed quoniam sunt quaedam uoces quae et designatiuae sunt, et
secundum placitum et sine tempore, quarum dubia sit natura, ut est 'non-homo',
hoc enim significat quiddam et secundum placitum, impositum est enim sed dubium
est cui subdi possit, nomini enim non potest, omne enim nomen significat
aliquid definitum, 'non-homo' autem quod definitum est perimit, oratio uero
dici non potest, omnis enim oratio ex nominibus et uerbis constat, 'non-homo'
autem, neque ex nominibus constat neque ex uerbis sed multo magis esse non
potest uerbum, omne enim uerbum cum tempore est, 'non-homo' uero sine tempore
est: quid sit ergo ita uidendum est: et quoniam 'non-homo' uox significat
quiddam, quid autem significet in homine ipso non continetur (potest enim
'non-homo' et equus esse et lapis et domus, et quidquid homo non fuerit,
quoniam ea qui re significare potest infinita sunt, infinitum nomen uocatur);
et quoniam sunt quaedam uoces et designatiuae et ad placitum, et definitae, et
quarum partes extra nihil significant, ut sunt casus nominum, ut 'Ciceronis' et
'Cicerone' et caetera, haec nomina non erunt. Omne enim nomen iunctum cum est
uerbo, aut uerum aut falsum demonstrat. Ut si dicas: Dies est hoc
uero aut uerum aut falsum est. Si uero casum iungas, neque uerum neque falsum
efficis. Si enim dicas: Diei est nihil quod sit aut non sit
demonstrasti. Itaque nihil ex hoc neque uerum neque falsum efficies. Et merito
dictum uidetur. Quod enim primo uocabulum nomina rebus imponentes dixerunt, id
solum numen uocabitur merito. Qui enim primus circo circum nomen imposuit, ita
dixisse uidetur: Dicutur hoc circus! Atque ideo primus hic casus
nominatiuus uocatur, quod nomen sit. Aliis uero nominibus non nominis caeteros
casus appellauere. Ergo a capite reuoluendum est, uocem dictum quod uox
nominum genus sit; designatiuam uero, quod sunt quaedam uoces quae nihil
designant, ut ad his uocibus separetur quae nihil significant; ad placitum, ut
ab his uocibus separetur quae naturaliter significant, ut sunt pecudum. Sine tempore
uero dictum est, ad diuisionem uerbi quod cum tempore est; cuius nullapars
extra significat, ut diuideretur ab oratione, cuius partes nomina sunt et
uerba, quae significant; finita uero, ut ab infinitis separetur; recta, ut a
casibus distingueretur. Et in uerbo eadem omnia fere conueniunt. Est
enim uerbum uox significatiua ad placitum cum tempore, cuius nulla pars
extra significatiua est. Et quia est quaedam uox significatiua et ad
placitum cum tempore, cuius pars nihil significat, ut 'non albet' (Albet enim,
quod cum non iunctum consignificat, solum non significat), et quia nihil
definitum monstrat (quod enim non albet, potest et rubere, potest et
nigrescere, potest et pallere, et quidquid non albet), ideo "infinitum
uerbum" uocatum est. 'Faciebat' autem et 'facturus', ut superius in
nomine, non uerba sed casus uerborum sunt. Repetendum est igitur ab
initio uerbum esse uocem dictum, a genere; significatiuam, ut a non
significatiuis uocibus diuidatur; ad placitum, ut ab illis quae natura sunt
significatiuae uocibus separetur: cum tempore, ut a nomine diuideretur;
praesens aliquid significare, ut a uerbi casibus disiungeretur; finita, ut ab
infinitis disterminaretur. Restat ergo nunc quid sit oratio dicere. Haec
enim ex nomine et uerbo componi uidetur: sed prius utrum nomen et uerbum solae
partes orationis sint consideremus, an etiam aliae sex, ut grammaticorum opinio
fert, an aliquae ex his in uerbi et nominis iura uertantur; quod nisi prius
constitutum sit, tota propositionum ac deinceps ea ipsa quae ex propositionibus
componitur syllogismorum ratio titubabit. Nam si ex quo sint genere termini
nesciatur, totum ignorabitur. Nomen et uerbum, duae solae partes sunt putandae,
caeterae enim non partes sed orationis supplementa sunt: ut enim quadrigarum frena
uel lora non partes sed quaedam quodammodo ligaturae sunt et, ut dictum est,
supplementa non etiam partes, sic coniunctiones et praepositiones et alia
huiusmodi non partes orationis sunt sed quaedam colligamenta. Participium uero
quod uocatur, uerbi loco ponetur, quoniam temporis demonstratiuum est.
Aduerbium uero nomen est, cuiusdam enim definitae significationis est sine
tempore, quod si per casus non flectitur, nihil impedit. Non enim est proprium
nominis flecti per casus. Sunt enim quaedam nomina quae flecti non possunt,
quae a grammaticis *monoptata* nominantur -- sed hoc grammaticae magis quam huius
considerationis est. Oratio est uox designatiua ad placitum, cuius partes
aliquid extra significant, ut dictio, non ut affirmatio. Et est
orationi commune cum nomine et uerbo quod VOX est, et DESIGNATIVA, et AD
PLACITUM. Cuius enim partes ad placitum sunt, ea quoque ipsa ad placitum est;
orationis autem partes sunt nomen et uerbum; sed haec ad placitum; oratio
igitur ad placitum est. Termini uero orationis a dialecticis nominantur nomina
et uerba. Termini uero dicti sunt, quod usque ad uerbum et nomen resolutio
partium orationis fiat, ne quis orationem usque ad syllabas nominum uel
uerborum tentet resoluere, quae iam designatiuae non sunt. Distat autem a
nomine uel uerbo oratio quod illis partes extra significant, uerbi et nominis
partes nihil extra designant. Est autem dictio unius simplex uocabuli
nuncupatio, uel simplex affirmatio. Atque ideo dictum est orationis partes
significare ut dictionem id est ut simplicis uocabuli nuncupationem. In
oratione enim: Socrates ambulat utraque extra significat tantum
quantum simplex uocabuli nuncupatio designare queat. Quomodo autem ut
affirmatio simplex non significet in commentario Perihermeneias explicui. (Quid
autem sit affirmatio et negatio paulo post explicabimus.) Sunt uero
species orationis in angustissima diuisione quinque. Interrogatiua, ut: Putasne
anima immortalis est? Imperatiua, ut: Accipe codicem! Optatiua
uel deprecatiua, ut: Faciat Deus. Vocatiua, ut: Adesto
Deus. Enuntiatiua, ut: Socrates ambulat sed in illis quatuor
nulla neque ueritas est, neque falsistas Enuntiatiua uero sola aut uerum aut
falsum continet. Atque hinc propositiones oriuntur. Enuntiatio autem in
duas partes secabitur, in affirmationem et negationem. Affirmatio est
enuntiatio alicuius ad aliquid. Negatio est enuntiatio alicuius ab aliquo. Et
est affirmatio, ut puta: Plato philosophus est. Negatio: Plato
philosophus non est. Affirmatio enim ad Platonem philosophiam enuntiat
aliquam, id est Platonem esse philosopbum. Negatio uero ab aliquo Platone
aliquam pbilosophiam enuntiando tollit, id est enuntiat Platonem non esse
philosophum. Enuntiatiuarum igitur orationum aliae sunt simplices, aliae
non simplices. Simplices sunt ut si dicas: Dies est. Lux est.
Non simplices ut: Si dies est lux est. Affirmationes uero simplices
et negationes, aliae sunt uniuersales, aliae sunt particulares, aliae
indefinitae. Uniuersales sunt quae aut omne affirmant ut: Omnis homo
animal est aut omne negant, ut: Nullus homo animal est
Particulares uero quae aliquem affirmant uel aliquem negant, ut: Aliquis
homo animal est. Aliquis homo animal non est indefinitae uero quae neque
uniuersaliter affirmant aut negant, neque particulariter, ut: Homo animal
est. Homo animal non est Diuiditur autem simplex propositio in duas
partes: in subiectum et praedicatum, ut: Homo animal est 'homo' subiectum
est, 'animal' uero de homine praedicatur. Hae autem partes termini nominantur. Quos
definimus sic: Termini sunt partes simplicis propositionis in quibus diuiditur
principaliter propositio. Est enim simplicis propositionis uniuersalis secunda
diuisio, ut sit in propositione: Omnis homo animal est 'omnis homo'
unus terminus, alius uero 'animal est'. Sed hoc secundo loco, illud uero
principaliter. Nam primi termini sunt subiectum et praedicatum. 'Est' enim et
'non est', non magis termini sunt quam affirmationis uel negationis designatiua
sunt, et 'omnis' uel 'nullus' uel 'aliquis' non magis sunt termini quam
definitionum, utrum particulariter an uniuersaliter dictum sit, designatiua
sunt. Diuiditur ergo, ut dictum est, propositio in id quod subiectum est,
et in id quod praedicatur. Dico autem subiectum, ut in: Omnis homo animal
est propositione hominem, id uero quod pradicatur dico animal, et semper
quod praedicatur, aut abundat et superest sub#ecto, aut aequatur. Minus autem
praedicatum a subiecto nunquam reperietur. Sed id quod diximus diuersis
demonstremus exemplis. Subiecto praedicatum abundat quoties genus aliquod de
aliquo praedicatur, ut si dicas: Omnis homo animal est Non enim potes
conuertere, ut dicas: Omne animal homo est quia animal ab homine
plus est et abundat. Aequatur autem praedicatum subiecto quoties proprium
quoddam cuipiam praedicatur, ut: Omnis homo risibile est potes
conuertere: Omne risibile homo est ut autem minus sit id quod
praedicatur, fieri nequit. Dicitur etiam praecedere pracdicatum, sequi quod subiectum
est. Idonior est enim praedicatio constituere propositionem, quam id quod
subiectum est. Simplicium autem propositionum aliae sunt in nullo sibi
participantes ut sunt: Omnis homo animal est et: Virtus bona est
et aliae huiusmodi propositiones, aliae uero quae participant. Participantium
aliae sunt quae in utroque termino participant, aliae quae in altero, et quae
altero termino participant tribus modis, utroque uero duobus. Ostendamus
ergo exemplis quomodo altero tribus modis participant. Communis enim terminus
est, cum in una subiectus sit, in altera praedicatus, ut est: Omnis homo
animal est et: Omne animal animatum. In priore enim
propositione animal praedicatur ad hominem, in posteriore praedicatur ad animal
animatum, et fit animal subiectum. Et est hic primus modus de eis qua altero
termino participant. Secundus uero modus est in quo in utrisque communis
terminus praedicatur, ut si quis dicat: Omnis nix est candida
et: Omnis margarita est candida. Etenim in prima et secunda
propositione candida praedicatur, in prima ad niuem, in secunda ad margaritam.
Et est hic secundus modus altero termino participantium. Tertius uero
modus est, quoties in utrisque propositionibus cornmunis terminus subiectus est,
ut si dices: Virtus bonum est Virtus iustum est In utrisque
enim ad iustum et ad bonum uirtus subiectum est. Sunt igitur
participantes alterum terminum his tribus modis, aut cum in una communis
terminus praedicatur, in illa subiectus est; aut cum in utrisque praedicatur;
aut cum in utrisque subiectus est. Earum uero quae ad utrosque
participant terminos duo sunt modi. Aliae enim ad eumdem ordinem, aliae ad
ordinis commutationem. Ad eumdem sunt quae de eodem idem demonstrant, uel
affirmatiue uel negatiue, uel uniuersaliter aliter uel particulariter: Omnis
uoluptas bonum est. Nulla uoluptas bonum est et rursus
particulariter: Quaedam uoluptas bonum est. Quaedam uoluptas bonum non
est. Ad ordinis uero commutationem sunt quoties qui in altera subiectus
est terminus, in alia praedicatur ut: Omne bonum iustum est
et: Omne iustum bonum. Nam in priore bonum subiectum est, iustum
praedicatum, in secunda iustum subiectum est, bonum praedicatum. Nunc ergo
quoniam aliae ad eumdem ordinem, aliae ad ordinis commutationem sunt, prius
dicemus de his quae ad eumdem ordinem utroque termino participant. Et quoniam
sunt propositiones, aliae affirmatiuae aliae negatiuae; aliae uniuersales aliae
particulares aliae indefinitae: -- duae sunt ex his quae qualitate differunt, tres
quae quantitate. Et sunt quae qualitate differunt affirmatiua et negatiua; ad
quantitatem quae uero differunt, sunt uniuersalis, particularis, et
indefinita. In affirmatiuis enim et negatiuis quale quid sit aut non sit
ostenditur. In uniuersali particulari et indefinita de omnium uel nullorum uel
nonnullorum quantitate monstratur. Ex his ergo quinque differentiis, id est
uniuersali, particulari, indefinita, affirmatiua, negatiua, sex coniunctiones
fiunt, ita ut tribus quae ad quantitatem dicuntur duae quae ad qualitatem
dicuntur aptentur, et fit uniuersalis affirmatiua, et uniuersalis negatiua,
ut: Omnis homo iustus est. Nullus homo iustus est et
particularis affirmatiua, et particularis negatiua, ut: Quidam homo iustus
est. Quidam homo iustus non est et indefinita affirmatiua et negatiua,
ut: Homo iustus est. Homo iustus non est fiunt ergo ex duabus quae
sunt ad qualitatem, tribus quae sunt ad quantitatem iunctis, sex coniunctiones,
de quibus indefinitas, affirmatiuas et negatiuas separemus, et de solis
uniuersalibus et particularibus tractatus habeatur. Subscribantur etiam
earum participantium quae ad eumdem ordinem utroque termino participant, duae
uniuersales propositiones, una affirmatiua, et altera negatiua, et sit
affirmatiua uniuersalis: Omnis homo iustus est et contra ipsam
uniuersalis negatiua: Nullus homo iustus est. Item sub his ponantur
particularis affirmatio et particularis negatio, ita ut sub uniuersali
affirmatiua ponatur particularis affirmatiua, et sub uniuersali negatiua
ponatur particularis negatiua, et sit particuiaris affirmatiua: Quidam
homo iustus est et contra ipsam particularis negatiua: Quidam homo iustus
non est quod demonstrat sequens descriptio. In superiori igitur
descriptione uniuersalis affirmatiua et uniuersalis negutiua contrariae sunt,
subcontrariae uero particularis affirmatiua et particularis negatiua,
subalternae uero dicuntur uniuersalis affirmatiua et particularis affirmatiua,
et item uniuersalis negatiua et particularis negatiua. Contraiacentes sunt
angulares, id est uniuersalis affirmatiua et particularis negatiua. Et item
uniuersalis negatiua et particularis affirmatiua, ut: Omnis homo iustus est. Quidam
homo iustus non est. Nullus homo iustus est. Quidam homo iustus est et
sunt ut hoc modo definiri possint. Contrariae sunt quae uniuersaliter eidem
idem haec affirmat, haec negat. Subcontrariae sunt quae particulariter eidem
idem haec affirmat, haec negat. Subalternae sunt quae eidem idem affirmant uel
negant, haec particulariter, illa uniuersaliter. Contraiacentes sunt quando
eidem eamdem rem haec affirmat, haec negat, uel haec negat, haec affirmat, illa
generaliter, haec particulariter, et uocantur contrariae, quis quod affirmatio
uniuersaliter ponit negatio uniuersaliter tollit. Subalternae uero, quoniam quod
illa uniuersaliter ponit, etiam haec particulariter ponit. Subcontrariae uero
dictae sunt, uel quod naturaliter sub ipsis contrariis positae sunt, ut
descriptio docet, uel quod a contrariis diuersae sunt, et ipsis contrariis
quodammodo contrariae. Nam contraria, ut utraeque simul sint fieri non potest,
ut utraeque omnino non sint fieri potest, contrariam uim obtinebunt
subcontrariae. Nam ut utraeque omnino non sint fieri non potest, ut utraeque
simul sint fieri potest, quod in sequentibus melius explicabitur.
Contraiacentes dicuntur, quoniam uniuersalis affirmatio uel negatio,
particularem affirmationem uel negationem angulariter respiciunt. Cum
autem singulae propositiones habeant duas differentias, unam ad qualitatem,
alteram ad quantitatem, ut quae uniuersalis, affirmatiua est, habeat
differentiam ad quantitatem quod uniuersalis est, et aliam ad qualitatem quod
affirmatiua est; eodem modo caeterae propositiones binas habeant differentias,
unam secundum qualitatem, alteram secundum quantitatem. Subalternae quae
sunt, una tantum differentia distant quantitatis, quod haec particularis, illa
uniuersalia est. Nam qualitatis differentiam nullam retinent. Utraeque enim
affirmatiuae sunt. Hae uero aliae, id est contrariae et subcontrariae ad
qualitatem, quod illa affirmatiua, illa negatiua est, nam ad quantitatem nihil
differunt. Utraeque enim contrariae uniuersales, utraeque subcontrariae
particulares sunt, illae autem quae contraiacentes dicuntur utrisque
differentiis differunt. Nam et illa uniuersalis affirmatio est, haec
particularis negatio, et illa uniuersalis negatio, est, haec particularis
affirmatio. Nunc quoniam quae secundum qualitatem uel secundum
quantitatem et quomodo differant dictum est, earum proprietates, qus secundum
uerum falsumque sunt, explicemus. Igitur earum quae subalternae sunt, si
fuerit uera uniuersalis affirmatio uera erit particularis affirmatio. Si
enim: Omnis homo iustus est uera est, uera erit etiam quae
dicit: Aliquis homo iustus est. Nam si omnis homo iustus est, et quidam.
Eodem modo negatiuae subalternae nam si uniuersalis negatiua uera fuerit, erit
etiam uera negatiua particularis, ut si: Nullus homo iustus est uera
fuerit, etiam erit uera: Quidam homo iustus non est. Nam si nullus
homo iustus est, nec quidam. Conuerti autem non potest, nam si particularis
uera fuerit, non necesse erit ueram esse etiam uniuersalem. Ut si: Quidam
homo iustus est uera fuerit, non necesse erit ueram esse: Omnis homo
iustus est. Possunt enim esse non omnes. Et eodem modo de negatiua. Nam
si particularis negatiua uera fuerit, ut est: Quidam homo non est
iustus non necesse erit uniuersalem: Nullus homo iustus est
ueram esse. Potest enim fieri ut quidam iusti sint. Ergo dicamus in
subalternis propositionibes si uniuersales uerae sint, ueras esse necesse est
particulares sed non conuertitur. Nam si particulares uerae fuerint non necesse
est ueras etiam uniuersales esse. Particulares uero ad uniuersales
contrariam conuersionem habent. Nam ut superius si uniuersales uerae essent,
etiam particulares uerae essent; et si particulares uerae essent, non omnino
uere essent etiam uniuersales in particularibas; si particulares falsae
fuerint, falsae erunt etiam uniuersales. Nam si particularis: Quidam homo
iustus est falsa fuerit, uniuersalis etiam: Omnis homo iustus
est falsa erit. Nam si quidam homo iustus est falsa est, uera est nullus
homo iustus est. Si uera est: Nullus homo iustus est falsa
est: Omnis homo iustus est. Falsa igitur particulari, falsa erit
uniuersalis. Item si negatiua particularis falsa fuerit, quae
est: Quidam homo iustus non est falsa erit etiam: Nullus homo
iustus est. Nam si falsum est quia quidam homo iustus non est, uera est
quia omnis homo iustus est. Si uera est haec, falsa est: Nullus homo
iustus est falsa igitur particulari, falsa erit etiam uniuersalis. Sed
non conuertitur, ut si uniuersales falsae sint, falsas necesse sit esse
particulares: nam si uniuersalis: Omnis homo iustus est falsa
fuerit, non necesse est particularem: Quidam homo iustus est falsam esse.
Potest enim fieri ut si omnis homo iustus non fuerit, sit quidam iustus. Et
item si uniuersalis negatiua: Nullus homo iustus est falsa fuerit,
non necesse erit: Quidam homo non est iustus falsam esse. Nam si
falsa est nullus homo iustus est, uerum est esse aliquos iustos, uera est etiam
quae dicit: Quidam homo iustus non est quod sint quidam etiam non
iusti. Repetens igitur a capite dicat quod in subalternis. Si uniuersales
uerae fuerint, uerae erunt etiam particulares. Sed non conuertitur. Item si
particularea falsae fuerint, falsae erunt etiam uniuersales; sed non
conuertitur, contrariae uero simul eese uerae nunquam possunt. Potest autem
fieri ut alias utraeque falsae sint, alias una uera, altera falsa. Utraeque
falsae sunt, ut si quis dicat: Omnis homo grammaticus est falsa est,
nam non omnis; et: Nullus homo grammaticus est falsa est, nam non
nullus; est autem una uera, altera alsa, ut si quis dicat: Omnis homo
bipes est haec affirmatiua uera est; Nullus homo bipes est
haec negatiua falsa est. Et item: Omnis homo quadrupes est haec affirmatiua
falsa est; Nullus homo quadrupes est haec negatiua uera est. Sunt
ergo contrariae aliquoties utraeque falsae, aliquoties inter se uerum falsumque
diuidentes; ut utraeque autem uerae sint fieri nunquam potest, subcontrariae
uero contraria patiuntur. Nam falsae nunquam reperiri queunt. Sed alias uerae
utraeque sunt, ut est: Quidam homo grammaticus est uera est,
et: Quidam homo grammaticus non est etiam haec uera est. Potest enim
alius esse grammaticus et alius non esse. Alias una uera est, altera falsa. Vera
est enim affirmatio: Quidam homo bipes est falsa est autem
negatio: Quidam homo bipes non est. Item falsa est affirmatio: Quidam
homo quadrupes est uera est negatio: Quidam homo quadrupes non est
ut uero utraeque falsae sint fieri nunquam potest. Restat igitur ut de
contreiacentibus dicamus, quae neque falsae simul aliquando esse possunt neque
uerae sed semper una uera est, altera falsa, quod facilius liquet, si quis sibi
quaecumque fingat exempla. Res admonet ut quaedam de indefinitis
propositionibus consideremus. Indefinitae etenim propositiones aequam uim
retinent particularibus propositionibus. Dictum est enim quod si uniuersales
uel affirmatiuae uel negatiuae in subalternis propositionibus essent uerae,
essent quoque uerae particulares. Nunc uero dicimus quod si uniuersalis
propositiones uerae fuerint, uerae erunt etiam indefinitas. Nam si uera
est: Omnis homo bipes est uera est etiam: Quidam homo bipes
est uera erit etiam indefinita quae dicit: Homo bipes est.
Item dictum est quod si particulares falsae essent, falsae essent etiam
uniuersales, nunc uero dicendum est quod si indefinita falsa fuerit, falsa erit
etiam uniuersalis. Nam si falsa est quae dicit: Homo quadrupes est
falsa erit etiam quae dicit: Quidam homo quadrupes est et: Omnis
homo quadrupes est. Atque idem hoc etiam in negatiuis conuenire uidetur.
Unde constat quod omnes indefinitae particularibus propositionibus aequam uim
continent. Rursus dictum est quod subcontrariae, quae particulares
affirmatiuae et negatiuae sunt, simul uerae esse possunt, diuidere etiam uerum
falsumque ualent, simul uero falsae esse non posse. Hoc idem in indefinitis
propositionibus exspectandum est. Nam diuidunt inter se uerum falsumque, ut si
quis dicat: Homo bipes est uera est; Homo bipes non est
falsa est, et item: Homo quadrupes est falsa est; Homo
quadrupes non est uera est; uerae autem simul inueniri possunt, ut si
quis dicat: Homo grammaticus est si quis hoc dicat de Donato, uerum
est. Item: Homo grammaticus non est si quis hoc dicat de Catone,
uerum est, ut simul falsae sint nunquam reperiemus. Hinc quoque ostenditur
indefinitas cum particularibus aequali esse potentia. Amplius quod dictum
est, contraiacentes, id est uniuersalem affirmatiuam et particularem negatiuam,
et item uniuersalem negatiuam et particularem affirmatiuam neque ueras simul
esse neque falsas sed inter se diuidere uerum falsumque, hoc idem euenit in
indefinitis. Nam uniuersalis affirmatiua et indefinita negatiua, uel
uniuersalis negatiua et indefinita affirmatiua, neque uerae simul esse possunt,
neque simul falsae. Diuiduntur autem inter se uerum falsumque: nam si
dixeris: Omnis homo bipes est uera est; et si dicas: Homo bipes
non est falsa est. Item si dixeris: Homo quadrupes est falsa
est, si dixeris, Nullus homo quadrupes est uera est: unde hinc
quoque colligere licet omnes indefinitas potestate et ui aequales esse particularibus. Sunt
etiam quaedam propositiones quae diuidunt quidem et ipsae uerum et falsum,
ut: Deus fulminat. Deus non fulminat. Sed istae tunc diuidunt inter
se uerum et falsum, cum idem tempus, idem subiectum, idem praedicatum sit. Quod
autem dico tale est, si aequiuocum subiectum fuerit, non diuidunt uerum et
falsum. Si quis enim dicat:Cato se Uticae occidit et
respondeatur: Cato se Uticae non occidit utraeque uerae sunt. Nam et
Cato Minor se peremit, et Cato Censorius se Uticae non occidit. Sed hoc idcirco
euenit, quod Catonis nomen aequiuoce dicitur, dicitur enim et Maior Cato Censorius,
et Minor Uticensis. Item si aequiuoca fuerit in propositione praedicatio, uerum
inter se affirmatio negatioque non diuidunt. Si quis enim sic dicat: In
nocte lucet et respondeatur: In nocte non lucet fieri potest
ut utraeque uerae sint. Nam in nocte lucerna lucere potest, et sol lucere non
potest: hoc ideo euenit quia lucere aequiuoce et ad lucernae lumen et ad solis
dicitur. Amplius si aliud est aliud in subiectis et praedicatis tempus
fuerit, uerum falsumque inter se affirmatio negatioque non diuidunt. Nam si
quis dicat: Socrates ambulat et respondeatur: Socrates non
ambulat possunt utraeque uerae esse, potest enim fieri ut Socrates alio
tempore ambulet, alio tempore non ambulet; sed aut stet aut sedeat, aut
quodlibet aliud: in talibus ergo propositionibus quales sunt: Socrate
ambulat. Socrates non ambulat illae inter se uerum falsumque diuidunt
quae ad idem subiectum, ad idem praedicatum, ad idem tempus dicuntur.
Sunt etiam aliae quae contradictoriae uocantur, quae sunt huiusmodi, quoties affirmationem
uniuersalem tollit negatio particularis: Omnis homo iustus est. Non omnis homo
iustus est et rursus: Nullus homo iustus est et: Quidam
homo iustus est in his enim uniuersalis determinatio tollitur. Sed de his
alias. Et quoniam dictum est de his quae eodem ordine participant,
dicamus nunc de his quae ordinis commutatione participant. Harum quoque
propositionum quae ad comnmutationem ordinis participant duplex modus est. Est
enim per contrapositionem conuersio, ut si dicas: Omnis homo animal
est Omne non animal non homo est simplex conuersio est, ut si
dicas: Omnis homo <est> risibile et conuertas: Omne
risibile <est> homo sed in illis terminorum tantum commutatio
conuersionem facit, in quibus neque praedictum subiecto, neque subiectum praedicato
abundat. In hac enim propositione quae dicit: Omnis homo est risibile
homo subiectum, risibile praedicatum, aequam uim habet, et ideo conuerti potest
ut si risibile subiectum et homo praedicatum, et dicatur omne risibile homo. In
quibus uero unus terminus alio abundauerit, conuerti propositio non potest. Nam
si dicas: Omnis homo animal est uera est; non tamen potest ueri ut
conuersa haec propositio terminis commutatis uera sit: falsum est enim
dicere: Omne animal homo est. Sed hoc cur euenit? Quia homine animal
abundat. Illa uero conuersio, quae per contrapositionem fit hoc modo fit
quoties in affirmatiua subiectum fuerit, idem mutatum et factum praedicatum ad
negatiuam particulam ponitur, ut est: Omnis homo animal est. Hic
homo subiectum est et ad hoc animal praedicatur. Si uero quis per
contrapositionem conuertat, et faciat animal subiectum hominem praedicatum, et
ad hominem particulam negatiuam ponat, hoc modo faciet: Omne non animal
non homo est et erit ista conuersio: Omnis homo animal est. Omne non
animal non homo est. Sed de his posterius tractabimus. Nunc ad
simplices reuertamur. Cum sint igitur quatuor propositiones quarum quae
uniuersales sunt, id est affirmatiua et negatiua, duae uero particulares, id
est affirmatiua et negatiua, particularis affirmatiua, et uniuersalis negatiua
commutatis terminis sibi ipsa conuertitur. Conuertuntur autem illae ut dictum
est quoties, commutatis terminis, uel simul uerae sunt, uel simul falsae. Nam
si quis dicat: Quidam homo animal est uera est. Conuersio uero
eius: Quoddam animal homo est uera est. Item: Quidam homo lapis
est falsa est, quemadmodum et eius conuersio: Quidam lapis homo
est nam et ista falsa est. Est igitur particularis affirmatiua quae
commutatis terminis sibi ipsa conuertitur. Idem uere patitur uniuersalis negatio.
Si quis enim dicat: Nullus homo lapis est uera est, et potest
conuerti: Nullus lapis homo est nam et ista uera est. Item: Nullus
homo rhetor est falsa est, et eius conuersio: Nullus rhetor homo
est falsa est. In quatuor igitur his propositionibus quae tantum
contraiacentes sibi ipsae conuertuntur, id est particularis affirmatio et
uniuersalis negatio. Aliae uero duae sibi ipsis non conuertuntur. Nam neque
uniuersalis affirmatio, neque particul&ris negatio sibi ipsa conuertitur.
Si quis enim dicat: Omnis homo animal est uera est. Si quis uero
conuertat: Omne animal homo est falsum est. Non igitur sibi ipsi
conuerti potest, quoniam conuersa prioris ueritatem non recipit. Neque uero
particularis negatio sibi conuertitur. Nam si quis dicat: Quidam homo
grammaticus non est uera est; si uero conuertat: Quidam grammaticus
homo non est falsa est: omnis enim grammaticus homo est. Repetendum
est igitur a capite quod cum quatuor propositiones sint, affirmatio
uniuersalis, negatio uniuersalis, affirmatio particularis, negatio
particularis, particularis affirmatio et uniuersalis, negatio quae contraiacentes
sunt, sibi ipsis conuerti possunt. Uniuersalis uero affirmatio et particularis
negatio, quae ipsae contraiacentes sunt, nunquam possunt sibi ipsis conuerti.
Nec hoc nos turbet quod quaedam affirmationes uniuersales et quaedam
particulares negationes conuerti possunt. Potest enim dici: Omnis homo
risibilis est Omne risibile homo est et utraeque uerae sunt. Et
item: Omnis homo hinnibilis est falsa est; et: Omne hinnibile
homo est et haec quoque falsa est. Item in particulari negatione: Quidam
homo non est lapis uera est; et: Quidam lapis non est homo
uera est. Item: Quidam homo non est risibile falsa est; Quoddam
risibile homo non est et haec quoque falsa est. Ergo uidentur posse
uniuersales affirmationes et particulares negationes conuerti, et conuertuntur
quidem sed non uniuersaliter. Generaliter autem dico propositiones posse
conuerti, quoties uniuersaliter, id est in omnibus conuertuntur. Istae autem in
duabus solis materiebus conuerti possunt. Si quis enim proprium cuiuslibet
speciei ad ipsam speciem cuius est proprium uelut ad subiectum praedicet,
potest conuertere. Nam quia risibile proprium est homini, si praedices
risibile, et subiicias hominem, ut est: Omnis homo risibile est
potes iterum subiicere risibile et hominem praedicare, ut si dicas: Omne
risibile est homo. In illis uero simul falsae sunt generalium
affirmationum conuersiones, in quibus id quod praedicatur ad subiectum nullo
tempore uere dici potest, ut si quis dicat: Omnis homo lapis est
falsa est. Et iterum: Omnis lapis homo est falsa est haec, quoniam
nullo tempore neque homo lapis est, neque lapis homo uere praedicabitur. In
particularibus negatiuis contrarium est; nam aut falsae sunt, cum proprium
subiectum est aut praedicatum, ut si quis dicat: Quidam homo risibile non
est falsum est. Item: Quoddam risibile homo non est et haec
quoque falsa est. In illis uerae sunt, quando id quod affirmando nullo tempore
uere praedicari potest ad subiectum praedicant, ut si dicas: Quidam homo
lapis non est uera est. Iterum: Quidam lapis homo non est uera est.
Ergo uniuersales affirmationes tum sibi conuertuntur ut uerae sint cum proprium
praedicant, tum sibi conuertunturut falsae sint cum id quod nullo tempore
adsubiectum uere dici poterit praedicatur. Item in particularibus negatiuis,
tum falsae sunt, cum proprium praedicant, tum uerae, cum id quod nullo tempore
uere dici poterit praedicant. In his ergo solae conuerti possunt. In aliis uero
conuerti non possunt. Atque ideo uniuersaliter non conuertuntur; remanet ergo
ut in aliis rebus omnibus, ut superius dictum est, non conuertantur. Hoc
uero perpiciendum est, quod particularis affirmatioque sibi ipsi conuertitur,
uniuersali affirmationi, quae sibi non conuertitur, per accidens conuerti
potest. Et item contraiacens uniuersali affirmationi particularis negatio, quae
sibi ipsi non conuertitur, conuerti potest per accidens negationi uniuersali,
quae sibi ipsi conuertitur. Sed quomodo particularis affirmatio et uniuersalis
negatio sibi ipsis conuertantur ostendimus. Nunc uero quomodo
particularis affirmatio uniuersali affirmationi per accidens, uel quomodo
particularis negatio uniuersali negationi per accidens couertantur,
demonstrandum est. Dictum est superius quod si uera est uniuersalis affirmatio,
uera est etiam particularis, et sequeretur particularis uniuersalem. Nam si
uera est: Omnis homo animal est uera est etiam: Quidam homo
animal est. Si enim omnis, et quidam; sed particularis affirmatio sibi
ipsi conuertitur, conuertitur etiam uniuersali affirmationi. Nam si omnis homo
animal est, et quidam homo animal est. Sed ista sibi conuertitur hoc modo, si
dicas: Quidam homo animal est potest igitur conuerti ad: Omnis
homo animal est uniuersalem affirmationem particularis affirmatio, quae
est: Quidam homo animal est et conuertitur, ut si dicas: Quoddam
animal homo est utraeque enim uerae sunt -- et quae dicit: Omnis
homo animal est et quae dicit: Quoddam animal homo est per
accidens autem conuerti dicitur particularis affirmatio uniuersali
affirmationi, qui particularis affirmatio sibi ipsi principaliter conuertitur,
secundo uero loco uniuersali affirmationi conuertitur. Restat igitur ut
hoc monstremus: quomodo particularis negatio quae sibi non conuertitur
uniuersali negationi quae sibi conuertitur per accidens conuertatur, et hic
eadem ratio est. Nam quoniam uniuersalis negatio si uera est, uera est etiam
particularis, uniuersalis uero negatio sibi ipsa conuertitur potest uniuersali
negationi conuersae particularis conuerti negatio. Age enim uniuersalem
negationem, id est:. Nullus homo hinnibilis est conuertamus, ut
sit: Nullum hinnibile homo est. Sed istam propositionem, id est
uniuersalem negatiuam quae est: Nullus homo hinnibilis est sequitur particularis
negatio quae est: Quidam homo non est hinnibilis. Conuerte igitur
uniuersalem quae est: Nullus homo hinnibilis est et fac: Nullum
hinnibile homo est conuerte huic particularem negationem quae est: Quidam
homo non est hinnibilis et fac: Quoddam hinnibile non est homo
utraeque uerae sunt. Nam et: Nullum hinnibile homo est quae est
uniuersalis conuersio negationis, uera est, et: Quoddam hinnibile non est
homo quae conuersio particularis negationis est. Cur autem per accidens
conuerti dicatur, superius dictum est. Liquet ergo talis per accidens
conuersio: quod igitur habet uniuersalis affirmatio, hoc habet etiam
contraiacens particularis negatio, utraeque enim sibi conuerti non possunt; quod
autem habet uniuersalis negatio, hoo habet et ei contraiacens affirmatio
particularis, utraeque enim sibi conuerti possunt. Iunctae ergo quae sibi
conuerti possunt, et quae sibi conuerti non possunt, ut quae sibi conuerti
potest iungatur ei quae sibi conuerti non potest, et quae sibi conuerti non
potest iungatur ei quae sibi conuerti potest, faciunt per accidens conuersiones
quae superius demonstratae sunt. Restat ut de his conuersionibus dicamus
quae per contrapositionem fiunt, et primum earum sit dispositio in descriptione
subiecta, generalis enim affirmationis quae dicit: Omnis homo animal
est conuersio per contrapositionem est quae dicit: Omne non animal
non homo est. Item generalis negationis quae dicit: Nullus homo
animal est conuersio per contrapositionem est: Nullum non animal non
homo est. Item particularis affirmationis quae dicit: Quidam homo
animal est conuersio per contrapositionem est quae dicit: Quoddam
non animal non homo est. Item particularis negationis quae dicit: Quidam
homo animal non est conuersio per contrapositionem est quae dicit: Quoddam
non animal non homo est quod demonstrat subiecta descriptio: Omnis
homo animal est Omne non animal non homo est Nullus homo
animal est. Nullum non animal non homo est. Quidam homo animal est Quoddam
non animal non homo est Quidam homo animal non est Quoddam
non animal non homo non est. His ergo ita positis, quomodo dictum est superius
in simplici terminorum conuersione, quod particularis affirmatio et generalis
negatio sibi ipsis conuerterentur, generalis uero affirmatio et particularis
negatio sibi ipsis non conuerterentur, hic in per contrapositionem
conuersionibus contra est. Nam generalis affirmatio per contrapositionem sibi
ipsa conuertitur, et particularis negatio sibi ipsi conuertitur. Generalis uero
negatio et particularis affirmatio per contrapositionem sibi non
conuertuntur. Quod ita esse his exemplis probabimus. Si enim uera sit
affirmatio generalis quae dicit: Omnis homo animal est uera erit
eius per contrapositionem conuersio quae dicit: Omne non animal non homo
est. Quod enim animal non fuerit, id homo non erit. Et si falsa fuerit generalis
affirmatio quae dicit: Omne animal homo est falsa erit etiam eius
per contrapositionem conuersio quae dicit: Omnis non homo non animal
est potest enim fieri ut quod homo non est, animal sit. Illa enim negat
esse animal quod homo non fuerit. Quod si cum uera est generalis affirmatiua,
uera est eius per contrapositionem conuersio, et si cum falsa est generalis
affirmatio, falsa est eius per contrapositionem conuersio, non est dubium quin
generalis affirmatio possit sibi ipsa conuerti. Item nunc ostendendum est
quomodo particularis negatio sibi ipsi per contrapositionem conuertitur. Nam si
falsa est quae dicit: Quidam homo animal non est falsa eius erit
etiam per contrapositionem conuersio quae dicit: Quoddam non animal non
homo est. Hoc enim uidetur haec propositio dicere, ac si diceret: Quaedam
res quae animal non est homo est, qui enim dicit: Non homo non est
hominem esse significat quod animal non sit. Hoc uero aperte falsum est, omnis
enim homo animal est, et si uera fuerit particularis negatio quae
dicit: Quoddam animal homo non est uera erit et eius per
contrapositionem conuersio quae dicit: Quidam non homo non animal non est. Aequale
est enim ac si diceret: Res quae homo non est non est non animal sed est
animal, ut equus et bos homo non est, et non est non animal. Ergo si cum
particularis negatio falsa est, falsa est etiam eius per compositionem
conuersio, et si cum particularis negatio uera est, uera est eius per contrapositionem
conuersio, non est dubium quin particularis negatio possit per contrapositionem
sibi ipsa conuerti. Nunc quoniam ostensum generalem affirmatiuam et
particularem negatiuam, per contrapositionem sibi posse conuerti, ostendamus
generalem negatiuam et particularem affirmatiuam per contrapositionem sibi non
posse conuerti. Et prius de generali negatione dicendum est. Nam si
generalis negatio uera est, non necesse erit per contrapositionem sibi conuersam
ueram esse. Sed si falsa fuerit et per contrapositionem sibi conuersam falsam
esse necesse est. Nam si falsa est quae dicit: Nullus homo animal
est falsa erit fortasse eius per contrapositionem conuersio, quae
dicit: Nullum non animal non homo est. Aequale est enim ac si dicat:
Nulla res est quae non sit animal et sit non homo, quod est omnis res quae
animam non habet homo est, quod aperte falsum est. Item si uera fuerit
generalis negatio, falsa erit eius per contrapositionem conuersio. Nam si uera
est quae dicit: Nullus homo est lapis falsa erit eius per
contrapositionem conuersio quae dicit: Nullus non lapis non homo
est. Aequale est enim ac si dicat: Nulla res est quae cum non sit lapis
non homo sit, quod est omnis res quaecumque lapis non fuerit homo est, quod
falsum est. Innumerabilia enim inuenies quae non sunt lapides, et non homines
non sunt; ergo quoniam si generalis negatio falsa fuerit, Falsa est eius per
contrapositionem conuersio, uel si eadem uera fuerit, falsa erit eius per
contrapositionem conuersio, non est dubium generalem negationem sibi non posse
[808D] conuerti, quod enim in aliquo fallit, generaliter colligi non
potest. Restat igitur ut id quod reliquum est monstremus, particularem
affirmationem per contrapositionem sibi non posse conuerti. Cum enim fuerit
particularis affirmatio uera, uera erit eius etiam per contrapositionem
conuersio. Nam si uera est quae dicit: Quidam homo animal est uera
est eius per contrapositionem conuersio: Quoddam non animal non homo
est. Aequale est enim ac si dicat: Quaedam res quae animam non habet homo
non est, quod uerum est. Lapis enim animam non habet, et tamen homo non est.
Item si particularis affirmatio quae dicit: Quidam lapis homo est
falsa est, uera erit eius per contrapositionem conuersio quae
dicit: Quidam non homo non lapis est. Aequale est enim ac si
diceret: Quaedam res quae homo non fuerit lapis non est, quod uerum est. Equus
enim homo non est, et tamen lapis non est. Ergo si cum in quibusdam
particularis affirmatio uera fuerit, uera erit eius per contrapositionem
conuersio, et si cum in quibusdam falsa fuerit particularis affirmatio, uera
erit eius per contrapositionem conuersio, non est dubium particulares
affirmationes per contrapositionem sibi non posse conuerti. Generalis enim negatio
et particularis affirmatio, quae contraiacentes sunt, in per contrapositionem
conuersionibus contraria patiuntur. Nam in generalibus negatiuis siue generales
negatiuae uerae fuerint siue falsae per contrapositionem conuersiones semper
falsae sunt; in particularibus autem affirmatiuis, siue particularis affirmatio
uera fuerit siue falsa, siue per contrapositionem conuersio uera est. Repetendum
est igitur a superioribus et confirmandum quod in simplicibus terminorum
conuersionibus particularis affirmatio et generalis negatio sibi conuerti
possunt. Generales uero affirmatio et particularis negatio sibi conuerti uon
possunt. In his uero conuersionibus quae per contrapositionem fiunt, contra
est; nam generalis affirmatio et particularis negatio per contrapositionem sibi
ipsis conuerti possunt, generalis uero negatio, et particularis affirmatio per
contrapositionem sibi ipsis conuerti non possunt, et generalis negatio et
particularis affirmatio quae sunt contraiacentes in ueri falsique distantia (ut
demonstratum est), sibi ipsis inuicem contraria patiuntur. Haec de
categoricorum syllogismorum categoricis propositionibus dicta sufficiant. Si
qua uero in his praetermissa sunt, in Perihermenias Aristotelis commentario
diligentius subtiliusque tractata sunt. Superioris series uoluminis quod
ad categoricorum syllogismorum propositiones attinebat explicuit. Nunc autem,
quantum introductionis patitur temperamentum, de ipsa categoricorum
syllogismorum ratione tractabitur; et quoniam omnium compositorum firmitudo uel
uitium, aut in his maxime reperitur ex quibus est compositum, aut penes bonam
malamue compositionem eius laus uituperatioque tenetur: namque domus si
fortibus lapidibus debilibusue constructa, ipsa quoque est fortis aut debilis;
porro autem si artificis compositionem aequabilem solertemque fuerit nacta,
ipsa quoque constructio, merito stabilitatis erit laudabile fundamentum; si
uero insolertior compositio fiat, tota quoque quamuis ex bonis ordinata
lapidibus, nulla sese gerens fabrica stabilitate nutabit; nos quoque hanc
eamdem imaginem secuti, prius de his quibus ipse syllogismus constat, id est
propositionibus explicuimus. Nunc uero de ipsa inter se syllogismorum
coniunctione compositioneque tractubimus. Illud uero meminisse debebis,
introducendis hic me praestitisse docendis, non introductis. Et prius
quid sit esse in omni uel non esse, paucis ostendam. Si qua enim [809D] res
alterius generis fuerit, omnem intra se speciem continebit, et in toto species
genere illa esse dicetur. Sit enim genus animal, homo uero species. Homo ergo
quoniam minus est quam animal, in toto animali esse dicetur. Omnis enim homo
animal est. Si quis ergo sic dicat aliquam rem de omni alia re praedicari,
conuersa uice nihil interest. Nam sicut in toto animali homo est, sic etiam animal
de omni homine praedicatur. In toto uero non esse est, quoties alia res ab alia
re omni disiuncta est: ut si dicas: Animal in nullo lapide est
nullum enim animal lapis est; et si dicas: Animal de nullo lapide
praedicatur de nulloenim lapide animal dicitur. Definimus ergo in toto
esse, uel in toto non esse sic: in toto esse, uel de omni praedicari dicitur,
quoties non potest inueniri aliquid subiecti ad quod illud quod praedicatur
dici non possit. Namque nihil hominis inuenitur ad quod animal dici non possit.
In toto uero non esse, uel de nullo praedicari dicitur, quoties nihil subiecti
poterit inueniri ad quod illud quod praedicatur dici possit. Nihil enim lapidis
inueniri potest de quo possit animal praedicari. Illud sane notandum est,
quod esse in toto uersa uice dicitur. Nam si aliquid [810C] de omni aliquo
praedicatur, illud de quo illud praedicatur in toto illo esse dicitur quod
praedicatur, ut animal de omni homine dicitur. Homo uero in toto est, id est
uelut quaedam pars intra totum animal latet. Et si quid in alio omni fuerit, in
eo toto res illa de quo superius dicebatur esse dicitur, ut idem animal cum in
omni sit homine, et de eo omni praedicetur, homo in toto est animali. His
igitur ita positis, quotiescumque ita dicimus, ut litteras pro terminis
disponamus, pro breuitate hoc et compendio facimus, id quod per litteras
demonstrare uolumus uniuersaliter demonstrarnus. Nam fortasse in terminis
aliquibus falsum ingerendum necesse sit. In litteris uero nunquam fallimur,
quoniam ad hoo utimur litteris quasi terminos poneremus. In litteris uero
ipsis, nisi terminorum coniunctio per se firma ualensque fuerit, ulla neque
ueritas, neque falsitas reperietur. Quoties igitur aliud de alio omni predicari
uolumus ostendere, sic ponimus. Sit primus terminus a, secundus b, et
praedicetur a de omni b. Hoc autem ita accipito tanquam si posuerimus a animal,
b hominem. Eodem modo et de negatiuis. Nam si dicamus, a de nullo b
praedicatur, tale est ac si dicamus, a, quod est animal, de nullo lapido
praedicatur, quod est b, et alia quaecumque eis fuerint consimilia. Omnis autem
syllogismus simplex tribus terminis demonstratur atque concluditur. Sed
prius ipsorum syllogismorum figurae aspiciumus, post uero do modis ordinibusque
eorum tractabimus. Tribus igitur terminis ita positis, ut prope se et
sibi connexi sint, tres non ultra fieri complexiones necesse est hoc modo: sit
enim a, sit b, sit c; aut enim a de b praedicabitur, et b de c, aut certe a et
de b praedicabitur et de c, uel iisdem ipsis a et b c terminus uidebitur esse
subiectus. Sit enim a bonum, sit b iustum, sit c uirtus, aut enim a, id est
bonum erit in omni b, id est iusto, et dicetur: Omne iustum bonum
est et item b iustum in omni c, id est uirtute, et dicetur: Omnis
uirtus iusta est. Et erunt huiusmodi propositiones: Omne iustum
bonum est et: Omnis uirtus iusta est aut a, id est bonum, de
b, quod iustum est, et de c, quod uirtus est, predicabitur, ut sit: Omne
iustum bonum est. Omnis uirtus bona est aut certe a bonum, b iusto, et c
uiriuti subiacebit, ut dicatur: Omne bonum iustum est et:Omne bonum
uirtus est. In hac enim complexione b et c de solo a termino
praedicantur. Ubi uero a de omni b termino, et b item predicatur de omni c.
Hanc figuram uoco primam quae definitur sic: Prima figura est in qua is
qui subiectus est de alio praedicatur. Namque b, quod a termino subiectum
est, ad c item terminum praedicatur. Extremitates uero dico huius figurae quod
praedicatur et quod subiectum est, id est a c. Namque a pradicatur de b
termino, c uero terminus b termino subiacet. Medium autem illud uoco quod alii
subiacet, et de alio praedicatur, id est b. Nam b terminus a termino subiacet,
de c uero termino praedicatur. Maior uero extremitas est, quae prima
praedicatur, id est a. Namque idem a de b termino praedicatur. Minor uero quae
medio termino subiicitur, id est c, namque c terminus medio termino, id est b,
subiecius est; de eo enim b medius terminus dicitur. Maior uero terminus a
uocatus est, id est qui praedicatur, quoniam omne praedicatum ab e. de quo
praedicatur maius est. Et in conclusionie, sicut in prima propositione, semper
a terminus praedicatur, a enim bonum praedicatur de b iusto, et
dicitur: Omne iustum bonum est b uero medius terminus predicatur de
c, et dicitur: Omnis uirtus iusta est. Ex his igitur concluditur in
syllogismo: Omnis uirtus bonum est et a bonum nominabitur de c
uirtute, atque ideo maior a nobis extremitas appeliatur. Id uero
meminisse debemus, quod ea quae paria sunt retorqueri possunt, et ad se inuicem
praedicari, et sicut id quod predicatur in eo quod subiectum est, omni est, ita
rursus conuersum quod fuerit subiectum, in eo quod antea praedicabatur omne
erit. Nam si f et g duo termini ita sibi sint aequales, ut neuter neutro maior
sit, cum praedicaueris f de omni g, erit f terminus in omni g termino. Si uero conuertas
et praedices g terminum de f termino, erit iterum g terminus in omni f termino.
Sit enim f risibile, g homo. Ergo si praedices f risibile, et g hominem
subiicias, f risibile in omni g inuenitur. Omnis enim homo risibile est. Si
uero praedicas g hominem ad f risibile, g homo in omni f risibile reperitur.
Omne enim risibile homo est. Quid autem termini sint, uel quid
praedicatio, aut subiecto, priori de propositionibus libro satis dictum est.
Sed ne forte erremus quod uidetur uniuersalis affirmatio conuersa. Nam de hoc
quoque superius dictum est. Modo uero hoc solum monstrare uolumus, quod
quae sunt in toto paria sola conuertantur. Hoc tamen prodest ad ostensionem
syllogismorum quae fit in circulo, quam in Analyticis diximus. Ac de prima
syllogismorum categoricorum figura expeditum est. Secunda uero figura est
quoties a terminus de utrisque b et c terminis praedicatur hoc modo: Si enim
dicas a bonum de omni b iusto, ut sit hoc modo propositio: Omne iustum
bonum est et inde a bonum de omni c uirtute, ut dicas: Omnis uirtus
bonum est solum a de utrisque b et c terminis praedicasti, et erit haec
secunda figura. Medius autem terminus in hac figura erit qui de utrisque
praedicatur, id est a. Extremitates uero ea quae subiecta sunt, id est b et c.
Maior uero extremitas est de qua primo a terminus appellatur, id est b iustum;
uel si ad c primo praedicabitur c terminus maior extremitas inuenitur. Idcirco
quod ea extremitas de qua medius terminus primo praedicatur, in conclusione
ipsa quoque praedicabitur, ut posterius demonstrandum est. Minor uero
extremitas erit ad quod medius terminus posterius praedicabitur. Tertia
uero figura est, quoties a et b termini de ullo c praedicantur. Si quis enim
praedicet a, id est bonum de c, id est uirtute, ut sit huiusmodi
propositio: Omnis uirtus bonum est item b praedicetur de c, ut
sit: Omnis uirtus iustum est tertiam figuram facit. In hac uero
figura medius terminus erit qui utrisque subiectus est, id est c. Namque de c
termino a et b termini praedicantur. Maior uero extremitas est quae primo
praedicatur, id est a; minor uero quae postea, id est b; uel si quem libuerit b
prius, a posterius praedicare secundum priorem posterioremque praedicationem,
maior minorue extremitas inuenietur, et hic quoque maior extremitas in conclusionibus,
sicut in superioribus aliis figuris, de minore praedicatur. Expeditis
igitur tribus syllogismorum figuris, dicendum est quia perfectus syllogismus
est cui ad integram probatamque conclusionem ex superius sumptis et propositis
nihil deest. Sed modo atque ordine facta conclusio nihil dehabens, per ea quae
antea proposuit terminatur. Imperfectus uero syllogismus est cui nihil
aeque ad perfectionem deest, uerumtamen in his quae in propositionibus sumpta
sunt aliqua desunt cur ita esse uidetur. Sed et hae definitiones omnes
posterius liquebunt. Nunc autem unde hae figurae nascantur breuiter
expliicandum est. Quoniam unde nascuntur, in eadem iterum resoluuntur. Sed
secunda et tertia figura de prima figura nasci et procreari uidentur. Sit enim
a terminus in omni b termino, et de omni eo praedicetur, b uero terminus de
omni c termino praedicatur. Haec, ut dictum est, prima syllogismorum figura
est. Si quis igitur maiorem extremitatem propositionemque conuertat, et quod
fuerat antea praedicatum faciat esse subiectum, secundam faciet figuram. Nam
quemadmodum a terminus praedicatur de b termino, ita b de c. Si ergo
conuertatur, et fiat b terminus de a termino praedicetur, inuenitur b terminus
qui antea medius fuerat, et a termino subiectus, de c uero termino praedicatur
ad utrosque terminos praedicatiuus. Age enim quoniam a bonum de b
iusto praedicabatur, b uero iustum de c uirtute praedicabatur, erat
propositio: Omne iustum bonum est Omnis uirtus iusta est
manente propositione quae est: Omnis uirtus iusta est prima
propositio (id est "Omne iustum bonum est") contrauertatur et
fiat: Omne bonum iustum est. Inueniuntur igitur propositiones sic: Omne
bonum iustum est. Omnis uirtus iusta est et iustum, id est b de a et c
terminis praedicabitur. Conuersa igitur maiore prioris figurae extremitate,
secunda syllogismorum figura procreatur. Tertia uero figura nascitur,
minori propositione conuersa. Nam si a bonum predicatur de b iusto, ut
dicatur: Omne iustum bonum est b uero iustum praedicatur de c uirtute,
ut dicatur: Omnis uirtus iusta est si, priore propositione manente,
id est: Omne iustum bonum est secunda quae est: Omnis uirtus
iusta est conuertatur et fiat: Omne iustum uirtus est
inuenietur omnes propositiones sic: Omne iustum bonum est. Omne iustum
uirtus est et de b iusto a et c termini praedicantur, et fit tertiae
figurae connexio. Conuersis igitur primis posterisque extremitatibus primae
figure, tertia uel secunda figura nascuntur. At uero unaquaeque harum trium
figurarum habet sub se plures syllogismorum modos, ut modi sub figuris ita sint
ut sunt species sub suis generibus. Habet enim prima figura sub se,
Aristotele auctore, modos quatuor; sed Theophrastus uel Eudemus super hos
quatuor quinque alios modos addunt, Aristolele dante principium in secundo
Priorum Analylicorum uolumine, quod melius postmodum explicabitur. Secunda uero
figura habet sub se quatuor modos; tertia uero, auctore Aristotele, sex; addunt
etiam alii unum, sicut ipse Porphyrius, superiores scilicet sequens. Et
quoniam (ut superiore libro dictum est) aliae propositiones affirmatiuae sunt,
aliae negatiuae, et earum aliae uniuersales, aliae uero particulares, secundum
eas ipsas, propositiones syllogismorum conclusionesque iunguntur. BARBARA Namque
primae figurae primus modus est qui fit ex duabus uniuersalibus affirmatiuis,
uniuersalem colligens affirmatiuam. Si enim a termimis fuerit in omni b
termino, et si b terminus de omni c termino fuerit praedicatus, a terminus de
omni c termino praedicabitur. Namque a bonum si praedicetur de omni b iusto, ut
sit: Omne iustum bonum est b uero iustum, si de c praedicetur
uirtute, ut sit: Omnis uirtus iustum est necessario concluditur
extremitatibus ad se inuicem praedicatis, id est a et c, ut sit: Omnis
uirtus bonum est Sunt igitur huiusmodi propositiones atque conclusio? Si
a in omni b fuerit, et b in omni c fuerit, a terminus de omni c praedicabitur,
id est: Omne iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est; et
conclusio: Omnis igitur uirtus bonum est et hic primae figurae primus
modus est. CELARENT Secundus uero modus primae figurae est, quoties ex
prima uniuersali negatiua et secunda uniuersali affirmatiua conclusio
uniuersali negatione colligitur. Si enim sit a malum, b bonum, c iustum, a
terminus de nullo b termino praedicabitur. Nullum enim bonum malum est, b uero
terminus de omni c termino praedicabitur, omne enim iustum bonum est. Quare
colligitur, nullum iustum malum est, ut est hoc modo: Si a terminus de nullo b
termino praedicatur, b uero terminus de omni c fuerit praedicatus, a terminus
de nullo c praedicabitur, ut est: Nullum bonum malum est, Omne iustum
bonum est; Nullum igitur iustum malum est. DARII Tertius uero modus
primae figurae est, quoties ex uniuersali affirmatiua, et particulari
affirmatiua, particularis affirmatiua colligitur. Nam si a uirtus de omni b, id
est bono, praedicetur, et b bonum de quodam c, id est iusto, fuerit praedicatum
particulariter, erit quoque conclusio particularis, hoc modo, ut a uirtus de
quodam c iusto particulariter praedicetur. Si igitur fuerit a terminus in omni
b, et b terminus in aliquo c particulariter, erit a terminus in aliquo c
particulariter, ut sit: Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum bonum
est; Quoddam igitur iustum uirtus est. FERIO Quartus modus primae
figurae est talis, quoties ex uniuersali negatione et particulari affirmatione
paricularis negatiua colligitur. Nam si a terminus de nullo b termino
praedicetur, b uero termimis de quodam c termino praedicetur, a terminus de
quodam c termino non praedicabitur, quod monstrat subiecta descriptio. Nam sunt
huiusmodi propositiones: Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum
est; Quoddam igitur iustum malum non est. Hos ergo quatuor in prima
figura modos in Analyticis suis Aristoteles posuit. Caeteros uero quinque modos
Theophrastus et Eudemus addiderunt, quibus Porphyrius, grauissimae uir
auctoritatis, uisus est consensisse, qui sunt huiusmodi. Nam quoniam
particularis affirmatiua sibi ipsi conuertitur, quisquis ostenderit in
conclusione a terminum de quodam c termino particulariter praedicari, in eadem
ipsa conclusione monstrauit quod c terminus de a termino rursus particulariter
praedicetur. Nam si sibi particularis propositio in coliclusione conuertitur,
si a terminus in quodam c termino fuerit, c terminus de quodam a termino praedicabitur.
Item quisquis uniuersalem negatiuam in conclusione probauerit, necesse est eum
ipsius quoque conuersionem in eadem conclusione probasse. Uniuersalis enim
negatio semper sibi couuertitur. Nam si quis probauit quod a terminus de nullo
c termino praedicatur, non est dubium quin in hac conclusione illud quoque
probatum sit, quod c terminus de nullo a termino praedicetur. Semper enim, ut
dictum est, uniuersalis negatiua sibi ipsi conuertitur. Uniuersalis quoque
affirmatiua duplici conclusione continetur: nam quisquis ostendit a terminum de
omni c termino praedicari, illud quoque ostendit quod c terminus de quodam a
termino particulariter praedicetur. Si quis enim probauerit animal de omni
homine praedicari, ita dicens, omnis homo animal est, illud quoque necessario
monstrauit particulariter, quoniam quoddam animal homo est. Ita semper
uniuersalis negatio, et uniuersalis affirmatio, uel particularis affirmatiua
dupliciter concluduntur. Aliae enim sibi ipsis conuertuntur, quae particularis
est particulariter, quae uniuersalis uniuersaliter. Alia uero, cum ipsa
uniuersalis affirmatiua sit, particulariter sibi ipsi conuertitur. Particularis
autem negatio nunquam sibi ipsi conuertitur, atque ideo simplicem in se retinet
conclusionem. Hoc autem quod nuper diximus, in secundo priorum
Analyticorum libro ab Aristotele monstratur, quod scilicet Theophrastus et
Eudemus principium capientes ad alios in prima figura syllogismos adiiciendos
animum adiecere, qui sunt huiusmodi qui *kata anaklasin* uocantur, id est, per
refractionem quamdam conuersionemque propositionis. BARALIPTON Et est
quintus modus ex duabus uniuersalibus affirmationibus, particularem colligens
affirmatiuam hoc modo: Si a fuerit in omni b, et b fuerit in omni c, posset
equidem concludi quod a terminus esset in omni c termino. Sed quoniam ista
uniuersalis propositio, ut dictum est, particulariter conuertitur, praetermisso
eo quod a terminus de omni c termino praedicatur, conclusio esse dicitur quod c
terminus de quodam a termino praedicatur, quod hoc exemplo monstrandum est. Si
enim sint propositiones sic:Omne iustum bonum est, Omnis uirtus iusta
est; posset concludi equidem quoniam: Omnis uirtus bonum est.
Sed quoniam illa propositio sibi conuertitur, ut sit: Quoddam bonum uirtus
est particulariter, particularis syllogismus conclusioque colligitur ex
duabus uniuersalibus affirmatiuis. Eius uero forma talis est, a terminus in
omni b, b terminus in omni c; igitur c terminus in quodam a, ut est: Omne
iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est; Quoddam bonum iustus
est. Per conuersionem refractionemque dicitur, quoniam quod uniuersaliter
colligebatur conuersum, particulariter collectum est. CELANTES Sextus modus
est primae figurae qui fit ex uniuersali negatiua et uniuersali affirmatiua
uniuersalem conclusionem per conuersionem colligens. Nam si a terminus in nullo
b fuerit, b uero terminus in omni c termino fuerit, posset equidem colligi
quoniam a terminus in nullo c termino est: se quoniam uniuersalis negatiua
conuertitur, dicimus quoniam c terminus in nullo a termino est, ut sit hoc
modo: Nullum bonum malum est, Omne iustum bonum est; posset
colligi: Nullum iustum malum est sed ex his per conuersionem
colligimus: Nullum malum iustum est. DABITIS Septimus modus primae
figurae est, qui ex uniuersali affirmatiua et particulari affirmatiua per
conuersionem particularem colligit affirmatiuam. Si enim fuerit a terminus in
omni b, et b terminus de quodam c termino praedicetur, potest a terminus de
quodam c termino praedicari. Sed quoniam particularis affirmatio sibi ipsi
conuertitur, per conuersionem fit conclusio, et dicitur c terminus de quodam a
termino praedicari, ut sit sic: Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum
bonum est; posset equidem concludi, quoniam: Quoddam iustum uirtus
est sed quia particularis affirmatio conuertitur, dicimus quoniam:
Quaedam uirtus iusta est. FAPESMO Octauus modus primae figurae est,
quoties ex uniuersali affirmatione et uniuersali negatione particulariter
colligitur. Si enim a terminus de omni b termino praedicatus fuerit, b uero
terminus de nullo c termino praedicetur, non posset colligi quoniam a terminus
de nullo c termino praedicatur. Cur autem non possit, in resolutoriis dictum
est. Sed quoniam uniuersalis negatiua sibi ipsa conuertitur, potest dici et
conuerti, quoniam c terminus de nullo b termino praedicatur, b uero terminus de
quodam a termino dicitur, quoniam uniuersalis affirmatiua purtioulariter sibi
ipsa conuertitur: quare c terminus de quodam a termino non praedicabitur, ut
sit sic: Omne bonum iustum est, Nullum malum bonum est; non
posset colligi, quoniam: Nullum malum iustum est, sed conuertitur
sic: Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum est; Quoddam
igitur iustum malum non est. FRISESOMORUM Nonus modus primae figurae est,
qui ex particulari affirmatiua et uniuersali negatiua particularem colligit
negatiuam per conuersionem. Si enim a terminus de quodam b termino, b uero
terminus de nullo c termino praedicetur, non potest quidem dici quoniam a
terminus de quodam c termino non praedicabitur. Cur autem non possit, hoc
quoque in resolutoriis diximus; sed quoniam uniuersalis negatio conuerti
potest, dicitur quoniam c terminns de nullo termino praedicatur, et b terminus
de quodam a praedicatur; c igitur terminus de quodam a non praedicabitur, ut
sit sic: Quoddam bonum iustum est, Nullum malum bonum est; Quoddam
igitur iustum malum non est. Expeditis igitur nouem primae figurae modis,
ad secundae figurae quatuor modos ueniamus. lllud tantum constet, quod
quemadmodum in prima figura per nouem supradictos modos et affirmatio
uniuersalis, et negatio uniuersalis, et affirmatio particularis, et negatio
particularis, in conclusione colligitur, in secunda figura affirmatiuam neque
generalem neque particularem posse colligi sed tantum uel particulariter, uel
uniuersaliter solas colligi negatiuas. CESARR Est autem secundae figurae
primus modus hic, quoties ex uniuersali negatione, et uniuersali affirmatione,
uniuersalis negatiue colligitur. Si enim a terminus de nullo b termino et de
omni c termino praedicetur, terminus de nullo c termino praedicabitur. Sit enim
a bonum, sit b malam, c iustum. Si quis igitur sic dicat: Nullum malum
bonum est, Omne iustum bonum est; concludit: Nullum iustum
malum est. Liquet igitur maiorem extremitatem de minore in conclusione
praedicari. Sed omnes secundae fgurae syllogismis quam uis ueri sint, uerum
tamen ex seipsis non probatur sed ex primae figurae modis implentur. Namque si
a terminos de nullo b termino praedicetur, et in omni c termino sit, nondum
probatum est quoniam omnino b terminus de nullo c termino praedicetur. Sed si
quis ex isto secundae figurae primo modo primae figurae secundum modum faciat,
per conuersionem totus syllogismus conclusioque probata est. Si quis enim in
hoc syllogismo qui est a terminus in nullo b, et idem a terminus de omni c
praedicetur, et a b propositionem conuertat, ut faciat esse b a, nam omnis
uniuersalis negatiua conuertitur; si quis igitur dicat quoniam a terminus de
nullo b termino praedicatur, et b igitur de nullo a termino praedicabitur sed a
terminus de omni c termino praedicabitur. Fit igitur primae figurae
secundus modus ex uniuersali negatiua et uniuersali affirmatiua uniuersalem
colligens negatiuam, ut sit conclusio. De nullo igitur c termino b
praedicabitur. His igitur conuersionibus omnis secundae et tertiae figurae
syllogismus conclusioque colligitur et probatur. Atque ideo quoniam ex seipsis
non sunt probati nisi ex superioribus comprobentur, id est, primae figurae
modis, quicumque in secunda uel tertia figura inuentus fuerit, imperfectus
uocatur syllogismus. CAMESTRES Secundus uero modus secundae figurae est
quoties ex uniuersali affirmatiua et uniuersali negatiua commutatis ordinibus
uniuersalibus rursus negatiua concluditur, Si enim a terminus in omni b termino
fuerit, et de nullo c termino praedicetur, b term in us de nullo c termino
praedicabitur. Sit enim a bonum, b iustum, c malum. Si quis igitur sic
dicat: Omne iustum bonum est, Nullum malum bonum est;
concludit: Nullum igitur malum iustum est. Sed haec complexio
coniunctioque propositionum duplicem conuersionem habet. Ostenditur enim de
secundo primae figurae modo sic. Nam si a terminus in omni b termino est, et de
nullo c termino praedicatur, hic uniuersalis negatiua conuertitur. Erit igitur
ut c terminus de nullo a termino praedicetur. Quod si ita est, erit huiusmodi
syllogismus: c terminus de nullo a termino praedicatur, a terminus in omni b
termino est, c igitur terminus de nullo b termino praedicabitur. Ecce una
conuersio facta est propositionis negatiuae. Sed quoniam diximus concludi non c
in nullo b sed b in nullo c termino, hic uniuersalis conclusio negatiua
conuertitur: et sicut conclusum est c terminum de nullo b termino praedicari,
ita concluditur de nullo c termino b terminum praedicari. FESTINO Tertius
modus secundae figurae est, quoties ex uniuersali negatiua et particulari
affirmatiua particularis negatiua colligitur. Si enim a terminus de nullo
b termino praedicetur, et in quodam c termino fuerit, b terminus de quodam c
termino non praedicabitur. Sit enim a bonum, b malum, c iustum. Si quis igitur
sic dicat: Nullum malum bonum est, Quoddam iustum bonum est;
concludat necesse est: Quoddam iustum malum est. Hic quoque
syllogismus per conuersionem hoc modo probatur. Nam si a terminus de nullo b
termino praedicatur, et b terminus de nullo a termino praedicabitur. Sed a
terminus de quodam c termino praedicatur. Redit igitur primae figurae modus
quartus, qui est ex uniuersali negatione est particulari affirmatione,
particularem scilicet colligens negatiuam, ut in hoc quoque syllogismo. Nam hic
quoque particularem nagatiuam colligit, id est b terminum de quodam c termino non
praedicari. BAROCO Quartus modus secundae figurae est, qui ex uniuersali
affimatione et particulari negatione particularem colligit negatiuam, Nam si a
terminus in omni b termino sit, et de quodam c termino non praedicetur, b
terminus de quodam c termino non praedicabitur. Sit enim a bonum, b iustum, c
malum. Si quis igitur dicat: Omne iustum bonum est, Quoddam malum bonum
non est; concludit: Quoddam igitur malum iustum non est. Haec
uero complexio atque ordo propositionum per conuersionem non potest approbari.
Generalis enim affirmatiua sibi ipsa conuerti non potest. Monstratur igitur
iste syllogismus ex prima figura non per conuersionem sed per impossibilitatem,
quoniam si particularis conclusio negatiua in hoc syllogismo non concluditur,
aliquod inconueniens impossibileque contingit. Sed haec impossibilitas per
primam figuram demonstrabitur. Dico enim quoniam si a terminus de omni b
termino praedicetur, et in aliquo c termino non sit, talem colligi
conclusionem, ut b terminus de aliquo c termino non praedicetur. Nam si hoc
falsum est, huic contraiacens propositio uera erit. Particularibus autem
negatiuis uniuersales affirmatiuae contraiacentes sunt, ut in superiore libro
docuimus. Si igitur hic particularis negatio non est conclusio, erit generalis
affirmatio. Sit enim affirmatio generalis, et b terminus de omni c termino
praedicetur; sed a terminus de omni b termino predicatur, b uero terminus de
omni c termino praedicari dicitur; a igitur terminus de omni c termino
praedicatur, quod fieri non potest. lta enim a c propositionem posuimus prius,
ut diceremus a terminum de quodam c termino non praedicari. Hoc igitur ostensum
est per primum modum primae figurae. Quare in secunda figura omnis
syllogismus imperfectus est, et eius probatio aut per conuersionem in primam
figuram reducitur, aut ex hypothetica dispositione per impossibilitatem, et
primam figuram aliter fieri non posse monstratar, et alii quidem omnes per
impossibile probantur, quod paulo post dernonstrabitur. Restat ut tertiae
figurae modos atque ordines explicemus. Sed antea quam id faciamus, illud prius
uidendum est, quod in tertiae figurae modis quam conclusio colligitur
uniuersalis. Sed si uel negatiuae uel affirmatiuae fuerint collectiones,
particulares semper erunt, nunquam etiam generales. DARAPTI Est autem
tertiae figurae primus modus hic, qui ex duabus uniuersalibus affirmationibus
particularem colligit affirmationem. Nam si a et b termini de omni c termino
praedicentur, a terminus de quodam b termino praedicabitur per conuersionem.
Nam si b terminus de omni c termino praedicatur, et uniuersalis affirmatio
particulariter sibi conuertitur, c terminus de quodam b termino praedicatur.
Quod si ita est, fit tertius primae figurae modus, qui est ex uniuersali et
particulari affirmatiua, et colligit a terminuni de quodam b termino
praedicari. Sit enim a iustum, b uirtus, c bonum. Si quis enim sic dicat: Omne
bonum iustum est, Omne bonum uirtus est; fit conclusio:
Quaedam uirtus iusta est. Mutant alii terminos, et uolunt facere secundum
modum, ut sit a uirtus, b iustum, c bonum, ut si talis syllogismus: Omne bonum
uirtus est, Omne bonum iustum est; et concludatur: Quoddam
iustum uirtus est. Sed hunc Aristoteles a superiore non diuidit, et hos
duos unum modum putat, et idcirco nos septem tertiae figurae esse diximus modos
dubitantes; sed magis Aristoteles sequendus est, atque ideo alium modum dicamus
esse qui possit integre uideri secundus. <III-2: FELAPTON> Secundus
uero modus tertiae figurae est, quoties ex uniuersali negatione et uniuersali
affirmatione negatio colligitur particularis. Si enim a terminus de nullo
c termino, b terminus uero de omni c termino praedicetur, a terminus de quodam
b termino non praedicabitur. Nam si a terminus de nullo c termino
praedicatur, b uero de omni c, et c terminus de quodam termino
praedicabitur. Particulariter enim sibi uniuersalis affirmatiua
conuertitur. Concluditur igitur in quarto primae figurae modo, a terminum
de quodam b termino non praedicari. Sit enim a malum iustum, c bonum. Si quis
sic dicat: Nullum bonum malum est, Omne bonum iustum
est; concludat necesse est: Quoddam igitur iustum malum non
est. Ex quo considerandum est maiorem extremitatem in conclusione
praedicari. DISAMISTertius modus tertiae figurae est, quoties ex particulari et
uniuersali affirmatiua particularis affirmatio concluditur. Si enim a terminus
de quodam c, et b terminus de omni c termino praedicetur, concluditur a
terminum de quodam b termino praedicari per duplicem conuersionem. Quoniam enim
b terminus de omni c termino praedicatur, et a terminus de quodam c termino
praedicatur, et particularis affirmatiua semper sibi ipsi conuertitur, c terminus
de quodam a termino praedicabitur. Sunt igitur propositiones sic: b terminus de
omni c termino, c uero terminus de quodam a termino praedicatur: quod si ita
est, colligitur in primae figurae modo tertio b terminum de quodam a termino
praedicari. Atque ita particularis affirmatiua conuertitur, et a terminus de
quodam b termino praedicabitur, eruntque duplices couuersiones, una
propositionis, alia conclusionis. Sit enim a iustum, b uirtus, c bonum. Si quis
igitur sic dicat: Quoddam bonum iustum est, Omne bonum uirtus
est; concludat necesse est: Quaedam uirtus iusta est. DATISI Quartus
modus tertiae figurae est quoties ex uniuersali affirmatione et particulari
affirmatione affirmatio particularis colligitur. Nam si a terminus de omni c
termino praedicetur, b uero terminus in quodam c termino sit, concluditur a
terminum de quodam b termino praedicari per conuersionem. Si enim b terniinus
de quodam c termino praedicetur, et c terminus de quodam b termino praedicatur,
quonium particularis affirmatiua sibi ipsi conuertitur, et fit syllogismus in
primae figurae tertio modo, qui at ex uniuersali affirmatiue et particulari
affirmatiue, particularem colligens affirmatiuam, ut sit syllogismus hoc modo:
a terminus in omni c, et c terminus in quodam b. Igitur b terminus in quodam b.
Sit n uirtus, h iustum, c bonum. Si quis igitur sic dicat: Omne bonum
uirtus est, Quoddam bonum iustum est; concludet quoniam: Quoddam
iustum uirtus est. BOCARDO Quintus modus tertiae figurae est quoties ex
particulari negatione et uniuersali affirmatione particularis colligitur
negatiua. Sed hic modus per conuersionem probari non potest sed per
impossibilitatem, sicut quartus secundae figurae probatus est modus. Si enim a
terminus de quodam c termino non praedicetur, b uero terminus de omni c termino
praedicetur, a terminus de quodam b termino non praedicabitur; nam si non ita
est, erit illud uerum, a terminum de omni b termino praedicari; sed b terminus
de omni c termino praedicatur, a igitur terminus de omni c termino
praedicabitur, quod fieri non potest. Prius enim ita positus est a terminus, ut
de quodam c termino non praedicaretur. Quod si generalis affirmatio in
conclusione syllogismi non est, ut sit a terminus in omni b termino, erit huic
contraiacans particularis negatio, ut a terminos de quodam b termino non
praedicetur. Sit enim a malum, b iustum, c bonum. Si quis igitur sic dicat: Quoddam
bonum malum non est, Omne bonum iustum est; concludat
necesse est: Quoddam igitur malum non est. FERISON Sextus modus
tertiae figurae est quoties ex uniuersali negatiua et particulari affirmatiua
particularis negatio colligitur per conuersionem. Nam si a terminus in nullo c
termino sit, b uero terminus de quodam c termino praedicetur, fit conclusio a
terminus de quodam b termino non praedicari. Nam si a terminus de nullo c
termino praedicatur, b uero termimis de quodam c termino praedicabitur, et c
terminus de quodam b termino praedicabitur, quoniam particularis affirmatiua
potest conuerti. Fit igitur talis syllogismus, ut a terminus de nullo c termino
praedicetur, c terminus de quodam b termino praedicetur, et a terminus de
quodam b termino non praedicetur. Sit a malum, b iustum, c bonum. Si quis
igitur dicat: Nullum bonum malum est, Quoddam bonum iustum est;
concludit: Quoddam iustum malum non est. His igitur
expeditis, quid ipse syllogismus sit definiendum est. Definitur autem
sic: Syllogismus est oratio in qua positis quibusdam atque
concessis, aliud quiddam quam sint ea quae posita et concessa
sunt, necessaria contingit per ipsa quae concessa sunt. Orationem
diximus esse syllogismum idcirco quoniam omnis definitio a generali trahitur,
genus autem syllogismi EST ORATIO. Quod autem dictum IN QUA POSITIS QUIBUSDAM
ET CONCESSIS, ita intelligendum est, quasi sic dictum esset, secundum quam
positis et concessis; ut enim syllogismus fiat, ante aliquid a proponente
dicitur, quod audiens concedat, quod si ille concesserit, concludit et perficit
syllogismum, idoirco, quia dubiae res per quaedam CONCESSA et probata
monstrantur, conceditur autem aequaliter et negatio uera. Caetera uero in
syllogismi definitione talia sunt quae non integre dispositos syllogismos a
syllogismorum definitione uerorum discernant. Nam quod dictum est IN QUA
POSITIS QUIBUSDAM, sumptorum scilicet et propositionum multitudo monstratur.
Sunt enim qui putantur esse huiusmodi syllogismi, in quibus tantum una
propositio est et una conclusio. Qualis est hic: Vides; Viuis
igitur. Homo es; Animal igitur es. et alia huiusmodi, quos
scilicet ueteres in syllogismis non acceperunt, syllogismos enim est aliquorum
collectio. At uero collectio non nisi plurimorum est, et quicumque unam posuit
propositionem, ille non colligit. Nullum igitur faciet syllogismum. Debet enim
syllogismus, ut angustissimus sit, duabus propositionibus comprobari. Quod
autem dictum est, aliud quiddam necessario euenire quam sint ipsa quae concessa
sunt, quoniam freqaenter tales ab aliquibus flunt syllogismi, ut ea quae
proposuerunt, ipsa etiam in conclusione concludant, ut est hic: Si homo
es, homo es; Homo autem es; Homo igitur es. Idem enim conclusit
quod ante proposuit. Atque ideo, ad istorum discretionem, aliud quiddam
contingere debere dictum est QUAM SINT EA QUAE CONCESSA SUNT, ut in
superioribus omnibus syllogismis quos in trium figurarum modis et
demonstratione posuimus. Tales uero syllogismi quales nunc dicti sunt per
ridiculi sunt, quod id quod ante concessum est quasi dubium quiddam in
conclusione colligitur. Nam quod positum est, necessario contingere, ad hoc
pertinet, quoniam frequenter ad inductionem uerae quaedam propositiones sunt
quarum conclusio nullo modo uera est, ut si quis sic dicat: Qui musicam
nouit musicus est et concedatur; et: Qui arithmeticam arithmeticus
est et: Qui medicinam medicus est et: Qui bonum bonus
est. Cum igitur haec omnia concessa sunt, dicat: Et qui malum, malus
est quod quasi superioribus simile uidetur sed omni modo falsum est: boni
enim homines non aliter cauent, nisi mala nouerint. Atque ideo propter eas
conclusiones quae sunt per eas propositiones quae per inductionem dicuntur,
additum est conclusiones in syllogismis necessarias contingere, id est ex
necessitate contingere. Est etiam alia exposilio sed in Analyticis
nostris iam dicta est. Illud uero quod dictum est, PER IPSA QUAE POSITA SUNT,
hoc propter eos dictum est qui tales faciunt syllogismis, in quibus aut minus
aliquid, aut plus, aut aliud propositum est quam proponi debuerat. Fiunt enim
huiusmodi syllogismi. Si quis enim ita dicat: Socrates homo
est, Omnis homo animal est; et concludat: Socrates igitur
animatus est minus proposuit, quod non dixit omne animal esse animatum.
Nunc si sic proposuisset, recte Socrates animatum esse concluderet, ita
dicendo: Socrates homo est, Omnis homo animal est, et: Omne
animal animatum est; Socrates igitur animatus est. Plus autem
proponere hoc est, ut si quis sic dicat: Omnis homo animal est, Omne
animal animatum est, sed et: Sol in Ariete est; Omnis igitur homo animatus
est hic uero superfluum est quod solem in Ariete esse interposuit. Aliud
autem quam necesss est quidam proponunt hoc modo, ut si quis sic dicat:
Omne homo animal est, Virtus autem bonum est; Omnis igitur homo
animatum est. Nulla igitur harum propositionum ad rem pertinet quod
concludere cupiebat. Expedita igitur syllogismi definitione, ad priorum
modorum naturam resolutionemque ueniamus, et prius omnes in ordinem
disponatur. PRIMAE FIGURAE MODI PRIMUS Omne iustum bonum
est, Omnis uirtus iusta est; Omnis igitur uirtus bona est. SECUNDUS
Nullum bonum malum est, Omne iustum bonum est; Nullum igitur
iustum malum est. TERTIUS. Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum
bonum est; Quoddam igitur iustum uirtus est. QUARTUS Nullum bonum
malum est, Quoddam iustum bonum est; Quoddam igitur iustum malum non
est. QUINTUS Omne iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est; Quoddam
igitur bonum uirtus est. SEXTUS Nullum bonum malum est, Omne iustum
bonum est; Nullum igitur malum iustum est. SEPTIMUS Omne bonum uirtus
est, Quoddam iustum bonum est; Quaedam igitur uirtus iusta est. OCTAVUS
Omne bonum iustum est, Nullum malum honum est; Quoddam igitur iustum
malum non est. NONUS Quoddam bonum iustum est, Nullum malum bonum
est; Quoddam igitur iustum malum non est. SECUNDAE FIGURAE
MODI PRIMUS Nullum malum bonum est, Omne iustum bonum
est; Nullum igitur iustum malum est. SECUNDUS Omna iustum bonum
est, Nullum malum bonum est; Nullum igitur malum iustum est. TERTIUS Nullum
malum bonum est, Quoddam iustum bonum est; Quoddam igitur iustum
malum non est.QUARTUS Omne iustum bonum est, Quoddam malum bonum non
est; Quoddam igitur malum iustum non est. TERTIAE FIGURAE
MODI PRIMUS Omne bonum iustum est, Omne bonum uirtus est; Quaedam
igitur uirtus iusta est. SECUNDUS Omne bonum uirtus est, Omne bonum
iustum est; Quoddam igitur iustum uirtus est. TERTIUS Nullum bonum malum
est, Omne bonum iustum est; Quoddam igitur iustum malum non est
QUARTUS Quoddam bonum iustum est, Omne bonum uirtus est; Quaedam
igitur uirtus iusta est. QUINTUS Omne bonum uirtus est, Quoddam bonum
iustum est; Quoddam igitur iustum uirtus est. SEXTUS Quoddam bonum
malum non est, Omne bonum iustum est; Quoddam igitur iustum malum non
est. SEPTIMUM Nullum bonum malum est, Quoddam bonum iustum est; Quoddam
igitur iustum malum non est. Hi sunt igitur omnes trium figurarum modi quorum
primae figurae quatuor primae indemonstrabiles nominantur et directi, id est
sine aliqua conuersione monstrati; indemonstrabiles autem quoniam non per alios
demoiistrantur, et perfecti dicuntur, quoniam per seipsos comprobantur. Et
primi quoniam positione et natura primi sunt, et in eos omnes caeteri
resoluuntur. Illi quoque quinque primae figurae modi imperfecti et per
conuersionem sunt. Secundae uero figurae, uel tertiae, omnes imperfecti sunt,
quoniam per primos primae figurae modos quatuor comprobantur, [824A] namque in
ipsos resoluuntur: ut eos per conuersionem resoluamus, et per impossibilitatem,
ut duo illi superius demonstrati sunt, consideremus igitur eorum principia,
quoniam unde nascuntur in idipsum resoluuntur. Quintus igitur primae figurae
modus de prima, primo figurae modo procreatur. Binis enim propositionibus
prioribus manentibus, conclusio primi modi particulariter conuersa quintum
efficit syllogismum, quod in subiecta declaratur descriptione: Omne iustum
bonum est,- eadem - Omne iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est;- eadem
- Omnis uirtus iusta est; Omnis uirtus bona est.- uersa - Quoddam
bonum uirtus est. Sextus uero primae figurae modus de secundo primae figurae
modo capit principium. Manentibus enim duabus prioribus propositionibus secundi
modi, uniuersali conclusione uniuersaliter conuersa, sextus nascitur
syllogismus, ut subiecta docet descriptio: Nullum bonum malum est,- eadem
- Nullum bonum malum est, Omne iustum bonum est;- eadem - Omne iustum
bonum est; Nullum iustum malum est.- uersa - Nullum malum iustum est. Septimus
modus primae figurae de tertio primae figura, nascitur modo. Manentibus
enim binis propositionibus prioribus, particulari affirmatiua in conclusione
conuersa, septimi modi collocatio procreatur: Omne bonum uirtus est,-
eadem - Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum bonum est;- eadem
- Quoddam iustum bonum est; Quoddam iustum uirtus est.- uertitur - Quaedam
uirtus iusta est. Octauus uero et nonus primae figurae modus in quartum
primae figurae modum resoluuntur, non etiam initium sumunt. Octauus resoluitur
in quartum hoc modo: prima enim quarti in secundam octaui uniuersaliter [824B]
conuersa, et prima propositione octaui modi particulariter in secundam quarti
modi conuersa, eadem conclusio colligitur, id est negatio particularis. Nullum
bonum malum est, negatio uniuersalis. Quoddam iustum bonum est,
particularis affirmatio. Uniuersaliter conuersa, Omne bonum iustum
est. Uniuersaliter conuersa, Nullum malum bonum est. Quoddam iustum
malum non est, eadem conclusio, Quoddam iustum malum non est. Nonus
uero modus in quartum modum resoluitur sic, prima quarti in secundam noni
propositionem uniuersaliter conuertatur, et secunda quarti particulariter in
primam noni, et eadem conclusio maneat negatio particularis. Nullum bonum
malum est, uniuersalis negatiua. Quoddam iustum bonum est, particularis
affirmatiua. Particulariter conuersa. Quoddam bonum iustum
est. Uniuersaliter conuersa, Nullum malum bonum est. Quoddam iustum
malum non est, eadem conclusio: Quoddam iustum malum non est. Resolutis
igitur quinque primae figurae modis in quatuor superioribus, secundae figurae
quatuor modos in prioris figurae modos quatuor resoluamus, quorum tres per
conuersionem probantur. Quartus uero per solam impossibilitatem. At uero primus
et secundae figurae secundus modus in secundum prioris figure modum
resoluuntur, et resoluitur primus sic. Conuersa enim prima uniuersali oegatione
uniuersaliter, et manente secunda uniuersali affirmatione, eadem conclusio
utrorumque nascitur: Nullum bonum malum est,- conuersa - Nullum
malum bonum est, Omne iustum bonum est;- eadem - Omne iustum bonum est;
Nullum iustum malum est- eadem - Nullum iustum malum est. Secundae
figurae secundus modus in primae figurae secundum modum resoluitur sic:
conuersa secunda propositione, et secunda prima manente, uniuersaliter fit
conuersa conclusio: Nulllum bonum malum est, Omne iustum bonum est, Omne
iustum bonum est;- conuersa - Nullum malum bonum est; Nullum iustum malum
est.- conuersa - Nullum malum iustum est. Tertius uero secundae figurae
modus, de quarto primae figurae procreatur. Ut enim uniuersaliter negatio in
primam propositionem uniuersaliter conuertatur, et secundae propositiones maneant,
idem syllogismi terminus propositioque colligitur hoc modo: Nullum bonum
malum est,- conuersa - Nullum malum bonum est, Quoddam iustum bonum est;-
similis - Quoddam iustum bonum est; Quoddam iustum malum non est.-
eadem - Quoddam iustum malum non est. Quartus modus seoundae figurae
quoniam iam primo, cum factus est per conuersionem, in superioris primae
figurae modum retorqueri non poterat sed per impossibile demonstratum est, hic
quoque per impossibile ad superiores reducitur modos, et quoniam omnes secundae
figurae modi per impossibile monstrantur, idcirco nos quoque inchoantes a
quarto omnes per impossibile resoluamus. Nam quartus secundae figurae modus in
primum primae figurae resoluitur per impossibilitatem, tertius in secundum,
secundus in tertium, primus in quartum, quod hoc modo liquebit. Si quis ergo
duas istas concesserit propositiones, id est: Omne bonum uirtus est.
et: Quoddam iustum uirtus non est necesse est quoque conclusionem
concedat quae est: Quoddam igitur iustum bonum non est. Nam si haec
falsa est, erit ei contraiacens uera quae est, omne iustum bonum est sed illam
concessit quae est prima quarti modi, id est: Omne bonum uirtus est. Ex
his igitur concludat: Omne igitur iustum uirtus est. Sed prius
concessit quarti modi secundum propositionem, quae est: Quoddam iustum
uirtus non est. Nunc uero concedit: Omne iustum uirtus est
duas sibi contraiacentes simul conclusurus est, quod fieri non potest. Hoc
autem idcirco euenit, quia conclusio quarti modi in primi modi secundam
propositionem conuersa est: quod si secunda propositio primi modi in quarti
conclusione non colligitur, quarti oonclusio, id est particularis negatio,
permanebit. Sed ne forte nos conturbet quod alios terminos in resoluendo modo
posuimus, quam superius in disponendo; non enim modo in terminis laboramus sed
in figuris et modis et complexionibus construendis atque resoluendis operam
consumimus. Eodem modo et caeteri secundae figurae in primos quatuor
resoluuntur: Omne bonum uirtus est- eadem - Omne bonum uirtus
est, Quoddam iustum uirtus non est; Omne iustum bonum est; Quoddam igitur
iustum bonum non est. Omne igitur iustum uirtus est. Tertus secundae figurae
modus secundo primae figurae modo sic resoluitur: si quis duas primas tertii modi
concesserit, particuiarem quoque negatione concludet, quae est: Quoddam
igitur iustum bonum non est. Nam si haec falsa est uera erit
contraiacens, quae est: Omne iustum bonum est. Sed etiam illa
concessa est, quae est: Nullum bonum malum est. Ex his ergo
colligitur: Nullum igitur iustum malum est. Sed prius concessa
erat: Quoddam iustum malum est nunc uero: Nullum iustum malum
est duas sibi contraiacentes, uno tempore concedit, quod fieri non
potest. Sublata igitur uniuersali conclusione, quae est: Omne iustum bonum
est remanebit particularis negatio, quae est: Quoddam iustum bonum
non est. Nullum bonum malum est,- conc. - Nullum bonum malum
est. Quoddam iustum malum est; - contr. - Omne iustum bonum
est. Quoddam igitur iustum bonum non est. - perm. contr. - Nullum ergo iustum
malum est. Secundus secundae figurae in tertio primae figura, modo sic
resoluitur: si quis duas secundae figura, propositiones concesserit,
conclusionem quoque concedit, quae est: Igitur iustum bonum est. Nam
si haec falsa est, erit uera contraiacens ei particularis
affirmatio: Quoddam iustum bonum est. Sed idem concessit illam quae
est: Omne bonum uirtus est concludat necesse est: Quoddam
iustum uirtus est qui iam ante concesserat secundam secundi modi quae
est: Nullum iustum uirtus est duas contraiacentes uno tempore
concedit, quod fieri non potest. Omne bonum uirtus est,- concessae
- Omne bonum uirtus est, Nullum iustum uirtus est; -
contraiac.- Quoddam iustum bonum est; Nullum iustum bonum
est. - permut. - Quoddam iustum uirtus est. Primae item secundae
figurae in quartum primae figurae sic resoluitur: qui concedit duas primi modi
propositiones, concedat necesse est et conclusionem. Nam si illa falsa est,
erit uera contraiacens ei particularis affirmatiua quae est: Quiddam
iustum bonum est. Sed idem concessit illam quae est: Nullum bonum
malum est concludat necesse est: Quoddam igitur iustum malum non est
qui ante concesserat illam quae est: Omne iustum malum est. Uno
tempore duas contraiacentes concedit, quod fieri non potest. Sublata igitur
particulari affirmatione quae est: Quoddam iustum bonum est remanet
illa quae est: Nullam iustum bonum est. Nullum bonum malum
est, - similes - Nullum bonum malum est. Omne iustum malum
est; - contraiac. - Quoddam iustum bonum est. Nullum iustum bonum
est. - perm. iacen. - Quoddam igitur iustum malum non est. Sequitur
ut tertiae figurae modos ad primos quatuor reducamus, quorum quinque per
conuersionem et per impossibilitatem ad primos quatuor resoluuntur unus uero
solus, id est quintus, per solam impossibilitate in priora resoluitur. Primus
tertiae modus figurae in tertium primae figurae hoc modo resoluitur: Si enim
prima propositio tertii modi primae figurae maneat, et secunda propositio
particularis tertii modi prime figurae uniuersaliter conuertatur, et sit
secunda propositio primi modi tertiae figurae, eadem conclusio, colligitur, id
est affirmatio particularis. Omne bonum iustum est,- manet -
Omne bonum iustum est, Quaedam uirtus bona est;- conu. - Omne bonum
uirtus est; Quaedam uirtus iusta est.- manet - Quaedam uirtus iusta est. Vel
certe sic, quia superius talem syllogismum diximus terminis commutatis, quem
Aristoteles dissimilem non putat. Omne bonum uirtus est,- similes -
Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum bonum est;- conu. - Omne honum
iustum est; Quoddam iustum uirtus est.- manet - Quoddam iustum uirtus
est. Secundus modus tertiae figurae in quartum modum primae figura, hoc
modo resoluitur. Si enim primae propositiones secundi tertiae figurae modi, et
quarti modi primae figurae maneant, quarti uero modi primae figurae secunda
propositio uniuersaliter conuertatur, et secunda sit proposilio secundi modi
tertiae figurae, eadem conclusio procreatur. Nullum bonum malum est,-
manet - Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum est;- uersa
- Omne bonum iustum est; Quoddam iustum malum non est.- manet - Quidam
iustum malum non est. Tertius modus tertiae figurae in tertium modum
primae figurae resoluitur. Si enim propositio prima tertii primae figurae modi,
et secunda propositio tertii modi tertiae figurae maneat, et secunda propositio
tertli modi primae figurae particularis particulariter conuertatur, ut sit
prima tertii modi tertiae figurae, conuersa particulariter conclusio
nascitur. Omne bonum uirtus est, Quoddam bonum iustum est, Quoddam iustum
bonum est; Omne bonum uirtus est; Quoddam iustum uirtus est.- uersa -
Quaedam uirtus iusta est. Quartus modus tertiae figurae in tertium
modum primae figure resoluitur: si enim utrorumque prima, maneant
propositiones, et secundae particulares particulariter conuertantur, eaedem
conclusiones nascuntur. Omne bonum uirtus est,- manet - Omne bonum
uirtus est, Quoddam iustum bonum est;- uertitur - Quoddam bonum iustum est;
Quoddam iustum uirtus est - manet - Quoddam iustum uirtus est.
Reliquus sextus syllogismus tertiae figurae de primae figurae quarto modo
procreatur; manentibus enim primis eorum propositionibus atque secundis
particulariter immutatis particulis in utroque manebit concluso. Nullum
bonum malum est,- eadem - Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum
est;- mutata - Quoddam bonum iustum est; Quoddam iustum malum non est. -
manet - Quoddam bonum iustum est. Quintus autem qui restat, sicut
ante per impossibile probatur, ita etiam nunc per impossibilitatem resoluitur.
Sed quemadmodum unus fuerit resolutus, eodem ordine omnes resoluendi sunt.
Resoluitur autem sextus tertiae figurae modus in tertium prima, flgurae modum.
Quintus autem tertiae figurae modus resoluitur in primum primae figurae.
Quartus tertiae figurae modus resoluitur in quartum primae figurae modum.
Tertius tertiae figurae modus resoluitur in secundum primae figurae modum.
Secundus tertiae figurae modus resoluitur in primum primae figurae modum.
Primae tertiae figurae modi resoluuntur in secundos primae figurae modos. Resoluitur
autem per impossibilitatem sextus tertiae figurae modus in primae figurae modum
tertium hoc modo: si quis igitur duas proportiones sexti modi tertiae figurae
concesserit, concedat etiam necesse est conclusionem quae est: Quoddam
iustum malum non est. Nam si haec falsa est, erit uera contraiacens ei
primae figurae tertii modi prima propositio quae est: Omne iustum malum
est. Sed etiam concessit propositionem secundam, quae est: Quoddam
bonum iustum est. Ex his igitur concedat necesse est, quoddam bonum malum
est qui ante concesserat primam propositionem sexti modi tertiae figurae quae
est: Nullum bonum malum est. Uno tempore duas
sibi contraiacentes concedit, quod fieri non posse descriptio declarat.
Nullum bonum malum est,- contraiac. - Omne iustum malum est Quoddam bonum
iustum est;- concessae - Quoddam bonum iustum est Quoddam iustum malum
est.- permut. iac. - Quoddam bonum malum est. Hoc modo omnes caeteri modi
tertiae figurae in primos modos primae figurae referuntur, quod subiecta
descriptio declarat, in qua prior quintus, qui per conuersionem resolui non
potuit, per impossibilitatem resolutus est. Quoddam bonum malum non est,-
contraiac. - Omne iustum malum est Omne bonum iustum est- concessae -
Omne bonum iustum est. Quoddam iustum malum non est- permut. - Omne bonum
malum est. Omne bonum uirtus est- contraiac. - Nullum iustum uirtus est.
Quoddam bonum iustum est- concessae - Quoddam bonum iustum est. Quoddam
iustum uirtus est- permut. - Nullum bonum uirtus est. Quoddam bonum
iustum est- contraiac. - Nulla uirtus iusta est. Omne bonum uirtus est-
concessae - Omne bonum uirtus est. Quaedam uirtus iust. est- permut.
- Nullum bonum iustum est. In resolutione modi secundi tertiae
figurae in primum modum primae figurae, haec impossibilitas euenit, quod duas
contrarias uno tempore concedit, quod fieri nequit. Numquam enim duae
contrariae uno tempore simul uerae inueniuntur. Nullum bonum malum est,-
contraiac. - Omne iustum malum est., Omne bonum iustum est;- concessae - Omne
bonum iustum est; Quoddam iustum malum non est.- permut. - Nullum bonum
iustum est. Et in sequenti quoque syllogismo duas concedit, quod
impossibile est. Omne bonum iustum est,- contraiac. - Nulla uirtus iustus
est, Omne bonum uirtus est;- concessae - Omne bonum uirtus est; Quaedam
uirtus iusta est.- permut. - Nullum bonum iustum est. Nec nos illud
turbet, quod in quibusdam contraria propositio et conclusio inuenitur, in
quibusdam uero contraiacens. Namque aequaliter peccauit tam qui utrasque
contrarias concesserit, quam si utrasque contraiacentes. Nam quo modo
contraiacentes uno tempore uerae esse non possunt unquam, sic etiam
contrariae. Omne bonum uirtus est,- contraiac. - Nullum iustum uirtus
est, Omne bonum iustum est;- concessae - Omne bonum iustum est; Quoddam
iustum uirtus est.- permut. - Nullum bonum uirtus est. Haec de
categoricorum syllogismorum introductione Aristotelem plurimum sequens, et
aliqua de Theophrasto et Porphyrio mutuatus quantum parcitas introducendi
permisit, expressi. Si qua uero desint in Analyticis nostris calcatius exprimemus.
Nunc uero quantum ad solam categoricorum syllogismorum formam spectabat,
perfectum hic nobis est, et ad cumulum introductionis elaboratum. Nec hoc nos
perturbet, si que hic propositiones et conclusiones falsae sunt, quandoquidem
non ueritates rerum sed connexiones syllogismorum figuras et modos suscepimus
disserendos. Nam his cognitis, si quos ad perfectum studium logicae disciplinee
disputationis subtibilitas traxerit, prius de ambiguis disputationibus discant,
post ab his ueritas in rebus mendaciumque meditabitur. Cum in omnibus
philosophiae disciplinis ediscendis atque tractandis summum in uita positum
solamen existimem, tum iocundius, et ueluti cum quodam fructu etiam laboris
arripio quae tecum communicanda compono. Nam et si ipsa speculatio ueritatis
sua quodam specie sectanda est, fit tamen amabilior cum in commune deducitur.
Nullum enim bonum est quod non pulchrius elucescat, si plurimorum notitia
comprobetur; namque alias taciturnitate compressum et iam iamque silentio
periturum, latius efflorescit et ab obliuionis interitu scientium
participatione defenditur. Fit quoque iocundior disciplina, cum inter
eiusdem sapientiae conscios iubet esse sapientem: quod si accedat, ut tecum
mihi nunc res est, ea quae sponte iocunda sunt in amicitiae participationem
deduci, necesse est studii suauitatem quodam ueluti dulcissimo caritatis sapore
condiri. Nam cum id in se obtineat amicitia proprium munus, ut nolit habere
solitarias cogitationes, tunc quod honeste quisque cogitat, nulli promptius,
nisi quem diligit, confitetur. Quo factum est ut, etiam /206/ si immensus labor
coepto operi uiam negabat, animus tamen ad efficiendum quod aggressus fuerat
tui contemplatione sufficeret. Quid enim magnum studiosus tui amor
efficeret, si intra facilitatis terminos constitisset? Quod igitur apud
scriptores quidem Graecos per quam rarissimos strictim atque confuse, apud
Latinos uero nullos repperi, id tuae scientiae dedicatum noster etsi diuturnus,
coepti tamen efficax labor excoluit. Nam cum categoricorum syllogismorum plenissime
notitiam percepisses, de hypotheticis syllogismis saepe quaerebas, in quibus
nihil est ab Aristotele conscriptum. Theophrastus uero, uir omnis doctrinae
capax, rerum tantum summas exsequitur; Eudemus latiorem docendi graditur uiam
sed ita ut ueluti quaedam seminaria sparsisse, nullum tamen frugis uideatur
extulisse prouentum. Nos igitur, quantum ingenii uiribus et amicitiae tuae
studio sufficimus, quae ab illis uel dicta breuiter uel funditus omissa sunt,
elucidanda diligenter et subtiliter persequenda suscepimus; in qua re superatae
difficultatis praemium fero, si tibi munus implesse uidear amicitiae, etsi non
uidear satisfecisse doctrinae. Vale. Omnis syllogismus certis et
conuenienter positis propositionibus continetur. Propositio uero omnis aut categorica
est, quae praedicatiua dicitur, aut hypothetica, quae conditionalis
uocatur. Praedicatiua est in qua aliquid de alio praedicatur hoc modo: Homo
animal est hic enim animal de homine praedicatum est; hypothetica est
quae cum quodam conditione denuntiat esse aliquid si fuerit aliud, ueluti cum
ita dicimus: Si dies est, lux est Hypotheticae autem propositiones
ex categoricis constant, ut paulo posterius apparebit, quo fit ut syllogismus quidem,
qui ex categoricis propositionibus iunctus est, categoricus appelletur, id est
praedicatiuus, qui uero ex hypotheticis propositionibus constat, dicatur hypotheticus,
id est conditionalis. Ut igitur horum syllogismorum differentia
peruideatur, spectanda prius est eorum in propositionum natura discretio. Videtur
enim in aliquibus propositionibus nihil differre praedicatiua propositio a
conditionali, nisi tantum quidem orationis modo; uelut si quis ita
proponat: Homo animal est id si ita rursus enuntiet: Si homo
est, animal est hae propositiones orationis quidem modo diuersae sunt,
rem uero non uidentur significasse diuersam. Primum igitur dicendum est quod
praedicatiua propositio uim suam non in conditione sed in sola praedicatione
constituit, in conditionali uero consequentiae ratio ex conditione suscipitur.
Rursus praedicatiua simplex est propositio, conditionalis uero esse non
poterit, nisi ex praedicatiuis propositionibus coniungatur, ut cum
dicimus: Si dies est, lux est; Dies est; atque: Lux est
duae sunt praedicatiuae, id est simplices propositiones. Ad hoc illud est,
quo maxime declaratur utrarumque proprietas, quod praedicatiua quidem
propositio habet unum terminum subiectum, alterum praedicatum; et id quod in
praedicatiua propositione subicitur, illius suscipere nomen uidetur quod in
eadem propositione praedicatur hoc modo, ut cum dicimus: Homo animal
est homo subiectum est, animal praedicatum, et homo animalis suscipit
nomen, cum ipse homo animal esse proponitur. At in his propositionibus quae
conditionales dicuntur non est idem praedicationis modus; neque enim omnino
alterum de altero praedicatur sed id tantum dicitur esse alterum, si alterum
fuerit, ueluti cum dicimus: Si peperit, cum uiro concubuit Non enim tunc
dicitur ipsum peperisse id esse quod est cum uiro concumbere sed id tantum
proponitur quod partus numquam esse potuisset nisi fuisset cum uiro concubitus.
Quod si quando in una eademque propositionum proprietas incurrerit, tunc
secundum modum enuntiatae propositionis intelligendi ratio uariabitur hoc modo.
Nam cum dicimus: Homo animal est propositionem facimus praedicatiuam;
at si ita proponamus: Si homo est, animal est in conditionalem uertitur
enuntiationem. In praedicatiua igitur id spectabimus quod ipse homo animal
sit, id est nomen in se suscipiat animalis, in conditionali uero illud
intellegimus, quod si fuerit aliqua res quae homo esse dicatur, necesse sit
aliquam rem esse quae animal nuncupetur. Itaque praedicatiua propositio rem
quam subicit praedicatae rei suscipere nomen declarat; conditionalis uero
propositionis haec sententia est, ut ita demum sit aliquid, si fuerit alterum,
etiamsi neutrum alterius nomen excipiat. Ita igitur propositionibus disgregatis
ex enuntiationum proprietate syllogismi quoque uocabulum perceperunt, ut alii
dicantur praedicatiui alii conditionales. Nam in quibus propositiones
praedicatiuae sunt, eos praedicatiuos syllogismos uocamus, in quibus uero
hypothetica propositio prima est (potest namque et assumptio et conclusio esse
praedicatiua), hi tantum per unius hypotheticae propositionis naturam hypothetici
et conditionales dicuntur. At de simplicibus quidem, id est praedicatiuis
syllogismis, duobus libellis explicuimus, quos de eorum institutione
confecimus. Post simplicium uero syllogismorum disputationem, ordo est ut de non
simplicibus disseramus. Non simplices autem syllogismi sunt qui hypothetici
dicuntur, quos latino nomine conditionales uocamus. Non simplices uero
dicuntur quoniam ex simplicibus constant, atque in eosdem ultimos resoluuntur,
cum praesertim primae eorum propositiones uim propriae consequentiae ex
categoricis, id est simplicibus, capiant syllogismis. Namque prima propositio
hypothetici syllogismi, si dubitetur an uera sit, praedicatiua conclusione
demonstrabitur. Assumptio uero in pluribus modis talium syllogismorum
praedicatiua esse perspicitur, itemque conclusio, uelut cum dicimus: Si
dies est, lucet; Atqui dies est; Haec assumptio praedicatiua est,
et, si quaeratur, praedicatiuo probabitur syllogismo: Lucet. igitur
consecuta rursus est praedicatiua conclusio. Super haec omnis conditionalis
propositio ex praedicatiuis (ut dictum est) iungitur; quod si ex his et fidem
capiunt, et ordinem partium sortiuntur, necesse est categoricos syllogismos
hypotheticis uim conclusionis ministrare. Sed quoniam de hypotheticis loquimur,
quid significet hypothesis praedicendum est. Hypothesis namque, unde
hypothetici syllogismi accepere uocabulum, duobus (ut Eudemo placet) dicitur
modis: aut enim tale adquiescitur aliquid per quamdam inter se consentientium
conditionem, quod fieri nullo modo possit, ut ad suum terminum ratio
perducatur; aut in conditione posita consequentia ui coniunctionis uel disiunctionis
ostenditur. Ac prioris quidem propositionis exemplum est, ueluti cum res
omnes corporales materiae formaeque concursu subsistere demonstramus. Tunc enim
quod per rerum naturam fieri non potest, ponimus, id est omnem formae naturam a
subiecta materia, si non re, saltem cogitatione separamus; et quoniam nihil ex
rebus corporeis reliquum fit, demonstratum atque ostensum putamus eisdem
conuenientibus corporalium rerum substantiam confici, quibus a se disiunctis ac
discedentibus interimatur. In hoc igitur exemplo posita consentiendi
conditione, ut id paulisper fieri intelligatur quod fieri non potest, id est ut
formae a materia separentur, quid consequatur intendimus, perire scilicet
corpora, ut eadem ex iisdem consistere comprobemus. Nam quoniam interitus
corporalium rerum consequitur, iure dicimus res omnes corporeas forma
materiaque constare. Sed hae quidem huiusmodi propositiones quae ex
consentientium conditione proueniunt, nihil his differunt quas simplices
categoricae institutionis primi libri tractatus ostendit; quae uero a
simplicibus differunt illae sunt, quando aliquid dicitur esse uel non esse, si
quid uel fuerit uel non fuerit. Hae semper cum coniunctionibus proponuntur, ut
cum dicimus: Si homo est, animal est. Si ternarius est, impar est
uel caetera huiusmodi. Haec enim ita proponuntur, ut si quodlibet illud fuerit,
aliud consequatur. Vel cum dicimus: Si homo est, equus non est
rursus haec eodem modo proponitur in negatione, quo superior in affirmatione
proponebatur; hic enim dicitur: Si hoc est, illud non est et ad hunc
modum caeterae. Possunt autem aliquando etiam hoc enuntiari modo: Cum hoc
sit, illud est ueluti cum dicimus: Cum homo est, animal est
uel: Cum homo est, equus non est quae enuntiatio propositionis
eiusdem potestatis est cuius ea quae hoc /216/ modo proponitur: Si homo
est, animal est. Si homo est, equus non est. Fiunt uero propositiones
hypotheticae etiam per disiunctionem ita: Aut hoc aut illud est. Nec
eadem uideri debet haec propositio quae superior, quae sic enuntiatur: Si
hoc est, illud non est haec enim non est per disiunctionem sed per
negationem. Negatio uero omnis infinita est, atque ideo et in contrariis, et in
contrariorum medietatibus, et in disparatis fieri potest (disparata autem uoco,
quae tantum a se diuersa sunt, nulla contrarietate pugnantia, ueluti terra,
ignis, uestis, et caetera). Nam: Si album est, nigrum non est Si
album est, rubrum non est Si disciplina est, homo non est at in ea
quae disiunctione fit, alteram semper poni necesse est hoc modo: Aut dies est
aut nox est quod si cuncta ea quae per negationem dici conuenit ad
disiunctionem transferamus, ratio non procedit. Quid enim si quis
dicat: Aut album est aut nigrum Aut album est aut rubrum Aut
disciplina est aut homo... ? fieri enim potest ut nihil horum sit. Igitur
quoniam per disiunctionem propositio in certis tantum rebus in quibus alterum
eorum euenire necesse est ponitur, haec autem per negationem separatio in
omnibus etiam his quae suam inuicem naturam non perimunt poni potest, aperta
ratione discreta est. Omnis igitur hypothetica propositio uel per
connexionem fit (per connexionem uero illum quoque modum qui per negationem fit
esse pronuntio), uel per disiunctionem; uterque enim modus ex simplicibus
propositionibus comparatur. Simplices /218/ autem propositiones sunt quas
praedicatiuas primo Institutionis Categoricae libro diximus. Haec uero sunt cum
aliquid de aliquo praedicatur, uel affirmando, uel negando, ut: Dies est,
lux est. At si his media conditio interueniat, fiet: Si dies est,
lux est fitque una hypothetica propositio ex duabus categoricis
iuncta. Sed quoniam omnis simplex propositio uel affirmatiua est uel
negatiua, quatuor modis per connexionem fieri hypotheticae propositiones
possunt, aut enim ex duabus affirmatiuis, aut ex duabus negatiuis, aut ex
affirmatiua et negatiua, aut ex negatiua et affirmatiua. Harum omnium exempla
subdenda sunt, quo id quod dicimus clarius innotescat. Ex duabus
affirmatiuis: Si dies est, lux est ex duabus negatiuis: Si non
est animal, non est homo ex affirmatiua et negatiua: Si dies est,
nox non est ex negatiua et affirmatiua: Si dies non est, nox
est. Sed quoniam dictum est idem significare "si" coniunctionem
et "cum" quando in hypotheticis propositionibus ponitur, duobus modis
conditionales fieri possunt: uno secundum accidens, altero ut habeant aliquam
naturae consequentiam. Secundum accidens hoc modo, ut cum dicimus: Cum
ignis calidus sit, caelum rotundum est. Non enim quia ignis calidus est,
caelum rotundum est sed id haec propositio designat, quia quo tempore ignis
calidus est, eodem tempore caelum quoque rotundum est. Sunt autem aliae quae
habent ad se consequentiam naturae; harum quoque duplex modus est, unus cum
necesse est consequi, ea tamen ipsa consequentia non per terminorum positionem fit;
alius uero cum fit consequentia per terminorum positionem. Ac prioris
quidem modi exemplum est, ut ita dicamus: Cum homo sit, animal est
non enim idcirco animal est quia homo est, sed fortasse a genere principium
ducitur, magisque essentiae causa ex uniuersalibus trahi potest, ut idcirco sit
homo quia animal est. Causa enim speciei genus est. At qui dicit: Cum homo
sit, animal est rectam ac necessariam consequentiam facit, per terminorum
uero positionem talis consequentia non procedit. Sunt autem aliae hypotheticae
propositiones in quibus et consequentia necessaria reperitur, et ipsius
consequentiae causam terminorum positio facit, hoc modo: Si terrae fuerit
obiectus, defectio lunae consequitur. Hic enim consequentia rata est, et
idcirco defectio lunae consequitur, quia terrae interuenit obiectus. Istae
igitur sunt propositiones certae atque utiles ad demonstrationem. Partimur
autem propositiones hypotheticas in suas ac simplices propositiones, et primam
quidem, cui coniunctio praeponitur, praecedentem dicimus, secundam uero
consequentem, ut in hac: Si dies est, lux est praecedentem dicimus
eam quae dicit: "si dies est"; consequentem uero partem: "lux
est". In disiunctiuis uero propositionibus ordo enuntiandi praecedentem
uel consequentem facit, ut: Aut dies est aut nox est nam quae prima
proponitur praecedens, quae posterior consequens appellatur. Ac de partibus
quidem hypotheticarum propositionum ista suffficiunt. Illud nunc expediendum
uidetur, quod etiam ab Aristotele dicitur. Idem cum sit et non sit, non
necesse est idem esse, ueluti cum sit a, si idcirco necesse est esse b, idem a
si non sit, non necesse est esse b, idcirca quoniam non est a. Ad huiusmodi
uero rei demonstrationem impossibilitatis definitio praemittenda est, quae est
huiusmodi. Impossibile est quo posito aliquid falsum atque impossibile
comitatur, eo nomine quod impossibile primitus propositum fuit. Sit igitur
positum, cum sit a, esse b, id est hanc inter a atque b esse consequentiam, ut
si concessum fuerit esse a, necesse sit concedere esse b. Itaque
proponatur: Si a est, b est dico quia si a non fuerit, non necesse
est esse b. Ac primum quae sit propositionum consequentia consideremus.
Si enim fuerit tale coniunctum, ut si sit a, etiam b esse necesse sit, si b non
fuerit, a non esse necesse est; quod tali demonstratione cognoscitur. Si sit a,
necesse sit esse b; dico quia si b non sit, a non erit. Ponatur enim non esse
b, et sit si fieri potest a. Sed dictum est, si sit a, necessario concedi esse
b. Cum igitur sit b, non erit b: nam quia ponimus non esse b, non erit b, quia
uero ponimus esse a, erit b; erit igitur b ac non erit, quod fieri non potest.
Impossibile est igitur non esse b et esse; et demonstratione quidem firma sic
utimur. Exemplo uero id clarius innotescet. Nam si homo est, animal est;
si non est animal, non est homo; non uero si homo non fuerit, animal non est,
multa enim sunt animalia quae homines non sunt. Itaque in consequentia
propositionis coniunctae, si est primum, secundum esse necesse est, si secundum
non fuerit, non erit primum; at uero si primum non fuerit, non necesse est ut
non sit secundum, nec uero necesse est ut sit. Id enim demonstrandum esse dudum
nobis propositum fuit. Sit enim a, idque cum sit, necesse sit esse b: dico quia
si non fuerit a, non necesse est esse b; nec id dico quoniam si non fuerit a,
necesse est non esse b sed tantum non necesse est esse b. Nam quia paulo
ante demonstratum est, si b non fuerit, necessario non esse a, si eundem b
terminum non esse contingerit, non erit a. Sed si cum non sit a, necesse est
esse b, idem b ex necessitate erit, ac non erit: nam quia b terminum non esse
contingit, non erit; quia uero, si a non fuerit, b esse necesse est, erit. Idem
igitur b terminus erit ac non erit, quod est impossibile. Ex his igitur
demonstratum esse arbitror, in coniuncta hypothetica propositione, si sit
primum consequi ut sit secundum; si non sit secundum, consequi ut non sit
primum; si uero non sit primum, non consequi ut sit uel non sit secundum. Nam
et illud apparet, si sit secundum non consequi ut sit uel non sit primum, ut in
ea propositione quae est: Si homo est, animal est si animal sit non
consequitur ut sit homo uel non sit; quod si primum non sit, non consequitur ut
necessario sit uel non sit secundum, uelut in eadem propositione, si homo non
fuerit, non necesse est ut aut sit animal, aut non sit. Ex omnibus igitur solae
duae consequentiae stabiles sunt et immutabiliter constant: si sit primum, ut
consequatur ut sit secundum; si secundum non fuerit, necessario consequi ut non
sit primum. His ita determinatis, illud adiungam, quoniam, cum omnis
hypothetica propositio simplex non sit, atque ex aliis propositionibus coniungatur,
sunt tamen quaedam hypotheticae quae, si reliquis conditionalibus comparentur,
simplices existimentur. Omnis enim conditionalis propositio aut connexa est aut
disiuncta; haec uero quoniam ex praedicatiuis copulantur, in connexis
propositionibus quatuor fieri necesse est huius copulationis modos. Namque
hypothetica propositio aut ex duabus simplicibus coniuncta est, et uocatur
simplex hypothetica, ut haec: Si a est, b est ueluti cum
dicimus: Si est homo, animal est; Homo est enim; et Animal
est. duae sunt simplices propositiones; aut ex duabus hypotheticis
copulatur, et dicitur composita, ueluti cum dicimus: Si cum a est, b
est; Cum sit c, est d ueluti cum tali propositione enuntiamus:
Si cum homo est, animal est, cum sit corpus erit substantia. Etenim: Si
cum homo est, animal est una est hypothetica; alia uero: Cum sit
corpus substantia est ex quibus coniungitur una propositio quae composita
nuncupatur. Aut ex una simplici et ex una hypothetica copulatur, uelut
haec: Si a est, cum sit b, est c ueluti cum dicimus: Si homo
est, cum sit animal, est substantia namque: Homo est simplex
est propositio; Cum sit animal esse substantiam hypothetica ex ipsa
consequentia conditionis ostenditur; aut ex priore hypothetica et simplici
posteriore committitur, ut cum dicimus: Si cum sit a, est b, erit et
c ueluti hoc modo: Si cum sit homo, animal est, est et corpus.
Hypothetica namque est prior ea quae proponit: Si cum sit homo, animal
est simplex posterior quae hanc hypotheticam propositionem sequitur, id est,
corpus esse. Haec quoque quoniam non ex simplicibus copulatae sunt, compositae
dicuntur. Sed priores quidem quae ex simplicibus propositionibus constant,
et simplices hypotheticae nuncupantur, in duobus terminis constitutae sunt.
Terminos autem nunc partes propositionis simplices, quibus iunguntur, appello.
Quae uero compositae hypotheticae sunt, illae quidem quae ex duabus
hypotheticis constant, quatuor terminis copulatae sunt; illae uero quae ex
hypothetica et simplici, uel simplici atque hypothetica coniunctae sunt, ex
tribus terminis coniunctae sunt. Harum igitur quae sunt hypotheticae simplices
uel compositae differentiae similitudinesque dicendae sunt. Nam quae ex
simplicibus copulantur, si ad eas quae ex hypotheticis duabus iunctae sunt
comparentur, consequentia quidem eadem est et proportio manet, tantum termini
duplicantur. Nam quem locum in his propositionibus hypotheticis quae ex
simplicibus constant ipsae simplices propositiones tenent, eundem in his
propositionibus quae sunt hypotheticae ex hypotheticis constantes, illae
conditiones tenent quibus illae propositiones inter se iunctae et copulatae
esse dicuntur. Nam in hac propositione quae dicit: Si est a, est
b et in ea quae dicit: Si cum sit a, est b, cum sit c, est d
quem locum in ea propositione quae ex duabus simplicibus continetur tenet ea
quae prior est: Si est a eundem locum tenet, in ea propositione quae
ex duabus hypotheticis propositionibus copulatur, ea quae prior est: Si
cum est /230/ a, est b. Hic namque duarum inter se propositionum
coniunctionis conditione facta est consequentia. Itemque quam uim obtinet ex
utrisque propositionibus copulatae hypotheticae portio quae infertur, id
est esse b eandem uim obtinet in propositione ex hypotheticis iuncta
ea quae sequitur, id est Cum sit c, esse d atque id tantum differt,
quia cum in prima propositione ex simplicibus iuncta propositio propositionem
sequatur, in secunda propositione ex hypotheticis iuncta conditio consequentiae
conditionis consequentiam comitatur. Nihil est enim aliud dicere: Si
est a, est b quam ei propositioni per quam dicimus esse a, illam esse
comitem per quam b esse praedicamus; at in ea propositione quae ex hypotheticis
iuncta est cum dicimus: Si cum sit a, est b, cum sit c esse d illud
dicitur, ei consequentiae quae inter a et b est, eam esse consequentiam comitem
quae est inter c et d, ita ut si consequitur posito a esse b, consequatur sine
dubio c posito esse d. At in his propositionibus quae ex simplici et
hypothetica consistunt, illa ratio est ut uel propositionem conditio
consequentiae consequatur, uel conditionem consequentiae propositio
comitetur. Nam cum dicimus: Si a est, cum sit b, esse c id
intellegi uolumus, ei propositioni per quam dicimus: Est a consequi
eam conditionem per quam dicimus: Cum sit b, esse c id est ut, si
est a, necesse sit b termino comitem esse c terminum; cum uero dicimus:
Si cum a est, b est, esse c nihil aliud intellegi uolumus, nisi duarum
inter se consequentium propositionum alterius propositionis consequi ueritatem,
ut si habeant inter se consequentiam a atque b, necesse sit hanc conditionem
consequentiae propositionis eius per quam dicimus esse c consequi ueritatem, id
est, si necesse est a posito esse b, necesse est etiam c esse. Similes
igitur syllogismi fient earum propositionum quae ex simplicibus et earum quae
ex non simplicibus utrisque iunguntur: earum uero quae ex una simplici et ex
altera hypothtica copulantur, diuersi quidem a superioribus, ipsi tamen inter
se similes fiunt. Nec interest utrum prima hypothetica, secunda sit simplex, an
e conuerso, ad syllogismorum modos, nisi forsitan ad ipsius tantum ordinis
permutationem. Cum igitur demonstrata fuerit earum propositionum quae ex
simplicibus constant, syllogismorum ratio demonstrata quoque uidetur earum propositionum
esse, quae ex hypotheticis committuntur; et cum quarumlibet earum propositionum
quae ex simplici et hypothetica constant syllogismorum natura perspecta sit,
etiam conuersi ordinis propositionum natura quales faciat syllogismos
ostenditur. Est etiam species alia propositionum in connexio. ne
positarum, quae media quodammodo sit earum propositionum quae ex hypotheticis
simplicibusque iunguntur, et earum quae duabus hypotheticis copulantur. Nam si
ad numerum respicias propositionum quasi ex tribus terminis constant; quod si
ad conditionales animum referas, quasi ex duabus conditionalibus uidentur esse
compositae: quae medietas idcirco euenit quoniam unus in his terminus communis
utrisque conditionalibus inuenitur. Proponuntur uero hae uel per primam figuram,
uel per secundam, uel per tertiam. Per primam hoc modo: Si est a, est
b; et si est b, est c igitur b in utrisque numeratur, et sunt tres quidem
termini hi: Est a. Est b. Est c. Duae uero conditionales hoc modo: Si
est a, est b Si est b, est c namque b utrisque communis est: atque
ideo inter eas propositiones quae ex tribus terminis, et eas quae ex quatuor
componuntur, mediae sunt huiusmodi propositiones. Per secundam uero figuram
proponitur hoc modo: Si est a, est b; si non est a, est c. Per tertiam
uero figuram sic: Si est b, est a; si est c, non est a. Ac de
connexis quidem ista sufficiunt. Disiunctiuae uero propositiones semper ex
contrariis constant, ut haec: Aut a est aut b est. Altero enim posito
alterum tollitur, et interempto altero ponitur alterum: nam si est a, non est
b, si non est a, est b, eodem modo etiam, si sit b, non erit a, si non sit b,
erit a. His igitur expeditis, ad connexas reuertamur. In illis enim uel
propositio propositionem, uel conditio conditionem, uel propositio conditionem,
uel conditio sequitur propositionem. Dicendum igitur est quae propositiones
quarum propositionum consequentes esse uideantur, et quae contrarietatis modo
quam longissime a se differant, quae uero oppositionis contradictione dissentiant. Simplicium
namque, id est praedicatiuarum propositionum, aliae praeter modum proponuntur,
aliae cum modo: praeter modum sunt quaecumque purum esse significant hoc
modo: Dies est Socrates philosophus est et quae similiter
proponuntur; quae uero cum modo sunt, ita proponuntur: Socrates uere
philosophus est. Hoc enim 'uere' modus est propositionis. Sed maximas
syllogismorum faciunt differentias haec propositiones cum modo enuntiatae,
quibus necessitatis aut possibilitatis nomen adiungitur. Necessitatis hoc modo,
cum dicimus: Ignem necesse est calere possibilitatis, ut cum ita
proponimus: Possibile est a Graecis superari Troianos. Quo fit ut omnis
propositio aut inesse significet, aut necessario inesse, aut, cum non sit
aliquid, tamen enuntiet posse contingere; quarum quidem ea quae inesse
significat simplex est, neque in nullas partes alias diduci potest, ea uero
quae ex necessitate aliquid inesse designat, tribus dicitur modis. Uno quidem
quo ei consimilis est propositioni quae inesse significat, ut cum
dicimus, Necesse esse Socratem sedere, dum sedet. Haec enim eandem
uim obtinet ei quae dicit: Socrates sedet. Alia uero necessitatis
significatio est, cum hoc modo proponimus: Hominem necesse est habere cor
dum est atque uiuit hoc enim significare uidetur haec dictio, non quoniam
tamdiu eum necesse sit habere quamdiu habet sed tamdiu eum necesse est habere
quamdiu fuerit ille qui habeat. Alia uero necessitatis significatio est
uniuersalis et propria, quae absolute praedicat necessitatem, ut cum
dicimus: Necesse est Deum esse immortalem nulla conditione /238/
determinationis apposita. Possibile autem idem quoque tribus dicitur modis: aut
enim quod inest possibile esse dicitur, ut: Possibile est Socratem sedere, dum
sedet aut quod omni tempore contingere potest, dum ea res permanet cui
aliquid contingere posse proponitur, ut: Possibile est Socratem
legere quamdiu enim Socrates est, legere potest; item possibile est quod
absolute omni tempore contingere potest, ut auem uolare. Ex his igitur
apparuit alias propositiones esse inesse significantes, alias necessarias,
alias contingentes atque possibiles, quarum necessariarum et contingentium cum
sit trina partitio, singulae ex iisdem partitionibus ad eas quae inesse
significant referuntur. Restant igitur duae necessariae et duae contingentes,
quae cum ea quae inesse significat numeratae, quinque omnes propositionum
faciunt differentias. Omnium uero harum propositionum aliae sunt affirmatiuae,
aliae negatiuae. Affirmatiua inesse significans est quae dicit: Est
Socrates negatiua quae proponit: Non est Socrates. Necessariarum
uero propositionum affirmatiuarum duae uidentur esse negationes, una contraria,
altera uero opposita. Eius namque, quae dicit: Necesse est esse a
quolibet modo ex utrisque qui dicti sunt, aut ea est negatio quae
dicit: Necesse est non esse a aut ea quae dicit: Non necesse est
esse a quarum quidem ea quae dicit: Necesse est non esse a
contraria est ei quae dicit: Necesse est esse a. Utraeque enim
falsae poterunt inueniri, ueluti si dicimus: Necesse est Socratem
legere Necesse est Socratem non legere utraque mentitur. Nam et cum
legit, non ex necessitate legit, et cum non legit, nulla ne legat necessitate
constringitur sed est utrumque possibile. At uero ea quae dicit: Non
necesse est esse opposita est ei quae proponit: Necesse est
esse una enim semper uera est, semper falsa altera reperitur. In
contingentibus uero atque possibilibus eadem ratio est. Huic enim quae
dicit: Contingit esse a tum ea uidetur obiecta quae
dicit: Contingit non esse a tum ea quae proponit: Non contingit
esse a. Atque ea quidem quae dicit: Contingit non esse a
contingens negatio nuncupatur, ueraque esse potest cum ea affirmatione quae
dicit: Contingit esse a ueluti cum dicimus: Contingit sedere
Socratem Contingit non sedere Socratem. Et haec quidem non dicuntur
esse contrariae, quoniam simul uerae esse possunt; at uero opposita sunt
quotiens ipsum contingens negatur, ut si aduersus eam quae
dicit: Contingit esse a ea proponatur quae dicit: Non contingit
esse a id enim ista significat omnino non posse contingere. Quae cum ita
sint, cumque inesse significantes propositiones praeter ullum dicuntur modum,
his ad esse iuncto aduerbio negatiuo, negatio plena perficitur; quae uero cum
modo proponuntur, si necessariae sint et ad esse negatio coniungatur, ut ea
quae dicit: Necesse est non esse fit necessaria negatio. Si
uero ipsi necessario negatio praeponatur, fit negatio necessarii uehementer
affirmationi opposita, ut ea quae dicit: Non necesse est esse. Item
in contingentibus si ad esse negatio ponatur, fit contingens negatio, ut ea
quae dicit: Contingit non esse. Si uero ipsi contingenti negatio
iungatur, fit contingentis negatio contingenti affirmationi uehementer
opposita, ut ea quae dicit: Non contingit esse. Sed quoniam omnis
propositio aut uniuersalis aut particularis aut indefinita aut singularis
proponitur -- uniuersalis hoc modo: Omnis homo legit particularis
sic: Quidam homo legit indefinita sic: Homo legit
singularis sic: Socrates legit -- necesse est ut sicut in
Categoricorum Syllogismorum Institutione monstratum est, illae sibi maxime
uideantur oppositae quaecumque uel uniuersale affirmant, si particulariter
denegetur, uel uniuersale denegant, si particulariter affirmetur, et quae
singulares sunt, si illa quidem in affirmatione sit posita, illa uero in
negatione. Quae cum ita sint, si haec eadem ratio ad contingentes et
necessarias referatur, idem in necessariis et contingentibus inuenitur, ut si
quis dicat: Omnem a terminum esse necesse est aliusque neget
dicens: Non necesse est omnem a terminum esse fecit oppositam
negationem. Et si dicat aliquis: Contingit omnem a terminum
esse itaque aliquis neget: Non contingit omnem a terminum esse
fecerit oppositam negationem; in utrisque enim negatio et modum remouet, et
significationem uniuersalitatis exstinguit. Atque hoc quidem in simplicibus et
categoricis propositionibus euenire necesse est, de quarum natura diligentius
persecuti sumus in his uoluminibus, quae secundae editionis expositionum in
Aristotelis *Perihermeneias* inscripsimus. Si quis igitur propositionum omnium
conditionalium numerum quaerat, ex categoricis poterit inuenire; ac primum in
connexis ex duabus simplicibus inquirendus est hoc modo. Nam quoniam propositio
simplex hypothetica ex categoricis duabus iungitur, una earum uel inesse
significabit, uel contingere esse dupliciter, uel necesse esse dupliciter; quod
si sint affirmatiuae, quinquies affirmatiua enuntiatione proponentur; sed
quoniam omnis affirmatio habet oppositam negationem, rursus quinquies negatiua
enuntiatione poterunt pronuntiari. Erunt igitur in prima propositione,
quae una pars est hypotheticae propositionis in negatione et affirmatione
constitutae modorum, propositiones decem. Secunda etiam propositio, quae pars
est hypotheticae, totidem affirmationibus et negationibus proponi potest; erunt
igitur eius quoque enuntiationes decem. Sed cum prima propositio secundae
propositioni quodam consequentia copuletur, ut una hypothetica fiat, omnes decem
affrmatiuae ac negatiuae propositiones omnibus decem affirmatiuis negatiuisque
propositionibus applicabuntur. Itaque complexae centum omnes efficiunt
propositiones, haec quae connexae ex simplicibus coniunguntur. Secundum hunc
uero modum potest propositionum numerus inueniri etiam in his propositionibus
/246/ quae ex categorica et hypothetica copulantur, uel quae ex duabus
conditionalibus fiunt. Nam quae ex categorica et conditionali constant, uel e
diuerso, haec tribus categoricis iunctae sunt. Quod si duarum inter se
praedicatiuarum in afffirmatione uel negatione complexio secundum esse, uel
necessario, uel contingenter esse, quinque modos, centum efficit complexiones,
quoniam tertia propositio uel affirmatiua erit uel negatiua, et si affirmatiua
quinque modis uel inesse significans, uel necessario inesse dupliciter, uel
contingenter inesse dupliciter, itemque totidem negabitur modis, simul non
amplius quam decies proponetur. Quo fit ut tertia propositio cum duabus
superioribus, centum inter se modis copulatis atque complexis, iuncta atque
commissa, mille omnes faciat complexiones. Centum namque duarum propositionum
modi, cum decem modis tertiae propositionis complicati, mille perficiunt;
decies enim centum mille sunt. Rursus quoniam ex duabus hypotheticis iuncta
conditionalis quatuor categoricis copulatur, et duae inter se primae
categoricae centum complexionibus iungebantur, necesse est ut posteriores
quoque duae centum complexionibus connectantur; quod si centum superiorum
propositionum categoricarum modi centum posteriorum categoricarum modis
complicentur, fient decem milia complexiones. In illis autem
propositionibus quae tribus uariantur figuris, siquidem medius terminus
similiter et in prima et in secunda hypothetica proponatur, mille erunt complexiones,
ad earum similitudinem quae ex tribus categoricis connectuntur; tunc enim unus
atque idem terminus in utrisque tres neque amplius faciet enuntiationes.
Similiter uero in utrisque proponitur hoc modo: Si est a, est b; si est b,
est c hic enim b terminus, et ad a terminum, et ad c positus est, esse
significans. Idem in necessariis et contingentibus intelligendum est. At
si ita proponatur: Si est a, est b, et, si necesse est esse b, est uel non
est c duae propositiones conditionales, id est quatuor praedicatiuae
fiunt. Quo fit ut secundum eas quae ex quatuor praedicatiuis connectuntur,
decem millia faciunt complexiones. Atque hi numeri tam in prima quam in secunda
uel tertia figura sunt inspiciendi. Et nos quidem quantus esse propositionum
numerus posset, ascripsimus. Numquam tamen dissimiliter medius terminus
enuntiatur: namque ut fiat extremorum conclusio, medius terminus intercedit,
cuius communitas extrema coniungit. Quod si medius diuersis modis in utraque
propositione dicatur, nec connectuntur extrema, atque ideo ne syllogismus
quidem ullus fieri potest, cum praesertim ne una quidem propositio dici possit,
in qua medius terminus dissimiliter enuntiatur. Longe autem multiplex
propositionum numerus existeret, si inesse significantes et necessarias et
contingentes affirmatiuas negatiuasque propositiones per uniuersales ac
particulares, uel oppositas ac subalternas uariaremus; sed id non conuenit,
quia conditionalium termini propositionum indefinito maxime enuntiantur
modo. Atque ideo superuacuum iudicaui determinatarum secundum quantitatem
propositionum quaerere multitudinem, cum determinatae conditionales proponi non
soleant; fere autem hypotheticae propositiones ne per necessitatem quidem uel
per contingens enuntiantur sed illae maximae in usum collocutionis deducuntur,
quae inesse significant. Omnes uero necessariam tenere consequentiam uolunt, et
quae inesse significant, et quibus necessitas additur, et quibus praedicatio
possibilitatis aptatur; haec enim terminis applicatur. Necessitas uero
hypotheticae propositionis, et ratio earum propositionum ex quibus iunguntur
inter se connexiones, consequentiam quaerit, ut cum dico: Si Socrates
sedet, et uiuit neque sedere eum, neque uiuere necesse est sed, si sedet,
uiuere necesse est. Item cum dicimus: Si sol mouetur, necessario ueniet ad
occasum tantumdem significat quantum, si sol mouetur, ueniet ad occasum.
Necessitas enim propositionis in consequentiae immutabilitate consistit. Item
cum dicimus: Si possibile est legi librum, possibile est ad uersum tertium
perueniri rursus necessitas consequentiae conseruata est; nam si
possibile est legi librum, necesse est etiam id esse possibile, ut ad uersum
tertium perueniatur. Opponuntur autem hypotheticis propositionibus illne solse
quae earum substantiam perimunt. Substantia uero propositionum hypotheticarum
in eo est, ut earum consequentiae necessitas ualeat permanere. Si quis
igitur recte conditionali propositioni repugnabit, id efficiet ut earum
destruat consequentiam, ueluti cum ita dicimus: Si a est, b est non
in eo pugnabit si monstret, aut non esse a, aut non esse b sed si posito quidem
a, ostendit non statim consequi esse b sed posse esse a, etiamsi b terminus non
sit. Uel si negatiua sit conditionalis, eodem destruetur modo: ut cum dicimus: Si
a est, b non est non ostendendum est, aut non esse a, aut b esse; sed cum
a sit, posse esse b terminum. Sunt autem hypotheticae propositiones, aliae
quidem affirmatiuae, aliae negatiuae; sed de his nunc loquor quae in
consequentia positae in connexione esse dicuntur: affirmatiuae quidem, ut cum
dicimus: Si est a, est b. Si a non est, b est negatiuae
uero: Si a est, b non est. Si non est a, non est b. Ad sequentem
enim propositionem respiciendum est, ut an affirmatiua uel negatiua sit
propositio iudicetur; idem de compositis syllogismis conditionalibus intellegi
oportebit. De his autem propositionibus quae in disiunctione sunt positae, cum
de earum syllogismis tractauero, commodius atque uberius dicam. Hypotheticos
syllogismos, quos latine conditionales uocamus, alii quinque, tribus alii
constare partibus arbitrantur, quorum mox controuersiam diiudicabo, si prius
quibus nominibus talium syllogismorum partes appellentur ostendero. Quoniam
enim omnis syllogismus ex propositionibus texitur, prima uel propositio, uel sumptum
uocatur; secunda uero dicitur assumptio, his quae infertur, conclusio
nuncupatur. Cum enim ita dicimus: Si homo est, animal est; Homo autem
est; Animal igitur est ea quidem enuntiatio per quam
diximus: Si homo est, esse animal propositio uel sumptum uocatur, ea
uero quam huic adiunximus: Est autem homo assumptio dicitur, tertia
conclusio nominatur, per quam ostendimus animal esse qui fuerit homo. Sed
quoniam saepe euenit ut propositionis enuntiatae consequentia non sit
uerisimilis, propositioni saepe adiungitur approbatio, per quam id quod est
propositum uerum esse monstretur. Assumptio saepe ad fidem per se non uidetur
idonea: huic quoque iuuamen probationis adiungitur, ut /256/ uera esse
uideatur; quo fit ut saepe quinque partes, saepe quatuor, interdum tres
hypotheticos syllogismos habere contingat. Nam quinque constabit partibus si et
propositio et assumptio probationibus indigebunt; quod siue propositio, siue
assumptio probatione indigent, quadripartitus est syllogismus, quod si neutra
est approbanda, tripartitus esse relinquitur. In hac uero sententia etiam
Marcus Tullius esse deprehenditur: in Rhetoricis enim syllogismos quosdam
quinquepartitos, quadripartitos alios esse confirmat. Quibus uero non placet
talium syllogismorum partes ultra ternarium numerum propagari, hi probationes
propositionum atque assumptionum non putant in syllogismi partibus esse
ponendas, neque enim propositionem esse, de qua syllogismus possit existere,
cui non consentit auditor; quod si per se dubia est ea probatio quae
propositioni dubiae iungitur, fidem faciens eidem cui coniungitur propositioni,
faciat ut sit idonea syllogismo. Ac per hoc tunc incipit esse propositio
syllogismi, cum talis per probationem redditur, ut ex ea colligi aliquid
possit; tunc uero colligi ex se aliquid potest, cum probationis auxilio poterit
ab auditore concedi. Quocirca membrum quoddam, et quasi fulcimentum dubiae
propositionis uel assumptionis, probatio esse uidetur, non pars etiam
syllogismi; sed nostra sententia his potius accedit qui tribus eum partibus
constare pronuntiant. Etenim quaelibet probatio quae uel propositioni uel
assumptioni copulatur, propositionis esse uel assumptionis probatio
dicitur. Cum igitur non ad syllogismum sed ad propositionem uel
assumptionem cuius est probatio referatur, non oportet eam syllogismi proprie
partem uideri. Nam illud quod obici potest, nullus ignorat, quin partium partes
etiam totius partes esse dicantur; sed plurimum refert utrum ipsae sint
primitus partes totius, an in secundarum partium postremitate ponantur.
Amplius, si sit per se nota ac probabilis propositio, totus syllogismus
probatione non indiget; quod si per se propositionis nulla fides est, necesse
est ut ea propositio quodam ueluti testimonio probationis indigeat. Non
igitur syllogismus probatione, in eo quod syllogismus est, indigebit, sed
propositio, si fide propria fuerit destituta. Idem etiam de assumptione dici
potest. Quare manifestum est eorum esse sententiam praeponendam, qui
sullogismum putant tribus partibus constare. Praeterea si qua propositio
probationis indigeat, ut eam ueri fides sequatur, aliquo demonstrabitur
syllogismo. Quocirca qui fieri potest ut recte syllogismus pars syllogismi
simplicis esse dicatur? ipsam enim probationem propositionis syllogismum, uel
ex syllogismo esse necesse est. His itaque determinatis, de his protinus
syllogismis quorum propositiones in connexione positae duobus terminis
constant, explicandum uidetur. Horum autem duplex forma est: quatuor enim fiunt
per praecedentis positionem qui sunt primi hypothetici atque perfecti, quatuor
uero per sequentis negationem, qui cum demonstratione egeant, non uidentur esse
perfecti. Prioris uero negatione, uel sequentis positione, nullus omnino
syllogismus efficitur. Omnium igitur talium propositionum primum numerus
explicetur, ut qui fiant ex his syllogismi facilis acquiratur agnitio. Sunt
autem quatuor: Si est a, est b Si est a, non est b Si non est a,
est b Si non est a, non est b Ac de prioribus quidem syllogismis
atque perfectis primo loco dicendum est. Horum enim primus modus est hic
ueniens a prima propositione: Si a est, b est; Atqui est a; Est
igitur b. Cum enim prima propositio eam conditionem proponat, ut si sit a
necesse sit consequi essentiam b termini, idem assumptio quod praecedit assumit
ac ponit, dicitque: At est a consequitur igitur ut sit b. Si enim ex
consequentia primae propositionis id quod secundum est assumendo ponamus,
nullus efficitur syllogismus. Age enim sit huiusmodi consequentia, ut si
sit a, sit b assumaturque quod sequitur hoc modo: At est b non
consequitur ut sit uel non sit a. Id uero clarius fiet exemplo: sit enim
propositio: Si homo est, animal est assumaturque esse animal,
scilicet quod consequitur, non necesse erit esse hominem uel non esse; potest enim,
cum sit animal, homo uel esse uel non esse. Secundus uero modus est eorum in
quibus prior propositionis pars in assumptione repetitur, uenit autem ex
secunda propositione superius digesta, hoc modo: Si est a, non est b; Atqui
est a; Non est igitur b. Id enim propositum fuerat, si esset a, non
esset b. Sumpto igitur praecedente, consequentis est facta conclusio; quod si
consequens sumas, nullus uidetur fieri syllogismus, quia nec consequitur ulla
necessitas, hoc modo: Si est a, non est b; Atqui non est b; non
necesse est esse a uel non esse. Age enim ita sit propositio: Si est
nigrum, album non est et id quod sequitur assumatur: Atqui non est
album non necesse erit esse nigrum uel non esse, quia cum non sit album
potest aliquid esse medium. Tertius uero modus est talium syllogismorum qui
uenit ex tertia propositione, quorum in assumptione id ponitur quod praecedit
hoc modo: Si non est a, est b; Atqui non est a; Est igitur
b. Haec igitur conclusio rursus ex conditione propositionis euenit: id
enim fuerat propositum, ut si non esset a esset b; quod si conuertas et sumas
esse b, id est quod sequitur, non necesse erit uel esse uel non esse id quod
praecedit. Sed huius exemplum non potest inueniri, eo quod si ita
proponitur, ut: Cum non sit a sit b nihil esse medium uideatur inter
a atque b; sed in his si alterum non fuerit, statim necesse est esse alterum,
et si alterum fuerit, statim alterum non esse necesse est. Videtur ergo
quodammodo et sequenti posito in his fieri syllogismus; sed quantum ad rerum
naturam ita est, quantum uero ad propositionis ipsius pertinet conditionem,
minime consequitur. Quod quidem ex his patet quae superius dicta sunt. In
utrisque enim superioribus modis sequenti posito nihil ex necessitate collectum
est, hic uero tertius modus, quantum ad complexionem propositionum pertinet, in
quo ponendo si id quod consequebatur assumitur, nullum efficit
syllogismum. Quantum uero ad rerum naturam, in quibus solis hae
propositiones enuntiari possunt, uidetur esse necessaria consequentia hoc modo,
ut: Si dies non est, nox sit Si nox sit, dies non sit ex
necessitate consequitur; similesque sunt hi syllogismi his qui in disiunctione
sunt constituti, de quibus paulo posterius commemorabo, quorumque ad illos et
differentias et similitudines dabo. Quartus uero modus est ex quarta
propositione, cum ita proponitur: Si a non est, b non est; Atqui non
est a; Non est igitur b rursus enim id quoque consequi ex
propositione monstratur, quae proposuit non fore b, si a prior terminus non
fuisset. At si id quod consequitur assumamus, nulla uidetur fieri posse
necessitas, ueluti si ita dicamus: Non est autem b non necesse erit
uel esse uel non esse a. Age enim proponatur si animal non est, non esse
hominem, assumaturque: At non est homo non necesse est ut uel sit
animal uel non sit. Demonstratum igitur est in huiusmodi syllogismis, si id
quidem quod praecedit ponendo assumatur, perfectos atque ex ipsis
propositionibus probabiles et necessarios fieri syllogismos. Si uero id
quod sequitur ponendo assumatur, nullam fieri necessitatem, praeter in tertio
modo, qui cum sit similis his syllogismis /266/ qui secundum disiunctionem
propositis enuntiationibus fiunt, uidetur in rebus de quibus proponi possit
seruare necessitatem, cum in complexione non seruet, quod ex caeteris tribus
modis arguitur primo, secundo atque quarto, in quibus assumpta ponendo sequente
propositionis parte, nihil ex necessitate conficitur. Ac de his quidem
syllogismis, qui duobus terminis coniunguntur, quorum prima pars propositionis
ponendo assumitur, quantum ad institutionis pertinet modum, sufficienter
expressimus. Nunc uero de his dicendum est, quorum consequens propositionis
pars ita assumitur, ut perimatur. Ex his quoque quatuor fiunt modi, cum prior
propositionis pars in assumptione non possit interimi, ut ulla syllogismi
necessitas consequatur. Est igitur primus modus talium syllogismorum a prima
ueniens propositione sic: Si est a, est b; Atqui non est b; Non
est igitur a. Hic igitur b terminus, qui in prima propositione consequens
fuerat, in assumptione est interemptus, ut a terminus, qui propositionis prima
pars fuerat, interimeretur, eaque necessitas tali ratione probabitur. Positum
namque est si a sit, b esse; et assumptio facta est ut consequens pars
propositionis interimeretur, id est, non esse b. Dico quia consequitur non esse
a: nam si potest esse a, ut non sit b, frustra erit prior propositio quae ait,
si a sit, b esse. Atqui ea propositio ualet; cum igitur a sit est b. Quod si
cum non sit b, sit a, quod scilicet ex assumptione proponitur, idem b erit /268/
et non erit: non erit quidem, quia b non esse proponit assumptio; erit autem,
quia si est a, erit b, quod fieri non potest; non igitur, si b non fuerit, erit
a. Hic est igitur primus modus talium syllogismorum, qui ex interempta parte
consequenti propositionis fiunt, qui non sunt perfecti neque ex se cogniti sed
indigent uel eius quam superius proposui, uel cuiuslibet alterius probationis,
ut ueri esse monstrentur. Quod si prima pars interimatur, non erit syllogismus;
age enim ita dicamus: Si est a, est b; Atqui non est a non
consequitur ut sit uel non sit b, ut exemplo etiam demonstratur. Sit enim
propositio: Si est homo, animal est; Sed homo non est; non
necesse erit uel esse animal, uel non esse. Secundus modus per contradictionem
assumptionis, qui a secunda propositione descendit, ille est cum ita
proponimus: Si a est, b non est; Atqui est b; Igitur a non
est. Hic enim rursus secunda pars propositionis est interempta: nam cum
secunda pars propositionis b non esse diceret, si a fuisset, assumptio b esse
pronuntiat. Affirmatio autem perimit negationem, quam assumptionem
consequitur, ut a non sit, hoc modo. Sit enim propositio: Si a est, b non
est et sit b. Dico quia a non erit: nam si erit a, cum sit b, idem b erit
et non erit: non erit quidem ex prima propositione quae dicit: Si a est, b
non est erit autem per assumptionem, qua dicimus esse b. At si praecedens
propositionis pars auferatur, non fiet ulla necessitas. Age enim in
huiusmodi propositione: Si a est, b non est ita dicamus: Atqui
non est a non consequitur ut b sit aut non sit. Id uero tali arguitur
exemplo. Dicamus enim: Si nigrum est, album non est assumamusque non
esse nigrum, non statim consequitur ut uel album sit, uel non sit: potest enim
aliquid esse mediorum. Tertius modus ille est ex tertia propositione deductus,
cum ita proponimus: Si a non est, b est; b autem non est; a
igitur est. Hic quoque consequens pars propositionis assumpta est, et cum
in propositione affirmaretur, in assumptione negata est, et est rata
consequentia, et perficiens syllogismum hoc modo. Nam si uerum est, cum non sit
a, esse b, dico quia si b non sit, esse a: nam si poterit, cum b non sit, non
esse a, frustra est prima propositio, quae dicit cum non sit a esse b eritque b
ac non erit; non erit quidem ex ea assumptione quae proponit non esse b; erit
autem, quia, si a terminus esse negabitur, posito non esse b termino, cum non
sit a, erit b, quod est impossibile. Non igitur potest fieri ut cum non
sit b, non sit a; consequitur igitur ut, cum non sit b, sit a. Quod si prior
pars propositionis quae praecedens est auferatur, nullus est syllogismus, hoc
modo: cum enim dicimus si a non est, esse b, si assumamus: Atqui est
a nihil euenit necessarium, ut uel sit b uel non sit, secundum ipsius
complexionis naturam. Nam hic quoque, ut in his in quibus in assumptione
secundus terminus ponebatur, dicendum est secundum quidem ipsius complexionis
figuram nullum fieri syllogismum; secundum terminos uero in quibus solis dici
potest, necesse esse, si a fuerit, b non esse. In contrariis enim tantum, et in
his immediatis, id est medium non habentibus, haec sola propositio uere poterit
praedicari, ueluti cum dicimus: Si dies non est, nox est siue non
fuerit dies, nox erit, siue nox non fuerit, dies erit, siue dies fuerit, nox
non erit, siue nox fuerit, dies non erit. Quartus modus est horum
syllogismorum ex quarta propositione descendens, cuius haec prima est
propositio: Si a non est, non est b; Est autem b; Erit igitur
a. Hic quoque secunda pars propositionis assumpta est, et quaniam eadem
in negatione fuerat posita, affirmatione est interempta; affirmatio enim uim
negationis interimit. Hic quoque eodem modo syllogismi necessitas continetur,
nam, si posito cum non sit a, non esse b, sumatur esse b, dico quia consequens
est etiam a esse. Nam si potest, cum sit b, non esse a, frustra est prima
propositio, quae, cum a non sit, b non esse pronuntiat; fiet igitur rursus ut
idem b sit ac non sit. Ex assumptione namque erit b; ita enim
dicitur: Atqui est b si uero hoc posito possit non esse a, rursus b
non erit, quia prima propositio ait: Si non sit a, non est b quod
est impossibile. Quod si ea portio propositionis quae praecedens est auferatur,
nihil euenit necessarium. Age enim ita dicamus: Si non est a, non est b
assumamusque: Atqui est a non consequitur ut b uel esse uel non esse
necessario concludatur, ut in hoc syllogismo: Si non est animal, non est
homo; Atqui est animal; non necesse est uel esse hominem uel non
esse. Hi igitur quatuor syllogismi imperfecti /274/ dicuntur, idcirco quoniam
per se non habent apertam atque perspicuam consequentiae necessitatem, eaque
illis ex probatione conficitur. Ut igitur breuiter concludendum sit, in
hypotheticis simplicibus syllogismis connexas habentibus propositiones, quoquo
modo factis, si quidem prima pars propositionis assumitur, si ea ponatur, fient
quatuor syllogismi per se cogniti atque perfecti; si uero id quod consequitur
assumatur, nulla est syllogismo necessitas, nisi in tertio tantum modo, qui non
propter complexionis naturam sed propter terminorum contrarietatem, in quibus
solis dici potest, uidetur conclusionis necessitatem tenere. Itaque si
quid in assumptione ex his quae in propositione sunt prolata ponatur, quatuor
uel quinque fieri necesse est syllogismos perfectos: quatuor, ubi prima pars
propositionis, quintum uero, ubi secunda pars propositionis ponendo assumitur,
si non ad complexionis naturam sed ad terminos aspiciamus. Si quid uero ex his
quae in assumptione prima propositio enuntiat, auferatur, si quidem consequens
pars propositionis auferatur, fient imperfecti et probatione indigentes quatuor
syllogismi; si uero prior propositionis pars auferatur, nulla erit necessitas
syllogismi, nisi in tertio tantum modo, ubi non facit necessitatem complexionis
sed terminorum natura. Quocirca hi quoque quatuor uel quinque sunt syllogismi:
quatuor quidem, si secunda propositionis pars fuerit interempta; quintus /276/
uero, si eum non complexionis natura sed terminorum proprietate metiamur.
Quocirca si ex duobus terminis propositio prima consistat, octo sunt uel decem,
nec amplius syllogismi. Ac de his quidem conditionalibus syllogismis, quorum
propositiones connexae sunt, et ex duabus praedicatiuis simplicibus constant,
sufficienter expeditum est. Nunc de his syllogismis dicendum est, qui uel ex
praedicatiua et hypothetica, uel ex hypothetica praedicatiuaque nectuntur.
Horum autem facile complexiones omnium syllogismorum apparebunt, si prius earum
numerus exponatur. Sunt igitur priores quidem quae ex praedicatiua atque
hypothetica connectuntur hae: Si sit a, cum sit b, est c. Si est a,
cum sit b, non est c. Si est a, cum non sit b, est c. Si est a, cum
non sit b, non est c. Si non est a, cum sit b, est c. Si non est a,
cum sit b, non est c. Si non est a, cum non sit b, est c. Si non est
a, cum non sit b, non est c. Ac primum quae sit earum natura, uidetur
esse tractandum. Neque enim quoquo modo conditio ponatur, conditionalis
propositio fiet sed si illa consequentia propter positam euenit conditionem.
Nam si quis ita dicat: Si homo est, cum sit animal, animatum est non
uidetur facere apposita conditio consequentiae necessitatem; nam etiam si non
sit homo, nihilominus tamen, cum sit animal, animatum est. At si ita
ponatur: Si homo /278/ est, cum sit animatum, animal est uidetur
consequentiae ratio in conditione consistere. Neque enim necesse est, cum
animatum sit, esse animal, nisi homo uel tale aliquid fuerit, quod animatum
esse proponitur; tunc enim quod animatum est, animal esse necesse est, homo
namque uel quodlibet aliud tale animal est. Per singulas igitur propositiones
eundum est, et spectanda est earum singularis natura hoc modo. Prima
propositio per quam enuntiatur si est a, cum sit b, esse c, talis esse debet ut
b quidem possit esse etiam praeter a, si tamen a fuerit, b non esse non possit;
rursus idem b terminus possit esse etiam cum non est c, nec sit necesse ut b
posito sit etiam c sed tunc tantum necesse sit esse c, quando b terminus a
terminum sequitur, ut si sit a homo, b animatum, c animal. Animatum enim et
praeter hominem et praeter animal esse potest; si uero sit homo, animatum esse
necesse est, et cum animatum hominis essentiam consequatur, consequitur ut
idipsum animatum sit animal. Item secundam propositionem, quae ait si est
a, cum sit b, non esse c, huiusmodi esse oportebit ut b quidem praeter a esse
possit sed cum fuerit a, necesse sit esse etiam b; at uero c tale sit ut simul
quidem cum a esse non possit, cum b uero esse possit sed tunc tantum cum b esse
non possit, quando b terminus a terminum sequitur, ut si sit a homo, b
animatum, c insensibile. Namque animatum praeter hominem esse potest; at si
homo sit, ut sit animatum necesse est; insensibile uero potest esse animatum
sed tunc /280/ insensibile et animatum non conueniunt, cum idcirco est animatum
quia homo esse praedictus est. Tertia uero propositio a quidem terminum
debet habere, qui numquam simul esse possit cum b termino; c uero terminum
talem esse oportebit, ut possit quidem non esse, si non fuerit b sed tunc
tantum necesse sit, si b terminus non sit, esse c terminum, si idcirco non est
b quaniam terminus a esse praedictus est, ut si sit a homo, b inanimatum, c
sensibile. Nam si est homo, non est inanimatum, sensibile uero potest simul non
esse cum inanimato; possunt enim esse quaedam quae nec inanimata sint, nec
sensibilia, ut arbores. Idem tamen sensibile necesse est esse, cum non sit
inanimatum, si idcirco inanimatum non est quia homo esse praedictus est. Rursus
quarta propositio huius debet esse proprietatis, ut b quidem terminus nullo
modo esse possit, si fuerit a, at uero c possit esse, si non fuerit b; sed tunc
tantum c, cum non fuerit b, non esse necesse sit, si b terminus non sit quia
prius a terminus esse positus est, ut si sit a homo, b inanimatum, c
insensibile. Inanimatum enim non erit si fuerit homo; insensibile uero potest
esse et non esse, si non sit inanimatum; tunc tamen insensibile non esse ne cesse
est, cum inanimatum non sit, cum idcirco inanimatum non est quia homo esse
praedictus est. Quinta quoque propositio tales habere terminos debet, ut a
quidem si non sit, necesse sit esse b, si b terminus sit, c et esse possit et
possit non esse: tunc tantum c esse necesse sit, cum fuerit b, cum idcirco est
b quia a terminus esse negatus est, ut si sit a quidem animatum, b uero
insensibile, c inuitale. Igitur si non sit animatum, statim consequitur ut sit
insensibile; inuitale autem potest esse, si sit insensibile, ut lapis, potest
uero non esse inuitale, si sit insensibile, ut sunt arbores; sed tunc tantum,
posito insensibili, consequitur ut inuitale esse necesse sit, cum idcirco est
insensibile quia non est animatum. Sexta uero propositio tales terminos
habere desiderat, ut b quidem esse necesse sit, si non fuerit a, at uero c
terminus, si sit b, uel esse uel non esse possit; tunc tamen c non esse necesse
sit, cum sit b, quando idcirco est b quia a terminus non esse propositus est,
ueluti si sit a animatum, b insensibile, c uitale. Nam necesse est esse
insensibile, si non fuerit animatum; cum uero sit insensibile, fieri quidem
potest ut non uiuat, ueluti lapis, fieri autem potest ut uiuat, ueluti arbor;
tunc tamen necesse est non uiuere, cum sit insensibile, quando idcirco est insensibile
quia animatum non esse propositum est. Septimus modus talibus terminis
debet esse contextus, ut b quidem sine a esse non possit, c autem si non sit, b
et esse et non esse possit; tunc tamen necesse sit c terminum esse, si non sit
b, cum idcirco b non esse propositum est quoniam a fuerit ante denegatum. Sit
enim a quidem animatum, b uero sensibile, c inuitale; sensibile igitur esse non
potest nisi fuerit animatum; si igitur non sit animatum, non erit sensibile, si
uero non sit sensibile, potest esse inuitale, uelut in lapidibus, idem potest
non esse, uelut in arboribus; tunc tamen sensibili denegato inuitale necesse
est esse, cum idcirco non est sensibile quia prius animatum non esse propositum
est. Octaua propositio his terminis connectenda est, ut b terminus esse
non possit si non fuerit a, cum uero non sit b, terminus c et esse et non esse
possit sed tunc necesse sit c terminum non esse, cum non fuerit b, cum idcirco
non est b quia a terminus prius esse negatus est, ut si sit a quidem animatum,
b uero sensibile, c uitale. Sensibile igitur esse non potest nisi fuerit
animatum; idem tamen sensibile si non sit, et non esse uitale potest, ut
lapides, et esse uitale, ut arbores; tunc tamen necesse est uitale non esse, si
non sit sensibile, cum idcirco sensibile non est quia prius animatum esse
negatum est. Ex his igitur constat c terminum, quoquo modo fuerit b, in
conditionalibus propositionibus, quae in tota enuntiatione post praedicatiuas
locantur, posse tam loco afFirmationis quam negationis assumi, ex quibus
assumptionibus fiunt complexiones uariae syllogismorum. His igitur ita
expeditis, de omnibus in commune praecipiendum uidetur. Nam cum sint octo
propositiones quae ex praedicatiua hypotheticaque nectuntur, quae superius
ascriptae sunt, earum quatuor ita faciunt consequentiam, si a terminus sit;
quatuor uero ita conditionem proponunt, si a terminus non sit. Fiunt uero
ex his syllogismi hoc modo. Ex prima propositione: Si est a, cum sit b, est
c; Atqui est a; Cum igitur sit b, est c uel sic: Atqui cum
sit b, non est c; Non est igitur a (posse autem huiusmodi esse
assumptionem ex superius descripta propositionum natura cognoscitur). Ex secunda
propositione: Si est a, cum sit b, non est c; Atqui est a; Cum
igitur sit b, non est c uel ita: Atqui cum si b, est c; Non est
igitur a. Ex tertia: Si est a, cum non sit b, est c; Atqui est
a; Cum igitur non sit b, est c uel ita: Atqui cum non sit b,
non est c; Non est igitur a. Ex quarta: Si est a, cum non sit
b, non est c; Atqui est a; Cum igitur non sit b, non est c uel
ita: Atqui cum non sit b, est c; Non est igitur a. In his
igitur quatuor propositionibus, in quibus a terminus esse proponitur, si
assumptum fuerit eundem a terminum esse, c terminus uel esse uel non esse
monstratur; idem uero si c terminus assumatur, siquidem cum est non esse, uel
cum non est esse assumatur, a terminus non esse monstrabitur. Ex quinta
etiam propositione ita syllogismi fiunt: Si non est a, cum sit b, est
c; Atqui non est a; Cum igitur sit b, est c uel ita: Atqui
est a; Cum igitur sit b, non est c uel ita: Atqui cum sit b,
non est c; Est igitur a uel sic: Atqui cum sit b, est
c; Non est igitur a. Quod idcirco euenit ut huiusmodi propositio
quatuor colligat syllogismos, quia in his tantum si non sit aliquid esse aliud
proponi potest, in quibus contraria medietatibus carent; in his enim uel
interempto altero alterum ponitur, uel posito altero alterum necesse est
perimatur. Ex sexta: Si non est a, cum sit b, non est c; Atqui
non est a; Cum igitur sit b, non est c uel ita: Atqui cum sit b, est
c; Est igitur a. Ex septima: Si non est a, cum non sit b, est
c; Atqui non est a; Cum igitur non sit b, est c uel
ita: Atqui est a; Cum igitur non sit b, non est c uel
ita: Atqui cum non sit b, non est c; Est igitur a uel
ita: Atqui cum non sit b, est c; Non est igitur a. In hac
quoque complexione propter eandem causam quatuor collectiones hunt. Ex
octaua: Si non est a, cum non sit b, non est c; Atqui non est
a; Cum igitur non sit b, non est c uel ita: Atqui cum non sit
b, est c; Est igitur a. In his quoque quatuor propositionibus, si
quidem a non esse assumatur, c uel esse uel non esse concluditur; si uero c cum
est non esse, uel cum non est esse assumatur, a terminus semper esse
concluditur, nisi in quinto et septimo tantum modis, ubi cum c esse assumatur,
a non esse monstratur. Omnium uero communis est ratio, praeter quintum ac
septimum modum, ut si a terminus ita assumatur, quomodo in prima enuntiatione
propositus est, conditio quae sequitur in conclusione firmetur. Si uero
conditio quae sequitur contrario modo atque in enuntiatione proposita est
assumatur, categorica propositio, quae prima est, interimetur. In septimo autem
uel quinto modo, quaque ratione sumptum sit alterum, in utrisque partibus
faciet /290/ conclusionem. Itaque fiunt sedecim uel uiginti potius syllogismi:
octo quidem, si a terminus, ut est propositus, assumatur, octo uero, si c
terminus conuerso modo atque in propositione est positus assumatur, quatuor
uero ex quinto et septimo modis utrobique facientibus conclusionem. Reliquis
uero complexionibus nulla est consequentia necessitatis. Ut autem plenior
fieret intellectus ipsas propositiones cum suis terminis positas annotaui, ut secundum
praedictos assumptionum modos non ratione solum demonstratio fieret, uerum
etiam per exempla currentibus doctrina clarior elucesceret. Si est a homo,
cum sit b animatum, est c animal. Si est a homo, cum sit b animatum, non
est c insensibile. Si est a homo, cum non sit b inanimatum, est c
sensibile. Si est a homo, cum non sit b inanimatum, non est c
insensibile. Si non est a animatum, cum sit b insensibile, est c
inuitale. Si non est a animatum, cum sit b insensibile, non est c uitale. Si
non est a animatum, cum non sit b sensibile, est c inuitale. Si non est a
animatum, cum non sit b sensibile, non est c uitale. Expeditis igitur his
syllogismis qui ex talibus propositionibus fiunt, quae ex prima praedicatiua
secunda hypothetica copulantur, nunc ad eos transitum faciamus qui ex prima
conditionali secunda uero praedicatiua nectuntur, quamm omnium numerus
proponendus est, ut de quibus loquimur lector agnoscat. Si cum sit a, est b,
est c. Si cum sit a, est b, non est c. Si cum sit a, non est b, est
c. Si cum sit a, non est b, non est c. Si cum non sit a, est b, est
c. Si cum non sit a, est b, non est c. Si cum non sit a, non est b,
est c. Si cum non sit a, non est b, non est c.Prima igitur propositio
tales habere terminos debet, ut a quidem possit esse praeter c ac b; sed tunc,
si a fuerit, c esse necesse sit, cum a terminum b terminus subsequatur, ut si
sit a quidem animatum, b homo, c animal. Animatum namque praeter animal et
praeter hominem esse potest; tunc uero id quod animatum est etiam animal esse necesse
est, si id quod est animatum, homo est. Secunda propositio talibus terminis
contexenda est, ut a quidem praeter b atque c, et cum eisdem esse possit; tunc
tamen necesse sit non esse c, si a posito b sequatur, ut si a sit animatum, b
homo, c equus. Animatum quippe et ut homo uel equus sit aut non sit fieri
potest; tunc uero necesse est id quod animatum est non esse equum, si id ipsum
quod animatum est, homo fuerit. Tertia propositio his terminis copulatur, ut a
quidem cum b et c uel esse uel non esse possit, tunc tamen necesse sit simul
esse cum c, si, posito a termino, b terminus abnuatur, ut si sit a animatum, b
animal, c insensibile. Nam quod animatum est, uel animal uel non animal, uel
insensibile uel non insensibile esse potest sed tunc necesse est id quod
animatum est esse insensibile si, animato posito, animal abnuatur. Quartae
propositionis hi termini sunt, ut a quidem cum b atque c esse et non esse
possit, tunc uero ab eo modis omnibus separetur, si, posito a termino, b
terminus abnuatur, ut si sit a quidem animatum, b animal, c homo. Nam quod
animatum est uel animal esse uel non esse, itemque homo esse uel non esse
potest; tunc tamen necesse est ut, cum sit animatum, non sit homo, cum posito
esse animato animal denegatur. Quinta uero propositio his terminis conectatur,
ut si non sit a, possit et esse et non esse b atque c; tunc tamen cum non sit
a, terminum c esse necesse sit si, posito non esse a, esse b terminum
consequatur, ut si sit a quidem inuitale, b homo, c animal. Nam si non sit
inuitale, tunc possunt homo atque animal esse uel non esse; at necesse est esse
animal, negato inuitali, si, cum inuitale negabitur, esse hominem subsequatur.
Sextam uero propositionem talia debent membra coniungere, ut, si non sit a
terminus, b atque c uel esse uel non esse possint; tunc uero, denegato a
termino, c non esse necesse sit, cum negationem a termini b termini affirmatio
comitabitur, ut si sit a inuitale, b homo, c equus. Nam quod non est inuitale,
potest esse homo uel equus uel non esse sed necesse est non esse equum,
inuitali denegato, si negationem inuitalis hominis positio subsequatur. Septimae
propositionis hos esse terminos oportebit, ut, si non sit a terminus, b atque c
et esse et non esse possint; /296/ sed tunc necesse sit esse c terminum, si
negationem a termini b termini negatio subsequatur, ut si sit a animal, b
animatum, c inuitale. Animal quidem si non sit, animatum et inuitale esse uel
non esse potest; tunc uero necesse est, si animal non sit, esse inuitale,
quando, si animal non sit, non erit animatum. Octaua propositio est cum,
negato a termino, possunt et esse et non esse b atque c termini; sed tunc
necesse est, si a terminus abnuatur, non esse c terminum, cum negationem a
termini negatio b termini subsequetur, ut si sit a inuitale, b animal, c
homo. Si igitur non sit inuitale, potest esse uel non esse animal uel
homo, tunc uero si non sit inuitale necesse est hominem non esse, cum animal
non fuerit. His igitur ita expeditis, illud in commune dicendum est, quod
superiores quatuor propositiones ita faciunt conditionem, si fuerit a,
posteriores uero si non fuerit, ex quibus omnibus syllogismi tali ratione
nascuntur. Ex prima propositione: Si cum sit a, est b, est c; Atqui
cum sit a, est b; Est igitur c uel ita: Atqui non est
c; Cum igitur sit a, non est b. Posse uero tales fieri conclusiones,
ex superius descriptarum propositionum natura cognoscimus: poterat enim a
terminus esse uel non esse cum b. Item ex secunda: Si cum sit a, est b,
non est c; Atqui cum sit a, est b; Non est igitur c uel
ita: Atqui est c; Cum igitur sit a, non est b. Ex tertia uero
utrobique assumptis terminis collectiones fiunt, ut: Si cum est a, non est
b, est c; Atqui cum est a, non est b; Est igitur c uel
ita: Atqui cum sit a, est b; Non est igitur c uel ita: Atqui non
est c; Cum igitur sit a, est b uel sic: Atqui est c; Cum
igitur sit a, non est b. Quae idcirco facta est utrobique collectio,
quoniam in his terminis hae propositiones poterant poni, in quibus immediata
contraria reperiebantur; in illis enim alterius positio alterum perimebat, et
alterius interemptio ponebat alterum. Ex quarta: Si cum sit a, non
est b, non est c; Atqui cum sit a, non est b; Non est igitur c
uel ita: Atqui est c; Cum igitur sit a, est b. Ex quinta:Si cum
non sit a, est b, est c; Atqui cum non sit a, est b; Est igitur
c uel ita: Atqui non est c; Cum igitur non sit a, non est
b. Ex sexta: Si cum non sit a, est b, non est c; Atqui cum non
sit a, est b; Non est igitur c uel ita: Atqui est c; Cum
igitur non sit a, non est b. Ex septima utrobique colligitur hoc
modo: Si cum non sit a, non est b, est c; Atqui cum non sit a, non
est b; Est igitur c uel ita: Atqui cum non sit a, est b;
Non est igitur c uel sic: Atqui non est c; Cum igitur non sit
a, est b uel ita: Atqui est c; Cum igitur non sit a, non est
b. Hic quoque propter eandem causam in alterutra assumptione syllogismus
fiet; non esse aliquid cum alind non sit in immediatis tantum contrariis
dicebatur. Ex octaua: Si cum non sit a, non est b, non est
c; Atqui cum non sit a, non est b; Non est igitur c uel
ita: Atqui est c; Cum igitur non sit a, est b. In omnibus
igitur superius descriptis syllogismis, haec ratio est, ut, si b terminus
assumatur, ita ut in propositione est positus, ita c terminum concludat, ut in
eadem propositione fuerit collocatus. At si c terminus contrario modo
assumatur quam in propositione fuerit positus, contrario modo b terminus in
conclusione monstrabitur, praeter tertium et septimum modum, in quibus etiamsi
b terminus contrario modo atque in propositione est positus assumatur, c
terminum contrario modo atque positus est colligit, uel si c terminus ita ut in
propositione est positus assumatur, simili modo b terminum concludit, ut in
eadem propositione fuerat collocatus. Quare sedecim quidem uel uiginti fiunt
syllogismi: assumptis namque primis hypotheticis propositionibus, octo; octo
uero si secundae praedicatiuae assumantur; quatuor autem his adinuguntur ex
tertio et septimo modo utrobique colligentibus, ut omnes etiam in his
propositionum complexionibus fiant sedecim uel uiginti syllogismi. Quoquo
autem modo aliter assumptiones uerteris, nihil euenit necessarium. Ut autem
omnis propositionum ac syllogismorum ratio colliquescat, exempla subiecimus,
quibus facilius id quod superius docuimus declaretur. o Si cum sit a
animatum, est b homo, est c animal. o Si cum est a animatum, est b
homo, non est c equus. o Si cum sit a animatum, non est b animal,
est c insensibile. o Si cum sit a animatum, non est b animal, non est c
homo. o Si cum non sit tale, est b homo, est c animal. o
Si cum non sit a inuitale, est b homo, non est c equus. o Si cum non sit
a animal, non est b animatum, est c inuitale. o Si cum non sit a
inuitale, non est b animal, non est c homo. Ac de his quidem syllogismis
qui talibus propositionibus conectuntur, quae ex hypothetica praedicatiuaque
consistunt, sufficienter est dictum. Nunc de his dicendum est syllogismis,
quorum propositiones ita tribus terminis continentur, ut mediae sint earum quae
ex hypothetica categoricaque texuntur, et earum quae ex duabus hypotheticis
connectuntur, quas idcirco hoc loco proponimus, quia, ut superiores, ita haec
quoque tribus terminis continentur, et a similibus ad similia facilior
transitus fiet. Harum uero fiunt multiplices syllogismi, quorum nullus
poterit esse perfectus, cum nec per se perspicui sint, et ut his fides debeat
accomodari adiumento extrinsecus positae probationis indigeant; est autem
probatio talium syllogismorum alio constitutus ordine syllogismus. Fiunt uero,
ut dictum est, tum per primam, tum per secundam, tum uero per tertiam figuram.
Sunt autem primae figurae propositiones hae: Si est a, est b; et si est b,
est c. Si est a, est b; et si est b, non est c. Si est a, non est b;
et si non est b, est c. Si est a, non est b; et si non est b, non est
c. Si non est a, est b; et si est b, est c. Si non est a, est b; et
si est b, non est c. Si non est a, non est b; et si non est b, est c. Si
non est a, non est b; et si non est b, non est c. Ergo ratio colligentiae
talis est, ut si constituat et confirmet assumptio quod enuntiatio prima
pronuntiat, sexdecim necesse est fieri complexiones, ex quibus octo tantum
seruant consequentiae necessitatem, reliquae uero octo nihil habere idoneum
uidentur ad fidem. Rursus id quod propositio prima constituit euertat
assumptio: sic quoque sexdecim necesse est fieri complexiones, quarum octo
firma necessitas tenet, octo uero reliquas infida saepius uarietas mutat. Fiunt
uero hi syllogismi, tum in prima figura, tum in secunda, tum uero in tertia. Omnes
igitur trium figurarum modos, a prima ordientes, ut nihil subterfugiat
explicemus. Est enim primae figurae primus modus a prima ueniens
propositione, cum ita proponimus: Si est a, est b; Si est b, necesse
est esse c. Tunc enim si est a, etiam c esse necesse est, cuius haec
demonstratio est: nam si est a, consequitur ut sit b (id est enim quod proponit
prima conditio, si sit a, esse b); at si b fuerit est c, id est enim quod
propositionis pars secunda pronuntiat, si sit b, consequi necessario ut sit
c. Quibus ita concessis, euenit ut, cum sit a, etiam c esse necesse sit;
imperfectum uero hunc dicimus syllogismum, quia testimonio probationis
indiguit; probatio uero ea fuit per syllogismum demonstratio. Ita namque
firmauimus talis consequentiae necessitatem: cum enim ita proponeretur: Si
est a, est b; Et si est b, necesse est ut sit c; poneretque assumptio id
quod affirmatio constituerat, esse a, eamque assumptionem talis sequi conclusio
diceretur, quod necessario esset c, neque id esset ipsius syllogismi natura et
proprietate perspicuum, addita est probatio per syllogismum hoc modo: Si
est a, est b; At si est b, est c; Si igitur est a, necesse est ut sit
c. Et in reliquis quidem eandem rationem exspectari oportere manifestum
est. Et haec quidem complexio ea est, quae id quod primo in propositione
positum fuerat assumit atque constituit; quod si id ponendo quis quod
sequebatur assumat, nulla est necessitas syllogismi, ueluti cum dicimus: Si est
a, est b; Et si est b, necesse est esse c; Atqui est c; non necesse
est esse b uel non esse; sed cum non sit necesse esse b uel non esse, non erit
necesse a esse uel non esse. Idem quoque tale firmabit exemplum: Si est
homo, animal est; Et si est animal, erit corpus animatum; Atqui est corpus
animatum; non necesse erit esse animal, quocirca ne hominem quidem. Secundus
uero modus est hic primae figurae, cum ita proponimus: Si est a, est
b; Et si est b, necesse est non esse c; At uero est a; Non est
igitur c. Huius demonstratio talis est. Nam Si est a, est b id
enim prima conditio monstrabat, quae est, si sit a esse b; cum uero sit b,
necesse est non esse c: id enim consequentia praeferebat in qua pronuntiabatur,
si esset b consequi ex necessitate ut non esset etiam c; si igitur sit a, non
erit c. Quod si id quod ultimum propositio constituit ponat assumpio, id
est non esse c nullus est syllogismus. Nam si de aliqua re ita
proponatur: Si homo sit, est animal; Et si est animal, non est
lapis; At non est lapis; non necesse erit aut esse aut non esse
animal, eodem modo nec hominem. Potest enim, si lapis non sit, esse lignum uel
caetera quae neque animalia sunt, nec inter homines numerantur. Tertius
uero modus est primae figurae, cum id assumptio constituit quod propositio
prima ponebat, cuius ex tertia propositione principium est cum ita
proponimus: Si est a, non est b; Et si non est b, necesse est esse
c; hic enim rursus, si a terminus assumatur ita ut in prima est
enuntiatione propositus, ita dicetur: Atqui est a; Est igitur
c. Probatio uero superioribus similis. Nam quia est a, non est b, et quia
non est b, est c; quia igitur est a, est c. Quod si c terminus assumatur, nihil
necessarium fiet, ut si ita proponamus: Si homo est, non est
insensibile; Si non est insensibile, animal est; Est autem animal;
non est necesse esse hominem. Quartus uero modus est qui ex quarta
propositione principium capit, qui tali propositione formatur: Si sit a,
non est b; Si non est b, non est etiam c; hic enim si est a,
necesse est c non esse. Demonstratio uero eadem quae in prioribus modis. Quod
si c assumatur, nulla erit necessitas complexionis, hoc modo. Age enim
proponatur: Si est homo, lapis non est; Si lapis non est, non est
inanimatum; Atqui non est inanimatum; non necesse est esse
hominem. Quintus modus est ex quinta enuntiatione descendens, cuius prima
talis est propositio: Si non est a, est b; Si est b, etiam c esse
necesse est; Atqui non est a; c igitur necesse est esse. Hic
quoque prius dicta conditio facit consequentiam necessitatis; at si id quod est
c assumatur, nulla necessitas euenit. Sit enim propositio: Si non est
irrationabile rationabile est; Et si rationabile est, animal est;
et assumamus: Sed est animal; non necesse erit uel esse uel non esse
irrationabile. Sextus modus est ita propositus, quem sexta propositio facit: Si
non sit a, est b; Et si est b, non est c; Atqui non est a; Non
est igitur c. Similis uero superioribus demonstratio. At si c assumatur,
eodem modo nullus est syllogismus; nam si sit propositio: Si animatum non
est, inanimatum est; Et si inanimatum est, sensibile non est; si
assumatur: Atqui non est sensibile; non necesse erit uel esse uel
non esse animatum. Septimus modus est, qui ex septima propositione
est: Si a non est, b non est; Et si b non est, necesse est esse
c; Atqui non est a; Necesse est igitur esse c. Quod si c
assumatur, nihil fit necessarium: nam si proponamus: Si animatum non est,
animal non esse; Et si animal non sit, insensibile esse;
assumamusque: At est insensibile; non necesse est uel esse uel non
esse animatum. Octauus uero modus est qui ita proponitur: Si non est a,
non est b; Et si non est b, necesse est non esse c; Atqui non est a; Non
est igitur c. Quod si c assumatur, nec in complexione nec in terminis erit ulla
necessitas. Age enim ita proponamus: Si non est animatum, non est
animal; Et si non est animal, necesse est non esse sensibile; Atqui
non est sensibile; non necesse erit non esse animatum, ut arbores,
herbas, et quidquid uitali tantum anima, non etiam sensibili, uegetatur. In
prima igitur figura ex tribus terminis fiunt hypotheticae sexdecim
complexiones, ita ut id quod positum est in propositione, idem in assumptione
quoque ponatur: octo quidem, si a terminus in propositione ponatur; octo uero,
si c. Quod si a terminus ponendo assumatur, erunt octo necessarii syllogismi;
si uero c terminus ponendo assumatur, quinque equidem complexiones, id est quae
primo secundo tertio quarto atque octauo respondent modo, nullius necessitatis
esse deprehenduntur; tres uero complexiones, quae quinto sexto septimoque modo
accomodantur, per complexionis quidem naturam nullam necessitatis constantiam
seruant; per terminorum uero proprietatem necessarium colligunt syllogismum, ut
sint omnes octo uel undecim syllogismi. Eodem quoque modo syllogismorum
complexionumque ordo constabit, si id in assumptione quod in propositione
positum fuerat, auferatur. Fient quippe sexdecim complexiones, quarum
octo quidem, ubi id quod sequitur aufertur, integra necessitate perdurant, octo
uero, in quibus id quod praecedit aufertur, necessitatem non eadem ratione
conseruant. Sed hae quidem complexiones quae primo secundo ac tertio,
quarto atque octauo modo accomodantur, nihil colligunt nec per terminorum nec
per complexionis proprietatem; tres uero, id est quintus, sextus et septimus,
nihil quidem colligunt secundum complexionis naturam, uidentur uero colligere
secundum terminorum proprietatem, ut hinc quoque octo uel undecim sint
syllogismi. Horum uero omnium subdantur exempla. Primus igitur modus hic
est: Si est a, est b; Et si est b, etiam c esse necesse est; At
non est c; Igitur a non est. Quod si assumamus: At non est
a; nihil euenit necessarium. Sit enim propositio haec: Si est homo,
animal est; Et si animal est, animatum esse necesse est; Atqui non
est homo; necesse non erit ut non sit animatum. Secundus modus
est: Si est a, est b; Et si est b, non esse c necesse est; Atqui
est c; Igitur a non erit. Quod si assumamus ita: Atqui non est
a; non necesse erit esse c uel non esse. Nam si sit propositio talis: Si
est homo, animal est; Et si animal est, lapis non est; si
assumamus: Atqui non est homo; non necesse erit lapidem uel esse uel
non esse. Tertius modus: Si est a, non est b; Et si non est b,
necesse est esse c; Atqui non est c; Necesse est igitur non esse a. Quod
si a terminum tollat assumptio, nihil euenit necessarium: age enim sit
propositio: Si homo est, non est inanimatus; Et si inanimatus non
est, animatum esse necesse est; Atqui non est homo; non necesse est
uel esse uel non esse animatum. Quartus: Si est a, non est b; Et si
non est b, necesse est non esse c; At est c; Igitur a non erit.
Quod si assumamus non esse a, nulla complexionis necessitas inuenitur: nam si
sit propositio: Si homo est, non est irrationabile; Si irrationabile
non est, inanimatum eum non esse necesse est; Atqui non est homo;
non necesse est eum uel esse inanimatum uel non esse. Quintus: Si a
non est, b est; Et si b est, c esse necesse est; Atqui non est
c; Igitur a esse necesse est. Quod si a terminus assumatur, non fiet
syllogismus: sit enim propositio: Si irrationabile non est, rationabile
est; Et si rationabile est, animal est; Atqui irrationabile
est; non necesse erit esse uel non esse animal. Sextus: Si non est
a, est b; Et si est b, necesse est non esse c; Atqui est c; Igitur
a esse necesse est. Quod si a terminum sumam, nulla necessitas inuenitur:
sit enim propositio talis: Si animatum non sit, inanimatum est; Et si
inanimatum est, sensibile non est; Atqui animatum est; non erit
necesse uel esse uel non esse sensibile. Septimus: Si a non sit, b non
est; Et si b non est, c esse necesse est; Atqui c non
est; Igitur a esse necesse est. Quod si a terminum sumpserimus,
complexio nullam faciet necessitatem: sit enim proposititio talis: Si non
est animal, non est rationabile; Si rationabile non est, irrationabile est;
et si assumamus: Atqui animal est; non necesse est uel esse
irrationabile uel non esse. Octauus modus est qui hac propositione
formatur: Si a non est, nec b est; Et si b non est, c non esse
necesse est; Atqui est c; Igitur a esse necesse est. Quod si a
terminum sumpserimus, non fiet ulla necessitas: sit enim propositio: Si
non est animal, non est homo; Et si non est homo, necesse est non esse
risibile; Atqui est animal; non necesse erit uel esse uel non esse
risibile. Ac de prima quidem figura satis dictum est, sequenti uero uolumine de
secunda tractabitur. Conditionalium propositionum, quae tribus terminis
constant, secunda figura est, quotiens cum aliquid dicitur uel esse uel non
esse, consequitur ut duo quaedam uel esse uel non esse dicantur. Variantur
autem in ipsis propositionibus uel etiam in conclusionibus secundum
assumptionis ordinem multis modis; quod ut facilius innotescat, prius cunctae
propositiones ordine digerantur. In quibus illud est praedicendum, quod saepe
aequimodae propositiones ponuntur, saepe uero non; aequimodis quidem nullus est
syllogismus. Aequimoda enim propositio est si ita dicamus: Si a est, b
est; Et si a est, c non est; inaequimoda uero secundae figurae
propositio est in his syllogismis hypotheticis quorum enuntiationes tribus
terminis componuntur, ueluti cum ita proponimus: Si est a, est b; Si
autem non est a, est c. Huius propositionis tale intellegatur
exemplum: Si animal est, animatum est; Si animal non est, insensibile
est; hic igitur animal, quod est a, non est uno modo utrisque propositum
sed ad b quidem afiirmatiue, ad c autem negatiue coniungitur, et id uocatur non
aequimode praedicari. Quod si in utrisque a esse uel non esse poneretur,
aequimoda praedicatio diceretur. Disponantur igitur (ut dictum est) omnes non
aequimodae propositiones hoc modo: o Si est a, est b; si non est a, est
c. o Si est a, est b; si non est a, non est c. o Si est a, non est b;
si non est a, est c. o Si est a, non est b; si non est a, non est c.
Nunc igitur a quidem esse propositum est cum b, non esse uero cum c; rursus a
non esse ponamus cum b, esse uero cum c: o Si non est a, est b; si est a,
est c. o Si non est a, est b; si est a, non est c. o Si non est a,
non est b; si est a, est c. o Si non est a, non est b; si est a, non est
c. Si igitur non sit aequimoda praedicatio, assumpto quidem b fiunt
sexdecim complexiones, quarum tantum octo sunt syllogismi; rursus, si assumatur
c, sic quoque sexdecim complexiones fiunt sed in octo tantum syllogismorum
deprehenditur firma necessitas. Sit igitur secundae figurae primus modus hic,
ex prima ueniens propositione: Si est a, est b; Si autem non est a,
est c. Dico quoniam: Si non est b, est c quoniam enim si est a
est b, secundum ordinem consequentiae si non est b, non erit a; atqui si non esset
a, esset c, si igitur non sit b, erit c. Quod si idem b esse ponatur, nihil
euenit necessarium: age enim sit b, non necesse est esse uel non esse a. Nihil
igitur necessarium sequitur, ut sit uel non sit c; ut si sit a animal, b
animatum, c insensibile: nam si est animal, est animatum; si uero non est
animal, insensibile est; atqui si sit animatum, non necesse est esse animal,
uel non esse, non igitur necesse est esse insensibile uel non esse. Quod
si c terminus assumatur, siquidem non esse ponatur, erit necessario b; si uero
esse, nullus est syllogismus. Nam si non est c, est a, at si est a, est b, si
igitur non est c, est b; quod si est c, non necesse est esse a, aut fortasse
necesse sit non esse. Haec enim propositio, id est: Si non est a, est
c in talibus tantum euenit, in quibus alterum eorum esse necesse sit;
quod si est c, non erit a, si non est a, nihil ad b, ueluti si est insensibile,
non erit animal, at si non sit animal, nihil animatum uel esse uel non esse necesse
erit. Ex secunda rursus propositione fit syllogismus cum ita
proponimus: Si est a, est b; Si non est a, non est c; dico
quia: Si non est b, non est c propositum quippe est: Si est a,
est b. Ordo uero consequentiae est, si non est b, non esse a, quod si non
est a, non est c, si igitur non est b, non est c. Quod si fuerit b, non necesse
est esse c; sit enim a animal, b animatum, c rationabile, et
proponatur: Si animal est, animatum est; Si animal non est,
rationabile non est; Atqui est animatum; non necesse est esse
animal, quo fit ut ne rationabile quidem. Quod si c terminum dicat
assumptio, si quidem c terminus affirmatus fuerit, erit b; quod si idem c
terminus abnuatur, nullus est syllogismus. Nam quoniam si est a, erit b, si non
est a, non erit c, si est c, erit a; at cum est a, est b, si est igitur c, erit
b; quod si non sit c, nihil sit necessarium, nam in hac propositione quae
dicit: Si animal est, animatum est; Si animal non est, /326/
rationabile non est; assumamus: Atqui non est rationabile; non
necesse erit esse uel non esse animal, quocirca ne animatum quidem. Item
ex tertia propositione talis est syllogismus: Si est a, non est b; Si
non est a, est c; dico quia: Si est b, est c; nam quoniam ita
propositum est: Si est a, non esse b necesse est consequi ut, si sit
b, non sit a; at si non sit a, erit c; si igitur sit b, erit c; quod si non sit
b, nihil est necessarium. Si enim sit a animal, b inanimatum, c insensibile, in
hac propositione quae dicit: Si est animal, non est inanimatum; Si non est
animal, est insensibile; si assumamus non esse inanimatum, non necesse
erit esse animal uel non esse, quare ne insensibile quidem. Si uero a c termino
fiat assumptio, si quidem non sit c, non erit b; si uero sit, nulla erit necessitas
conclusionis. Nam quoniam ita propositum est, ut si sit a, non sit b, si
uero non sit a, sit c, ea est consequentia, ut si non sit c, sit a (in his enim
tantum terminis dici potest, qui medietate priuati sunt); at si sit a, non est
b, si igitur non sit c, non erit b. Quod si sit c, nullus est syllogismus; nam
in hac propositione quae dicit: Si est animal, non est inanimatum; Si
uero non est animal, insensibile est; assumat aliquis esse insensibile,
sequitur quidem ut non sit animal, sed non consequitur ut uel sit uel non sit
inanimatum. Ex quarta propositione est syllogismus ita: Si est a non est
b; Si non est a, non est c; dico quoniam: Si est b, non est
c; nam quoniam ita propositum est: Si est a, non est b ea
rerum consequentia est, ut si sit b, non sit a. Atqui cum non sit a, positum
fuerat non esse c; si igitur sit b, non est c. Quod si b non esse assumatur,
nullus est syllogismus; age enim sit a quidem animal, b inanimatum, c
rationabile, et sit haec propositio: Si est animal, non est
inanimatum; Si non est animal, non est rationabile; assumamus igitur
non esse inanimatum, non necesse erit esse animal, quocirca nec rationabile. Rursus
si c terminus assumatur, si quidem esse ponatur, necesse erit non esse b; at si
non est c, nullus est syllogismus. Nam quoniam propositum est: Si a sit,
non esse b; Si a non sit, non esse c; necesse est ut, cum sit c, sit
etiam a, at si sit a, non sit b; si igitur sit c, non erit b. Quod si c non
esse ponatur, nullus est syllogismus, ueluti in hac propositione: Si est animal
non est inanimatum; Si non est animal, non est rationabile. Si quis
igitur assumat non esse rationabile, non necesse erit esse animal, quocirca ne
inanimatum quidem uel esse uel non esse. Atque in his quidem quatuor
propositionibus ita a terminus positus est, ut ad b quidem esse diceretur, ad c
uero non esse; quod si ordo mutetur, rursus quatuor erunt alii syllogismi, si b
terminus assumatur, quatuor etiam alii, si c; ex utraque autem parte quaternae
complexiones erunt, quae nullos faciant syllogismos. Sit enim quinta
propositio: Si non est a, est b; Si est a, est c; dico quia: Si
non est b, erit c. Assumatur enim: Atqui non est b erit igitur
a (hic enim consequentiae ratus ordo constabat); sed cum est a, est c, si igitur
non est b, erit c. Quod si b esse ponatur, nihil sit necessarium; si enim
est b, non erit a, quod si a non est, nihil ad c, quocirca nullus est
syllogismus. Non esse autem a, si b sit, ea propositio monstrat per quam
dicimus: Si a non est, est b haec enim immediatis tantum contrariis
conuenit. Age enim sit a quidem animal, b uero insensibile, c animatum, et
proponatur: Si animal non est, insensibile est; Si animal est,
animatum est; et ponatur esse insensibile, non necesse est esse uel non
esse animal, quocirca ne animatum quidem esse uel non esse necesse est. Quod si
c terminus assumatur, si quidem negatiue, faciet syllogismum, affirmatiue uero,
nullo modo. Nam si non est c, non est a; quod si non est a, est b, si igitur c
non est b est; quod si sit c, non necesse est esse uel non esse a, quo fit ut
ne b quidem esse aut non esse necesse sit. Nam si est animatum, non necesse est
esse uel non esse animal, cum uero animal non sit, non necesse est esse uel non
esse insensibile. Propositio uero eadem quae superius. Rursus ex sexta
propositione fit syllogismus hoc modo: Si non est a, est b; Si est a,
non est c; dico quia: Si non est b, non erit c; si enim non est b,
est a, at si est a, non est c; si igitur non est b, non erit c. Quod si b
terminum ponat assumptio, nulla est necessitas conclusionis; si enim est b, non
est a. Id enim ex superioribus manifestum est. At si non est a, nihil ad c;
tunc enim c non erat, si esset a. Exemplum uero hoc est, ut si sit a animal, b
insensibile, c inanimatum. Si igitur sit propositio talis: Si non est
animal, est insensibile; Si est animal, non est inanimatum; Atqui est
insensibile; non est igitur animal sed non consequitur ut sit uel non sit
inanimatum. Quod si c terminum sumpseris, si quidem affirmes, facies
syllogismum; nam si est c, non erit a, quod si a non sit, erit b, si igitur c
fuerit, erit b. At si negaueris, nihil est necessarium. Si enim assumas: Atqui
non est c non necesse erit esse uel non esse a, quocirca ne b quidem; nam
si inanimatum negaueris, non necesse est esse uel non esse animal, quocirca ne
insensibile quidem esse uel non esse. Ex septima propositione conclusio est cum
ita proponimus: Si non est a, non est b; Si est a, est c dico
quia: Si est b, erit c nam quoniam ita propositum est, si non esset
a, non esse b, si sit b erit a. Atqui si sit a, erit c; si igitur sit b, erit
c.Quod si b terminum neget assumptio, nulla est in conclusione necessitas. Nam
si non sit b, nihil erit necessarium esse uel non esse a, quocirca ne c quidem,
uelut in his terminis. Si enim sit a animatum, b animal, c uiuere, si sic
enuntiemus: Si non est animatum, non est animal; Si est animatum uiuit;
si igitur assumamus: Atqui non est animal; non necesse est esse uel
non esse animatum, quocirca nec uiuere. Quod si assumamus c terminum, si quidem
negemus, erit syllogismi perfecta necessitas; si uero affirmemus, nulla
conclusio est. Nam si non est c, non erit a, si non est a, non erit b, si
igitur non sit c, non est b. Quod si affirmetur, nihil est necessarium;
siue enim necesse est esse, siue non necesse est esse a, nihil ad b, ut in
superioribus terminis poterit ostendi: si enim uiuit, et si necesse est esse
animatum, non necesse est tantum esse animal; quod si non est necesse esse
animatum, non necesse est esse uel non esse animal; ut uero necesse sit non
esse animatum, fieri non potest. Ex octaua enuntiatione conclusio est, cum ita
proponitur: Si non est a, non est b; Si est a, non est c; dico
quoniam: Si est b, non est c nam si est b, est a, quod si est a, non
est c, si igitur est b, non erit c. Quod si b terminum neget assumptio,
nihil est necessarium: Si enim non sit b, non necesse erit a uel esse uel non
esse, quo fit ut ne c quidem, uelut in his terminis, si sit a animatum, b
animal, c inanimatum. Si igitur proponamus: Si non est animatum, non est
animal; Si est animatum, non est inanimatum; et assumamus: Sed
non est animal non necesse est uel esse uel non esse animatum, quocirca
ne inanimatum quidem. At si c terminus assumatur, si quidem cum affirmatione
ponatur, erit necessitas syllogismi: nam si est c, non est a, quod si non est
a, non est b, si igitur est c, non est b; at si c terminum neget assumptio,
nihil est necessarium: nam si non est c, non necesse erit esse uel non esse a,
quo fit ut ne b quidem. Nam si non est inanimatum, fortasse quidem necesse
sit esse animatum sed non necesse est esse animal. Inuenientur autem termini ut
non sit necesse esse a, ueluti si c ponamus nigrum, a album; negato enim nigro
non consequitur ut affirmetur album. Et secundae quidem figurae inaequimodas
complexiones omnes (ut arbitror) explicuimus; si uero aequimodae sint, nullus
omnino fit syllogismus. Aequimodae uero fiunt hoc modo: quotiescumque enim a
terminus ad b et ad c simul uel esse uel non esse ponitur, quoquomodo b atque c
termini uarientur, harum igitur quae aequimodae complexiones esse dicuntur,
nulla est collectibilis. Sunt autem omnes aequimodae complexiones
hae: o Si est a est b, si est a est c. o Si est a est b, si est a non
est c. o Si est a non est b, si est a est c. o Si est a non est b, si est
a non est c. o Si non est a est b, si non est a est c. o Si non est a
est b, si non est a non est c. o Si non est a non est b, si non est a est
c. Si non est a non est b, si non est a non est c. Quarum imbecillam
conclusionem atque omni carentem necessitate ex assumptionibus quoquo modo
factis inueniemus, nec non secundum superius descriptos modos etiam terminos
facillime reperire poterimus, per quos demonstratur nullam in talibus
complexionibus inueniri posse constantiam. Ac de secunda quidem figura, quanti
sint quotque modis fiant syllogismi diligenter ostendimus. Fiunt autem, si
inaequimodae quidem complexiones fuerint, b termino assumpto, syllogismi octo, totidemque
si c terminus assumatur. Sunt igitur secundae figurae sedecim syllogismi,
totidem uero, b atque c termino non ita ut oportet assumptis, complexiones
fiunt, quibus nihil admodum colligatur. Nunc igitur de tertia figura
dicendum est, in qua quidem totidem complexiones fiunt et totidem syllogismi
sed ita ut non aequimodae propositiones ponantur; quod si aequimodae fuerint,
nullus omnino (ut in secunda figura dictum est) fiet syllogismus. Exponamus
igitur omnes figurae tertiae inaequimodas propositiones: o Si est b est a,
si est c non est a. o Si es b est a, si non est c non est a. o Si non
est b est a, si est c non est a. o Si non est b est a, si non est c non
est a. Et nunc quidem a cum b esse, cum c uero non esse propositum est;
rursus uero a quidem cum b non esse, cum c uero esse proponatur: o Si est
b non est a, si est c est a. o Si est b non est a, si non est c est
a. o Si non est b non est a, si est c est a. o Si non est b non est a,
si non est c est a. Tertiae igitur figurae primus modus huiusmodi est: Si
est b, est a; Si est c, non est a; qui quidem diuersus est a secundae
figurae primo modo. Illic enim si a esset uel non esset, b et c esse
dicebantur. Nunc uero si b uel c fuerint, a esse uel non esse proponitur.
Aequimodae autem propositiones non sunt, quae in alia parte esse, in alia non esse
constituunt, uelut in superius comprehensa: nam si b est, a est, si autem c
est, a non est. Quibus ita positis, dico quoniam Si est b, c non esse
necesse est; si enim est b, est a, quod si est a, non est c, si igitur
est b, non est c. Quod si b terminus abnuatur, nullus est syllogismus: si enim
b non sit, non necesse erit esse uel non esse a, nec c igitur necesse erit esse
uel non esse, uelut in hoc exemplo. Si sit b animal, a animatum, c
mortuum, et proponatur: Si animal est, animatum est; Si mortuum est,
animatum non est; Atqui non est animal; non necesse est esse uel non
esse animatum. Quae enim non sunt animalia, possunt esse animata, ut arbores;
possunt esse non animata ut lapides. Quocirca, si animal non fuerit, ne mortuum
quidem esse uel non esse necesse est. Plura enim non sunt animalia, quae mortua
non sint, ut lapides; ea enim mortua dicuntur quae aliquando uixerunt. Ab
assumptione uero c termini affirmatio faciet syllogismum. Nam si c est, b non
erit, si enim c est, non est a: at si non sit a, non erit b, si igitur c est, b
non erit. Negatio uero nihil explicat necessitatis; nam si non est c, non
necesse est esse uel non esse a, quo fit ut ne b quidem. Nam si non sit
mortuum, non necesse est esse animatum uel non esse: quaedam enim quae non sunt
mortua, animata sunt, ut arbores, quaedam uero, cum mortua non sint, non sunt
animata, ut lapides, quo fit ut ne animal quidem esse uel non esse necesse sit,
si mortuum destruatur. Ex secunda uero propositione hic modus est
colligendus: Si est b, est a; Si non est c, non est a; dico
quia: Si est b, erit c. Nam si est b, est a, quod si est a, est c -- ita
enim conuertitur talis propositio --; si igitur est b, est c. Quod si b
terminus negetur, nulla est necessitas syllogismi: nam si non est b, non
necesse est esse uel non esse a, quocirca ne ad c quidem ulla necessitas
perueniet, ut in terminis patet. Nam si sit b animal, a animatum, c corporeum,
et proponatur: Si est animal, est animatum; Si non est corporeum, non
est animatum; et assumatur: Atqui non est animal; non necesse
est esse uel non esse corporeum -- c uero terminus si negetur, erit necessitas
syllogismi: nam si non est c, non est a, quod si non est a, non est b (ita enim
conuerti potest), si igitur non est c, non erit b; si affirmetur c, nulla est
necessitas, nam si est corporeum, non necesse est animatum esse uel non esse,
quocirca nec animal quidem esse uel non esse necesse est. Tertia
propositio talem recipit conclusionem: Si non est b, est a; Si est c,
non est a; dico quia: Si non est b, non erit c. Si enim non sit
b, est a; quod si sit a, non erit c (ita enim poterat conuerti ea pars
propositionis, quae, si esset c terminus, a terminum non esse dicebat); fit
igitur ut si non sit b, non sit c. Quod si affirmetur esse b terminum, nulla
est necessitas conclusionis; nam si sit b, necesse est quidem non esse a, sed
non necesse est esse c, ut in his terminis, si sit b animatum, a inanimatum, c
animal. Si quis igitur sic proponat: Si non est animatum, inanimatum
est; Si est animal, non est inanimatum; si igitur ponamus esse
animatum, sequitur quidem ut non sit inanimatum sed non necesse est ut sit animal. C
uero terminus si affirmetur, fiet necessaria conclusio hoc modo. Nam si est c,
non est a, si non est a, est b (id enim sequebatur eam propositionem quae, si
non esset b terminus, a terminum esse dicebat); si igitur sit c, est b. Quod si
idem c terminus abnuatur, nullus est syllogismus: nam si non sit c, non necesse
est esse uel non esse a, quo fit ut ne b quidem. Nam si non est animal, non
necesse est esse uel non esse inanimatum, quocirca ne animatum quidem. Ex
quarta propositione talis est syllogismus: Si non est b, est a; Si
non est c, non est a; dico quia: Si non est b, est c. Nam si
non est b, est a, si uero a fuerit, necesse est esse c -- id enim consequitur
eam propositionis partem quae ait: Si non est c, non est a -- si
igitur non sit b, est c. At si b terminus affirmetur, nullus est syllogismus.
Sequitur namque ut non sit a sed non sequitur ut sit uel non sit c, uelut in
his terminis: nam si sit b quidem insensibile, a animal, c animatum, et proponatur:
Si sit insensibile, non est animal; sed non necesse est esse uel non esse
animatum. C uero terminus si negetur, fiet protinus syllogismus. Nam si
non est c, non est a, si non est a, erit b -- id enim consequitur eam
propositionis partem quae dicit: Si non est b est a -- si igitur non
sit c, erit b. Quod si sit c, non est necesse esse uel non esse a, quo fit ut
ne b quidem. Nam si est animatum, non necesse est esse animal uel non esse, quo
fit ut ne insensibile quidem esse uel non esse necesse sit. Et hactenus quidem
quatuor modos ita disposuimus, ut ad b terminum, quoquo se modo haberet, a
terminus esse poneretur, ad c uero non esse. Nunc ita statuamus ut a terminus
ad b terminum non esse dicatur, ad c uero esse, ordine scilicet immutato.
Omnes uero non esse aequimodas propositiones illud ostendit quod a quidem si
affirmatiue est ad b, ad c negatiue proponitur, aut si negatiue ad b,
affirmatiuam ad c retinet enuntiationem. Quinta igitur propositio talem facit
syllogismum, cum talis est propositio: Si est b, non est a; Si est c,
est a; dico quia: Si est b, non est c. Nam si est b, non est
a, si uero non sit a, non est c (id enim talem propositionem consequebatur,
quae, si esset c terminus, a quoque esse dicebat); si est igitur b, non est c.
At si negetur b, nullus est syllogismus: si enim /348/ non sit b, non necesse
est esse a, quo fit ut ne ad c quidem necessitas ulla perueniat. Et in
terminis idem patet: nam si sit b quidem mortuum, a animatum, c animal, et sit
ita propositio: Si est mortuum, non est animatum; Si animal est,
animatum est; et assumamus non esse mortuum, non necesse est esse uel non
esse animatum. Nam et quae adhuc animata sunt, et quae numquam fuerunt, non
sunt mortua, quocirca non sequitur ut sit uel non sit animal; quod enim mortuum
non est, potest et esse animal, ut canis uiuens, et non esse, ut lapis. At si c
terminus affirmetur, erit perfecta conclusio non esse b; nam si sit c, est a,
si uero sit a, non erit b (id enim consequitur superius positum propositionis
modum); si igitur sit c, non erit b. At si negetur c, neque ad a neque ad
b necessitas ulla perducitur, uelut in his terminis: nam si non est animal,
neque animatum, neque mortuum uel esse uel non esse necesse est. Sextae propositionis
haec conclusio est: Si est b, non est a; Si non est c, est a;
dico quia: Si est b, erit c. Nam si est b, non est a, si non sit a,
erit c (talis enim in hac parte propositionis est consequentia); si igitur sit
b, erit c. Quod si b terminus abnuatur, nihil necessarium fiet: nam si non sit
b, nec a nec c terminos uel ad esse uel ad non esse sequitur ulla necessitas,
ut in terminis patet. Nam si sit b mortuum, a animatum, c inanimatum, si non
sit mortuum, non necesse est esse uel non esse animatum, quocirca ne inanimatum
quidem. At si c terminus assumatur, si quidem in negatione sit positus,
fiet rata conclusio non esse b terminum: nam quoniam non est c, est a, at si
sit a, non est b, si igitur non sit c, non erit b. Quod si affirmetur c
terminus, nihil est necessarium; neque enim si sit c, quamuis a non esse
necesse sit, ad b terminum necessitas ulla perueniet, ut etiam in terminis
patet: nam si sit inanimatum, necesse est non esse animatum sed non necesse est
esse mortuum. Septimae propositionis talis est syllogismus: enuntietur
enim: Si non est b, non est a; Si est c, est a; dico
quia: Si non est b, non est c si enim non sit b, non erit a, quod si
a non fuerit, non erit c (id enim sequebatur eam propositionem qua dicebatur,
si esset c terminus, a quoque consequi ut esset); si igitur non sit b non erit
c. Quod si affirmetur b, nihil est necessarium; neque enim si sit b, uel a
uel c aut esse aut non esse necesse est, ut in terminis patet: nam si sit b
animatum, a animal, c sensibile, et sit propositio: Si animatum non est,
non est animal; Si sensibile est, animal est; si assumatur esse
animatum, neque animal necesse est esse, neque sensibile. At si per c terminum
fiat assumptio, si quidem affirmabitur, erit firma conclusio; si negetur,
nullus est syllogismus: nam si est c, est a, si sit a, erit b (id enim
consequebatur eam propositionem quae ait: si non sit b, non esse a); si igitur
sit c, erit b. At si idem c terminus abnuatur, nihil est necessarium; nam si
non sit c, neque a neque b terminum necessitas ulla constringit, uelut si non
sit sensibile, non sit forsitan animal sed non necesse est esse animatum;
reperientur uero termini quibus ne a quidem non esse necesse sit. Octauus
modus est in quo ita proponitur: Si non est b, non est a; Si non est
c, est a; dico quia: Si non est b, est c. Si enim non sit b,
non erit a, quod si non sit a, erit c -- id enim consequebatur eam partem propositionis
quae dicebat: Si non est c, est a -- si igitur non sit b, erit c.
Quod si b terminus affirmetur, nihil est necessarium; nam si sit b, neque esse
neque non esse necesse est a terminum, quo fit ne c quidem. Id uero tali liquet
exemplo, si sit b animatum, a animal, c insensibile, et proponatur: Si non
sit animatum, non est animal; Si non sit insensibile, est animal. Si
igitur in assumptione affirmemus b terminum, ac dicamus: Atqui est
animatum; non necesse est esse uel non esse animal uel insensibile,
quocirca nullus est syllogismus. At si c terminus abnuatur, fiet protinus
syllogismus: nam si non est c, est a, si uero est a, erit b, si igitur non sit
c, erit b. Quod si c terminus affirmetur, nihil est necessarium; nam et si a
terminum non esse necesse est, quantum ad b terminum nihil necessarium cadit.
Id uero tali demonstratur exemplo: Si sit insensibile, non est
animal; quod si animal non est, non necesse est esse uel non esse
animatum. In non aequimodis igitur propositionibus, siue b siue c terminus
assumatur, octo necesse est ex utraque parte fieri syllogismos; reliquae uero
ex utraque parte octonae complexiones necessitate priuatae sunt. At si sint
aequimodae, nullus omnino est syllogismus. Aequimodae uero dicuntur quotiens a
terminus ad utrosque uel esse uel non esse proponitur; omnes autem aequimodae
propositiones sunt huiusmodi: o Si est b, est a, si est c, est a. o Si est
b, est a, si non est c, est a. o Si non est b, est a, si est c, est
a. o Si non est b, est a, si non est c, est a. o Si est b, non est a, si
est c, non est a.o Si est b, non est a, si non est c, non est a. o Si non
est b, non est a, si est c, non est a. o Si non est b, non est a, si non
est c, non est a. In quibus et per consequentiam propositionum superius
designatam, et per exempla currentes, possumus lucide et constanter agnoscere
nullam omnino in syllogismis fieri necessitatem. Quocirca, cum tribus terminis
texitur propositio, ex prima quidem figura fiunt syllogismi sedecim, ex secunda
syllogismi sedecim, ex tertia etiam totidem colliguntur, omnes ex tribus
terminis syllogismi quodraginta octo. Restat nunc ut de his syllogismis
dicamus qui duabus hypotheticis continentur, quorum quidem similis
consequentiae modus est, ut in his propositionibus quae ex duabus categoricis
ac simplicibus efficiebantur. In omnibus enim si quidem uelimus astruere,
primam totius propositionis assumemus partem, si uero in conclusione aliquid
destruendum est, secunda negabitur. Siue autem prima denegetur, siue posterior
affirmetur, nulla fit omnino necessitas, nisi in quinta, septima, tertia decima
et quinta decima propositione, in quibus non complexionis natura sed terminorum
proprietas consequentiam facit, sicut in his syllogismis fieri docuimus qui in
his propositionibus constant, quae duabus simplicibus continentur. Horum autem
omnium qui ex duabus hypotheticis constant propositiones apposui, quarum differentias
cum lector agnouerit, ad earum exempla necesse est reuertatur, quae ex
simplicibus et categoricis iunctae sunt. Sunt autem omnes propositionum
differentiae, quae ex duabus hypotheticis copulantur, huius modi: o Si cum
est a, est b, cum sit c, est d. o Si cum est a, est b, cum sit c, non est
d. o Si cum est a, est b, cum non sit c, est d. o Si cum est a, est b,
cum non sit c, non est d. o Si cum sit a, non est b, cum sit c, est
d. o Si cum sit a, non est b, cum sit c, non est d. o Si cum sit a, non
est b, cum non sit c, est d. o Si cum sit a, non est b, cum non sit c, non
est d. o Si cum non sit a, est b, cum sit c, est d. o Si cum non sit
a, est b, cum sit c, non est d. o Si cum non sit a, est b, cum non sit c,
est d. o Si cum non sit a, est b, cum non sit c, non est d. o Si cum
non sit a, non est b, cum sit c, est d. o Si cum non sit a, non est b, cum
sit c, non est d. o Si cum non sit a, non est b, cum non sit c, est
d. o Si cum non sit a, non est b, cum non sit c, non est d. In his
quoque propositionibus illud inspiciendum est quod, cum sedecim sint, octo
quidem ita uariantur, ut tamen in omnibus a terminus esse ponatur, octo uero
ita, ut idem a terminus non esse dicatur. Non uero quoquo modo positae fuerint
habebunt uim conditionalium propositionum ex duabus hypotheticis constantium;
nam si quis sic dicat: Si cum homo est, animal est; Cum sit animatum,
corpus est; non fecerit eam propositionem quae ex duabus conditionalibus
constet. Neque enim idcirco quod animatum est corpus est, quia qui homo est
animal est, nec conditio sequitur conditionem; sed si eas separes, per seque
pronunties, utraque habet in terminorum consequentia necessitatem: nam et qui
homo est animal est, et quod animatum est corpus est, et per se istae
propositiones uerae sunt nec conditione iunguntur. Ut igitur singularum
natura clarescat, de unaquaque est disserendum. Prima igitur propositio talis
esse debet, ut si sit a positum, b terminus non continuo subsequatur, itemque,
si c ponatur, non necesse sit d terminum consequi sed, posito quidem a termino,
c terminum, posito uero b, terminum d esse necesse sit. Tunc enim eueniet ut
si, posito a, fuerit b, necesse sit c posito subsequi d, ut si sint termini a
homo, b medicus, c animatum, d artifex. Posito enim homine non necesse est ut
medicus sit, et cum sit animatum, non necesse est ut sit artifex; at si homo
sit, necesse est ut sit animatum, et si medicus sit, necesse est ut artifex
sit. Hoc itaque posito, eueniet ut si, cum homo sit, medicus est, cum sit animatum,
sit artifex. Secunda propositio ita esse debet, ut a atque b, itemque c
atque d praeter se esse possint sed a praeter c esse non possit, b autem atque
d simul esse non possint. Tunc enim eueniet ut si, posito a termino, b fuerit
consecutum, posito c non esse d necesse sit, ut si sit a homo, b niger, c
animatum, d albus: homo namque praeter nigrum, et animatum praeter album uel
esse uel non esse potest; homo uero praeter animatum, nigrum autem cum albo
esse non potest, euenitque ut si cum sit homo, niger sit, cum sit animatus non
sit albus. Item tertiae propositionis tales terminos esse oportebit, ut a
praeter b esse possit, c uero uel cum a uel cum d simul esse non possit. Quocirca
euenit ut, si a posito fuerit b, negato c termino d esse necesse sit, ut si sit
a quidem animatum, b medicus, c inanimatum, d artifex: animatum enim praeter
medicum esse potest, inanimatum uero neque cum animato neque cum artifice iungi
potest; itaque si cum animatum est, medicus est, cum inanimatum non sit artifex
est. Quarta propositio his terminis contexenda est, ut a quidem cum b termino,
c autem cum d uel esse uel non esse possit, neque uero a cum c, neque b cum d
ullo modo esse possibile sit. Tunc enim euenit ut, si a posito, b subsequatur,
c negato negetur etiam d, ut si sit a homo, b niger, c inanimatum, d album:
homo quidem praeter nigrum, inanimatum uero praeter album esse et non esse
potest; neque tamen homo cum inanimato, neque nigrum cum albo esse possibile
est. Si tamen, cum homo sit, niger est, sequitur ut, cum non sit inanimatum,
non sit album. Quintae propositionis haec membra sunt, ut a praeter b, et c
praeter d esse uel non esse possit sed a praeter c esse non possit, b atque d
numquam simul esse possint, ita ut si alterum non sit, alterum esse necesse
sit. Tunc enim eueniet ut si a posito b negetur, c posito d sequatur, ut si sit
a quidem homo, b aeger, c animatum, d sanus. Homo quidem praeter aegritudinem,
animatum uero praeter sanitatem et esse et non esse potest; sed si homo sit,
animatum esse necesse /362/ est; itaque fiet ut si, cum homo sit, non sit
aeger, cum sit animatus sanus sit. Sexta propositio hos terminos habere
desiderat, ut a praeter b, et c praeter d, et esse et non esse possit; idem
uero a praeter c, et d praeter b esse non possit. Tunc enim eueniet ut si a posito
non est b, posito c non sit d, ut si sit a homo, b artifex, c animatum, d
medicus. Homo quidem praeter artificium, animatum uero praeter medicinam et
esse et non esse potest; neque uero homo praeter animatum, neque medicus
praeter artificium esse potest. Quo fit ut si cum homo est, artifex non est,
cum sit animatum, non sit medicus. Septimae propositionis hi termini
sunt, ut a quidem praeter b esse et non esse possit, c autem neque cum d neque
cum a esse possit, b etiam cum c simul esse et non esse non possit; ita namque
eueniet ut si, posito a esse, b denegetur, negato c termino d sequatur, ut si a
quidem sit animatum, b sanum, c inanimatum, d aegrum. Animatum quidem praeter
sanitatem et esse et non esse potest, inanimatum uero neque cum animato neque
cum aegro conuenire potest; quo fit ut, si cum animatum est, sanum est, cum non
sit inanimatum aegrum sit. Item octaua propositio his terminis copulanda
est, ut a quidem praeter b terminum et esse et non esse possit, c autem cum d
non esse possit, /364/ sed a cum c et d praeter b esse non possit. Hoc enim
pacto eueniet ut, si a posito b denegetur, denegato c termino d terminus non
sit, ut si sit a animatum, b artifex, c inanimatum, d medicus. Animatum enim
praeter artificium et esse et non esse potest, inanimatum uero neque cum
animato neque cum medico conuenit, medicus uero praeter artificium esse non
potest; unde euenit ut, si cum animatum est, non sit artifex, cum non sit inanimatum
non sit medicus. Nona propositio fiet si a quidem atque b simul esse non
possint, c uero possit esse praeter d, cum a uero esse non possit. Tunc enim
eueniet ut, si a denegato, b esse consequitur, c posito d sequatur, ut si sit a
quidem inanimatum, b medicus, c animatum, d artifex. Inanimatum quippe medicus
esse non potest, animatum uero potest non esse artifex; inanimatum uero atque
animatum simul esse non possunt, quo fit ut si quod non est inanimatum, medicus
sit, cum sit animatum sit artifex. Decimam propositionem tales termini
copulabunt, ut a quidem praeter b, at uero c praeter d esse possit sed a cum c,
et b cum d esse non possit. Ita enim proueniet ut, si negato a esse, b
consequatur, posito c termino d non esse necesse sit, ut si sit a inanimatum, b
nigrum,c animatum, d album.Inanimatum quippe praeter nigrum, et animatum
praeter album esse et non esse possunt; sed inanimatum cum animato, et nigrum
cum albo simul esse non possunt. Sed si negatum fuerit inanimatum et consecutum
fuerit nigrum, posito animato album esse negabitur. Item undecima propositio ea
sit, ut neque a cum b, neque c cum d simul esse pcssit, a uero sine c et b sine
d esse non possit. Ita enim si cum a sit negatum, b sequitur, cum c negabitur,
d esse necesse est, ut si sit a inanimatum, b medicus, c inuitale, d artifex.
Inanimatum quidem medicus esse non potest, quocirca ne inuitale quidem artifex;
sed quod inanimatum est non potest non esse inuitale, itemque qui medicus est
non potest non esse artifex. Si igitur inanimatum negetur et medicum esse
consequatur, cum negabitur inuitale artifex esse consequitur. Duodecima
propositio est quam talibus terminis constare oportebit, ut a quidem praeter b,
at uero c praeter d uel esse uel non esse possit, a uero sine c, et b cum d,
esse non possint. Ita enim cadet ut si, a negato, b sequitur, c negato d etiam
denegetur, ut si fuerit a inanimatum, b album, c inuitale, d nigrum. Inanimatum
quidem praeter album, inuitale autem praeter nigrum uel esse uel non esse
potest; si tamen inanimatum non sit, et sit album, cum inuitale non sit non
erit nigrum. Tertia decima propositio his terminis connectenda est, ut a
quidem prneter b, at uero c praeter d esse possit, a uero atque c, et b atque d
ita simul esse non possint, ut si alterum eorum non fuerit, alterum esse
necesse sit. Ita namque fiet si cum a negatum sit, b negetur, cum c affirmatum
sit d affirmetur, ut si sit a irrationabile, b aegrum, c rationabile, d sanum.
Irrationabile /368/ namque praeter aegrum, et rationabile praeter sanitatem
esse potest, irrationabile uero atque rationabile, et aegrum atque sanum simul
esse non possunt; si tamen alterum eorum non fuerit, alterum esse necesse est.
Itaque fit ut si irrationabili denegato aegrum denegetur, rationabili posito
sanum ponatur. Quarta decima propositio his texenda membris est, ut a
quidem praeter b, et c praeter d esse possint sed a atque c simul esse non
possint, ita ut cum alterum non fuerit alterum esse necesse sit, d uero praeter
b esse non possit. Fit igitur ut, si cum sit a denegatum, b denegetur, cum sit
c non sit d, ut si sit a inanimatum, b artifex, c animatum, d medicus.
Inanimatum quidem praeter artificem, animatum uero praeter medicum esse potest;
inanimatum uero cum animato non conuenit, et medicus ab artifice nullo modo
separatur; fit igitur ut si, cum non est inanimatum, non sit artifex, cum sit animatum
non sit medicus. Quinta decima propositio hos terminos habere debet, ut a
quidem cum c, at uero b cum d esse non possit, b uero atque d talia sint, ut
altero eorum negato, alterum eorum esse necesse sit. Ita namque fiet ut si, cum
sit a denegatum, b negetur, cum negabitur c aflirmetur d, ut si sit a quidem
irrationabile, b sanum, c inanimatum, d aegrum. Irrationabile quidem si non
sit, non est inanimatum; sanum etiam atque aegrum simul esse non possunt, et
qui sanum negauerit aegrum necesse est affirmet, itemque e diuerso; est igitur
ut, si negato irrationabili negetur sanum, negato inanimato aegrum
ponatur. Sexta decima propositio est quae his terminis constat, ut a
quidem praeter c, at uero d praeter b esse non possit, a uero cum b et c cum d
esse nullo modo queant. Euenit igitur ut si, a quidem negato, negetur b,
denegato c terminus d abnuatur, ut si sit a inanimatum, b artifex, c inuitale,
d medicus. Inanimatum igitur praeter inuitale et medicus praeter artificem esse
non potest, inanimatum uero cum artifice et inuitale cum medico esse non
poterit: si igitur negato inanimato negetur artifex, negato inuitali negatur
medicus. Atque haec quidem ratio propositionum, quarum superius exempla
descripsimus, idcirco intellegatur assumpta ut earum natura claresceret, non
quo aliter inter se termini esse non possint. Nam, ut superius dictum est, non
sufficit quolibet modo iungere terminos, ut fiant hypotheticae propositiones ex
duabus conditionalibus coniugatae; neque enim si quis dicat: Si cum homo
est, animal est, cum dies est, lucet talem fecerit propositionem quae ex
duabus conditionalibus constet, idcirco quia prior conditio non est secundae
causa conditionis. Hoc igitur superius positarum propositionum ratio
demonstrat, quemadmodum fit ut conditionem conditio consequatur. Quae cum ita sint
de earum dicendum est syllogismis. Fit igitur ex prima propositione syllogismus
hoc modo: Si cum est a, est b, cum sit c, est d; Atqui cum sit a, est
b; Cum igitur sit c, erit d. Vel ita: Atqui cum sit c, non est
d; Cum igitur sit a, non est b. Posse uero hanc esse assumptionem
superius descripta propositionum natura demonstrat. Item ex secunda
propositione: Si cum est a, est b, cum sit c, non est d; Atqui cum
sit a, est b; Cum igitur sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum
sit c, est d; Cum igitur sit a, non est b. Ex tertia: Si cum
sit a, est b, cum non sit c, est d; Atqui cum sit a est b; Cum igitur
non sit c, est d. Vel ita: Atqui cum non sit c, non est d; Cum
igitur sit a, non est b. Item ex quarta: Si cum sit a, est b, cum non sit
c, non est d; Sed cum sit a, est b;Cum igitur non sit c, non est d.
Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum igitur sit a, non est
b. Ex quinta propositione hunt quatuor collectiones: ita namque termini
proponuntur, ut utrobique fiat rata conclusio hoc modo: Si cum est a, non
est b, cum sit c, est d; Atqui cum sit a, non est b; Cum igitur sit
c, est d. Vel ita: Atqui cum sit a, est b; Cum igitur sit c,
non est d Vel ita: Atqui cum sit c, non est d; Cum igitur sit
a, est b. Vel ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur sit a, non
est b. Ex sexta: Si cum est a, non est b, cum sit c non est d. Atqui
cum sit a, non est b; Cum igitur sit c, non est d. Vel
ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur sit a, est b. Ex septima
item fiunt quatuor syllogismi hoc modo: Si cum est a, non est b, cum non
sit c, est d; Atqui cum est a, non est b; Cum igitur non sit c, est
d. Vel ita: Atqui cum sit a, est b; Cum igitur non sit c, non est
d. Vel ita: Atqui cum non sit c, non est d; Cum igitur sit a,
est b. Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum igitur sit a,
non est b. Ex octaua propositione: Si cum est a, non est b, cum non
sit c, non est d. Atqui cum sit a,
non est b; Cum igitur non sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum
non sit c, est d; Cum igitur sit a, est b. Hactenus quidem ex his
propositionibus quae a esse proponebant, atque ita caeteros terminos affirmando
negandoque uariabant, ostendimus qui fierent syllogismi. Nunc ex his
propositionibus quinam syllogismi fiant dicendum est, quae ita caeteros
terminos uariant, ut a non esse proponant. Ex nona enim propositione ita fit
syllogismus: Si cum non est a, est b, cum sit c, est d; Atqui cum
non sit a, est b; Cum igitur sit c, est d. Vel ita: Atqui cum
sit c, non est d; Cum igitur non sit a, non est b. Item ex
decima: Si cum non est a, est b, cum sit c, non est d; Atqui cum non
est a, est b; Cum igitur sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum
sit c, est d; Cum igitur non sit a, non est b. Ex undecima: Si
cum non est a, est b, cum non sit c, est d. Atqui cum non est a, est
b; Cum igitur non sit c, est d. Vel ita: Atqui cum non sit c,
non est d; Cum igitur non sit a, non est b. Ex duodecima: Si
cum non est a, est b, cum non sit c, non est d; Atqui cum non sit a, est
b; Cum igitur non sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum non sit
c, est d; Cum igitur non sit a, non est b. Item ex tertia decima,
quae quatuor colligit syllogismos hoc modo: Si cum non est a, non est b,
cum sit c, est d; Atqui cum non sit a, non est b; Cum igitur sit c,
est d. Vel ita: Atqui cum non sit a, est b; Cum igitur sit c,
non est d. Vel ita: Atqui cum sit c, non est d; Cum igitur non
sit a, est b. Vel ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur non
sit a, non est b. Item ex quarta decima: Si cum non est a, non est b,
cum sit c, non est d; Atqui cum non est a, non est b; Cum igitur sit
c, non est d. Vel ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur non
sit a, est b. Quinta decima rursus quatuor colligit syllogismos, hoc
modo: Si cum non est a, non est b, cum non sit c, est d; Atqui cum
non sit a, non est b; Cum igitur non sit c, est d. Vel ita: Atqui
cum non est a, est b; Cum igitur non sit c, non est d. Vel
ita: Atqui cum non sit c, non est d; Cum igitur non sit a, est
b. Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum igitur non sit a,
non est b. Ex sexta decima propositione: Si cum non est a, non est b,
cum non sit c, non est d; Atqui cum non sit a, non est b; Cum igitur
non sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum
igitur non sit a, est b. Ex quibus omnibus quodraginta conclusiones fiunt:
sedecim quidem assumpta prima conditione, ita ut in prima propositione est
posita; sedecim uero assumpta secunda conditione, contrario modo atque in
propositione est collocata; octo uero ex quinta, septima, tertia decima et quinta
decima propositionibus fiunt, assumptis primis quidem conditionibus contrario
modo atque in propositione proferebantur, secundis uero conditionibus eodem
modo assumptis, ut in propositione fuerant collocatae. Ut igitur omnium
propositionum conclusionumque ratio clarescat, omnes huiusmodi enuntiationes
cum propositis apposuimus exemplis. o Si cum est a homo, est b medicus,
cum sit c animatum, est d artifex. o Si cum est a homo, est b niger, cum
sit c animatum, non est d albus. o Si cum est a animatum, est b
medicus, cum non sit c inanimatum, est d artifex. o Si cum est a
homo, est b niger, cum non sit c inanimatum, non est d albus. o Si
cum est a homo, non est b aeger, cum sit c animatum, est d sanus. o
Si cum est a homo, non est b artifex, cum sit c animatum, non est d
medicus. o Si cum est a animatum, non est b sanum, cum non sit c inanimatum, est
d aegrum. o Si cum est a animatum, non est b artifex, cum non sit c inanimatum,
non est d medicus. o Si cum non est a inanimatum, est b medicus, cum sit c
animatum, est d artifex. o Si cum non est a inanimatum, est b niger, cum
sit c animatum, non est d albus. o Si cum non est a inanimatum, est b
medicus, cum non sit c inuitale, est d artifex. o Si cum non est a
inanimatum, est b albus, cum non sit c inuitale, non est d nigrum. o
Si cum non est a irrationale, non est b aegrum, cum sit c rationale, est d sanum. o Si cum non est
a inanimatum, non est b artifex, cum sit c animatum, non est d medicus. o
Si cum non est a irrationale, non est b sanum, cum non sit inanimatum,
est d aegrum. o Si cum non est a inanimatum, non est b artifex, cum non
sit c inuitale, non est d medicus. Ac de his quidem qui per
connexionem fiunt haec dicta sunt. Hi uero qui in disiunctione sunt positi
illis uidentur adiuncti, eorumque modos formasque suscipiunt, quos superius in
connexione positos ex his propositionibus fieri diximus quae duabus simplicibus
iungerentur. Si igitur in disiunctione propositarum propositionum ad eas
similitudinem demonstrauerim quae in connexione positae ex simplicibus
copulatae sunt, quot modi qualesque conclusiones sunt in unaquaque illarum quae
per connexionem fiunt propositionum, tot etiam in his esse necesse est quae per
disionctionem pronuntiatae eamdem uim connexioni habere monstrantur. Quatuor
ergo superius differentias per connexionem enuntiatarum propositionum esse
diximus, si ex simplicibus propositionibus copularentur, hoc modo: Si est
a, est b. Si non est a, non est b. Si est a, non est b. Si non est a, est
b. Per disiunctionem quoque propositiones quatuor diderentias tenent hoc
modo: Aut a est aut b est Aut a non est aut b non est Aut a est
aut b non est. Aut a non est aut b est. Quarum quidem ea quae prima est
et proponit aut a esse aut b, in his tantum dici potest in quibus alterum eorum
esse necesse est, uelut in contrariis medietate carentibus, similisque est ei
propositioni quae dicit: Si a non est, b est. Quae enim
proponit: Aut a est aut b est id intellegit, neque simul utraque
esse posse, et, si unum non fuerit, consequi ut sit alterum. Itaque si non sit
a, erit b; sed haec una est earum propositionum quas in his quae per
connexionem fiunt superius numerauimus. Quicumque igitur syllogismi in ea
propositione fiunt, quae est: Si a non est, b est hi etiam in ea
faciendi sunt quae per disiunctionem proponitur, cum dicimus: Aut a est aut b
est. Fiunt autem in superiore quatuor modis: quamlibet enim partem
propositionis assumpseris, siue praecedentem, siue etiam consequentem, siue
negatiuo modo, siue affirmatiuo, faciet sullogismum. Nam si haec propositio
sit: Si non est a, est b siue non sit a, erit b; siue sit a, non
erit b; siue non sit b, erit a; siue sit b, non erit a. In propositione
quoque disiunctiua idem est. Nam cum dicitur: Aut a est aut b est
siquidem a fuerit, b non erit; quod si a non fuerit, erit b, et si b non sit,
erit a: si b fuerit, non erit a. Id quoque tali declaratur exemplo. Nam si sit
propositio: Aut aeger est aut sanus quidquid horum in assumptione
assumptum fuerit, uel negatum, altera pars uel affirmabitur, uel negabitur hoc
modo: nam si sanus est, non est aeger; si non est sanus, aeger est; si aeger
est, non est sanus; si non est aeger, sanus est. Item ea propositio
disiunctiua quae proponit: Aut non est a aut non est b fit quidem de
his quae quolibet modo simul esse non /384/ possunt, etiamsi non alterum eorum
necesse sit esse, similisque est ei propositioni connexae per quam ita
proponatur: Si est a, non est b. Quae enim sic enuntiat: Aut
non est a aut non est b id nimirum sentit, quod si a sit, b esse non possit.
Id ita probabitur. Cum enim proponitur hoc modo: Aut non est a aut non est
b tum si assumatur esse a, non erit b. Quocirca ei propositioni connexae
similis est quae ita enuntiat: Si sit a non esse b. In hac uero
propositione duae tantum complexiones syllogismos creabant: nam si esset a, non
erat b, et si esset b non erat a. Siue autem non esset a, non necesse erat esse
uel non esse b; siue non esset b, non necesse erat esse uel non esse a. Quocirca
et in disiunctiua propositione totidem syllogismos esse necesse est, totidem
uero incollectibiles complexiones; nam cum ita proponitur: Aut non est a
aut non est b ita dicitur: Si sit a, non erit b et si sit b,
non erit a. Siue autem non sit a, non necesse erit esse uel non esse b; siue
non sit b, non necesse erit esse uel non esse a, ueluti in his apparet
exemplis. Si enim quis dicat: Aut non est album aut non est nigrum
si igitur assumat: Atqui est album non erit nigrum; uel
rursus: Atqui est nigrum non erit album. Siue autem album non esse
assumpserit, non necesse erit esse uel non esse nigrum; siue nigrum non esse
assumpserit, ut sit uel non sit album nullam faciet necessitatem. Item ea
propositio per quam ita proponitur: Aut est a aut non est b dicitur
quidem de sibimet adhaerentibus, proponiturque in his propositionibus quae ad
minora de maioribus tendunt, similisque est ei propositioni connexae quae
enuntiat: Si non est a, non est b. Nam qui dicit: Aut est a aut
non est b si assumat: Atqui non est a modis omnibus non erit
b; si igitur non sit a, non erit b. Id enim haec disiunctio praemittebat. In
hac uero siquidem a negaretur, uel confirmaretur b, habet aliquis syllogismus;
siue autem a affirmaretur, siue b negaretur, nulla erat in conclusione
necessitas. Idem prouenit in disiunctis: nam cum proponitur: Aut est a aut
non est b siquidem non sit a, non erit b; si uero sit b, erit a: quod si
sit a, uel non sit b, nihil est necessarium. Id uero in his terminis
approbatur, si quis ita proponat: Aut animal est aut non est homo si
igitur animal non sit, non est homo; si homo sit, animal est; siue autem animal
sit, non necesse est esse hominem, siue homo non sit, animal non necesse est
interire. Ea uero propositio quae dicit: Aut non est a aut est
b in his quae sibi adhaerent proponi potest, et a minoribus ad maiora
contendit sed est similis ei propositioni connexae quae dicit: si est a,
est b. Nam cum ita quis enuntiat, siquidem assumat esse a, statim
consequitur ut sit b; sed in hac propositione, siquidem affirmaretur esse a, sequebatur
ut esset b. Quod si negaretur b, sequebatur ut non esset a; siue autem
negaretur a, siue affirmaretur b, nihil necessarium uidebatur accidere. Et in
ea igitur propositione disiuncta quae dicit: Aut non est a aut est b
siquidem fuerit a, erit b; si non fuerit b, non erit a: siue autem non sit a,
siue sit b, nulla est necessitas syllogismi, ut in hoc declaratur
exemplo: Aut non est homo aut animal est. Si igitur assumamus: Atqui
est homo erit animal; si negemus esse animal, non erit homo; si autem
hominem negemus, uel animal affirmemus, nihil necessarium cadit. Quocirca
ex his quae superius dicta sunt declaratur quot disiunctarum propositionum
syllogismi sint, uel quibus ab his quae connexae sunt differentiis segregentur.
Quae enim connexae sunt quandam in eo quod est esse uel non esse consequentiam
monstrant; quae uero secundum disiunctionem proponuntur ita sunt, ut sibimet
consentire non possint. Inuenias quoque per connexionem propositiones,
quae id intellegi uelint, ut a se nequeant separari, ut cum ita
proponimus: Si est a, est b. Id nimirum haec propositio intellegit,
quod si esse in disiunctione sunt ita proponitur, ut simul esse uideantur. Cum
enim dicimus: Aut a est aut b est aut easdem propositiones quolibet
modo alio uariamus, id et coniunctio quae disiunctiua ponitur sentit simul eas
esse non posse. Et cum late earum pateat differentia, idcirco nunc de eisdem
pauca subiunximus, quoniam totidem syllogismos fieri dicebamus in his
propositionibus quae per disiunctionem fierent, quot etiam fuerant /390/ in
connexis; et quoniam de omnibus qui quoquo modo fieri possunt hypotheticis
syllogismis sufficienter dictum est, hic operis longitudinem terminemus.
Quam magnos studiosis afferat fructus scientia dividendi quamque apud
peripateticam disciplinam semper haec fuerit in honore notitia, docet et
Andronici, diligentissimi senis de divisione liber editus[;]et hic idem a
Plotino gravissimo philosopho comprobatus et in libri Platonis, qui Sophistes
inscribitur commentariis a Porphyrio repetitus, et ab eodem per hanc
introductionis laudata in Categorias utilitas. Dicit enim necessarium fore
generis, speciei, differentiae, proprii, accidentisque peritiam, tum propter
alia multa tum propter utilitatem quae est maxima partiendi. Quare, quoniam
maximus usus est facillimaque doctrina, ego id quoque sicut pleraque omnia
Romanis auribus tradens, introductionis modo habitaque in eandem rem et
competenti subtilique tractatione et moderata brevitate perscripsi, ut nec
anxietas decisae orationis et non perfectae sententiae legentium ƿ mentibus
ingeratur; nec putet supervacuam loquacitatem harum rerum inexperiens, rudis,
insolensque novi audientium mentes habere aequum, nec ullus livor id quod et
arduum natura est et ignotum nostris, nobis autem magno et labore et legentium
utilitate digestum, obliquis morsibus obtrectationis obfuscet, denique potius
viam studiis, nunc ignoscendo nunc etiam comprobando, quam frena bonis artibus
stringant, dum quicquid novum est imprudenti obstinatione repudiant. Quis enim
non videat plurimum ad bonarum artium valere defectum si apud mentes hominum
numquam sit desperatio displicendi? Sed haec hactenus. Nunc divisionis ipsius
nomen dividendum est et secundum unumquodque divisionis vocabulum uniuscuiusque
propositi proprietas partesque tractandae sunt, divisio namque multis modis
dicitur. Est enim divisio generis in species, est rursus divisio cum totum in
proprias distribuitur partes, est alia cum vox multa significans in
significationes proprias recipit sectionem. Praeter has autem tres est alia
divisio quae secundum accidens fieri dicitur. Huius triplex modus est: unus cum
subiectum in accidentia separamus, alius cum accidens in subiecta dividimus,
tertius cum accidens in accidentia secamus (hoc ita fit si utraque eidem subiecto
inesse videantur). Sed harum omnium exempla subdenda sunt quatenus totius huius
ratio divisionis eluceat. Genus dividimus in species cum dicimus
"animalium alia sunt rationabilia, alia irrationabilia; rationabilium alia
mortalia, alia immortalia" vel cum dicimus "coloris alia quidem sunt
alba, alia nigra, alia media". Oportet autem omnem generis in species
divisionem aut in duas fieri partes aut in plures, sed neque infinitae species
esse possunt generis nec minus duabus. Hoc autem cur eveniat posterius
demonstrandum est. Totum in partes divididur quotiens in ea ex quibus est
compositum unumquodque resolvimus, ut cum dico domus aliud esse tectum, aliud
parietes, aliud fundamenta, et hominem anima coniungi et corpore, cumque
hominis dicimus partes esse Catonem, Virgilium, Ciceronem et singulos qui, cum
particulares sint, vim tamen totius hominis iungunt atque componunt; neque enim
homo genus, nec singuli homines species, sed partes quibus totus homo
coniungitur. Vocis autem in significationes proprias divisio fit quotiens una
vox multa significans aperitur et eius pluralitas significationis ostenditur,
ut cum dico "canis" quod est nomen et hunc quadrupedem latrantemque
designat et caelestum qui ad Orionis pedem morbidum micat; est quoque alius,
marinus canis, qui in immoderatam corporis magnitudinem crescens caeruleus
appellatur. Sed huius divisionis duplex modus est, aut enim unum nomen multa
significat aut oratio iam verbis nominibusque composita. Et nomen quidem multa
significat ut id quod supra proposui, oratio vero multa designat ut est: Aio
te, Aeacida, Romanos vincere posse. Et nominis quidem per significationes
proprias divisio aequivocationis partitio nuncupatur, orationis vero in
significationes proprias distributio ambiguitatis discretio est, quam Graeci
amphiboliam dicunt, ita ut nomen multa significans aequivocum, oratio vero
multa designans amphibola atque ambigua praedicetur. Eorum autem quae secundum
accidens dividuntur subiecti in accidentia divisio est ut cum dicimus
"omnium hominum alii sunt nigri, alii candidi, alii medii coloris",
haec enim accidentia sunt hominibus, non hominum species, et homo his subiectum,
non horum genus est. Accidentis vero in subiecta sectio evenit ut est
"omnium quae expetuntur alia in anima, alia in corporibus sita sunt",
animae namque atque corpori id quod expetitur accidens, non genus, est, et boni
quod in anima et corpore situm est non sunt haec species sed subiecta. Accidentis
vero in accidentia divisio est ut "omnium candidorum alia sunt dura",
ut margarita, "alia liquentia", ut lac, liquor namque et albedo atque
durities haec sunt accidentia, sed album in dura et liquida separatum est. Cum
ergo sic dicimus, accidens in alia accidentia separamus. Sed huiusmodi divisio
vicissim semper in alterutra permutatur, possumus enim dicere "eorum quae
dura sunt alia sunt nigra, alia alba" et rursus "eorum quae liquida
alia sunt alba, alia nigra"; sed haec rursus conversa dividimus:
"eorum quae sunt nigra alia sunt dura, alia liquentia". Differt autem
huiusmodi divisio omnibus quae supra sunt dictae, nam neque significationem
partiri possumus in voces, cum vox in significationes proprias discernatur, nec
partes in totum dividuntur, quamvis totum separetur in partes, nec species
secatur in genera, licet genus in species dividatur. Quod vero superius dictum
est, hanc divisionem ita fieri si utraque eidem contingerent inesse subiecto,
si attentius perspicitur liquet, nam cum dicimus eorum quae dura sunt alia esse
alba, alia nigra, ut est lapis atque hebenum, manifestum est hebeno utraque inesse,
et duritiem scilicet et nigredinem. In caeteris quoque id diligens lector
inveniet. Quibus autem summa operatio veritatis inquiritur, his prius
intelligendum est quae sit horum omnium simul proprietas quibusque inter se
singillatim differentiis segregentur. Omnis enim vocis et generis totiusque
divisio secundum se divisio nuncupatur, reliquae vero tres in accidentis
distributione ponuntur. Secundum se autem divisionis huiusmodi differentia est.
Differt enim divisio generis a vocis divisione quod vox quidem in proprias
semper significationes separatur, ƿ genus non in significationes sed in quadam
a se quodammodo creatione disiungitur, et genus semper speciei propriae totum
est et universalius in natura, aequivocatio vero universalior quidem
significata re dicitur, tantum voce non etiam totum est in natura. Illo quoque
a vocis distributione dividitur, quod nihil habent commune praeter solum nomen
quae sub ea voce sunt, quae vero sub genere collocantur et nomen generis et
definitionem suscipiunt. Amplius quoque non eadem apud omnes vocis est
distributio: quod apud nos dicitur canis cum eius multae significationes in
lingua Romana sint simpliciter fortasse praedicatur in barbara, cum ea quae
apud nos uno nomine nuncupantur illi pluribus fortasse significent. Generis
vero apud omnes eadem divisio distributioque permanet, unde fit ut vocis quidem
divisio ad positionem consuetudinemque pertineat, generis ad naturam, nam quod
apud omnes idem est natura est, consuetudinis vero est quod apud aliquos
permutatur. Et hae quidem sunt differentiae generis distributionis et vocis. Generis
quoque sectio totius distributione seiungitur quod totius divisio secundum
quantitatem fit, partes enim totam substantiam coniungentes actu aut ratione
animi et cogitatione separantur, generis vero distributio qualitate perficitur.
Nam cum hominem sub animali locavero tunc qualitate divisio facta est, quale
namque animal est homo idcirco quoniam quadam qualitate formatur, unde quale
sit animal homo interrogatus aut "rationale" respondebit aut certe
"mortale". Amplius {quoque} genus omne naturaliter prius est propriis
speciebus, totum autem partibus propriis posterius; partes sunt quae totum
iungunt, compositi sui perfectionem alias natura tantum, alias ratione quoque
temporis antecedunt, unde fit ut genus in posteriora, totum vero in priora
solvamus. Hinc quoque illud vere dicitur: si genus interimatur statim species
deperire, si species ƿ interempta sit non peremptum genus in natura consistere.
Contra evenit in toto, nam si pars totius perit totum non erit, cuius pars una
sit interempta; sin totum pereat partes permanent distributae, ut si de integra
domo quis abstulerit tectum, totum quod ante fuit intercipit, sed pereunte toto
parietes et fundamenta constabunt. Amplius quoque genus speciebus materia est,
nam sicut aes accepta forma transit in statuam ita genus accepta differentia
transit in speciem; totius vero partium multitudo materia est, forma vero
earundem partium compositio. Nam sicut species ex genere constat et
differentia, ita totum constat ex partibus, unde fit ut totum ab unaquaque
parte sua partium ipsarum compositione differat, species vero a genere
differentiae coniunctione. Amplius quoque species idem semper quod genus est,
ut homo idem est quod animal et virtus idem est quod habitus, partes vero non
semper idem quod totum, neque enim manus idem est quod homo nec idem paries
quod domus. Et in his quidem quae dissimiles partes habent hoc clarum est, sed
non eodem modo in his quae similes, ut in aeris virgula cuius partes, quia sunt
continuae quia eiusdem sunt aeris, videntur idem esse quod totum est, sed
falso; fortasse enim idem sint partes huiusmodi substantia, non etiam
quantitate. Restat autem vocis et totius distributionis differentias dare.
Differunt autem quod totum quidem constat partibus, vox vero non constat ex his
quae significat; et fit totius quidem divisio in partes, vocis autem fit non in
partes sed in eas res quas vox ipsa significat, unde fit ut sublata parte una
totum pereat, sublata una re quam vox significat multa designans vox illa
permaneat. Nunc ergo quoniam secundum se divisionis differentiae dictae sunt
generis distributio pertractetur. Primum quid genus sit definiendum est: genus
est quod de pluribus specie differentibus in eo quod ƿ quid sit praedicatur, species
vero est quam sub genere collocamus, differentia qua aliud ab alio distare
proponimus. Et est quidem genus quod interroganti quid quaeque res sit convenit
responderi, differentia quae ad qualis percontationem rectissime respondetur;
nam cum quis interrogatur "Quid est homo?" recte "Animal",
"Qualis est homo?" convenienter "Rationabilis",
respondetur. Dividitur autem genus alias in species, alias in differentias si
species quibus genus oportet dividi nominibus carent, ut cum dico
"animalium alia rationabilia sunt, alia irrationabilia" rationabile
et irrationabile differentiae sunt. Sed quoniam speciei huius quae est animal
rationabile nomen unum non est, idcirco pro specie differentiam ponimus eamque
superiori generi copulamus, omnis enim differentia in genus proprium veniens
speciem facit, unde fit ut materia quaedam genus sit, forma differentia, cum
autem propriis nominibus species appellantur, non in differentias generis fit
recta divisio. Unde est ut ex pluribus terminis definitio colligatur. Si enim
omnes species suis nominibus appellarentur ex duobus solis terminis omnis
fieret definitio; ut cum dico "Quid est homo?" quid mihi necesse
esset dicere "Animal rationale mortale" si animal rationale esset
nomine proprio nuncupatum, quod cum reliqua differentia, id est mortali,
iunctum definitionem hominis verissima ratione et integra conclusione
perficeret? Nunc autem ad definitiones integras specierum divisio necessaria
est et forte in eodem divisionis definitionisque ratio versetur, nam
divisionibus iunctis una componitur definitio. Sed quoniam alia sunt aequivoca,
alia univoca, et quae sunt univoca ipsa in generum suscipimus sectiones, quae
vero sunt aequivoca in his divisio sola significationis est, videndum prius est
quid sit univocum quid aequivocum ne, cum ista fefellerint, aequivocum nomen
quasi in species ita in significativas ƿ resolvamus. Unde fit ut rursus ad
divisionem necessaria sit definitio, quid enim sit aequivocum quid univocum
definitione colligimus. Sunt autem differentiae aliae per se, aliae vero per
accidens, et harum aliae sunt consequentes, aliae statim relinquentes. Statim
relinquentes sunt huiusmodi, dormire vel sedere vel stare vel vigilare,
consequentes vero ut capilli crispi (si non amissi sint) et glauci oculi (si
non sint quadam extrinsecus debilitate turbati). Sed haec ad generis divisionem
sumenda non sunt, neque enim ad definitionem sunt commoda; omne enim quicquid
ad divisionem generis aptum est idem ad definitiones rectissime congregamus,
illa vero quae per se sunt sola ad divisionem generis apta sunt, haec autem
informant perficiuntque uniuscuiusque substantiam, ut hominis rationabilitas et
mortalitas. Sed has quemadmodum probare possimus utrum ex eo sint genere statim
relinquentium an consequentium an in substantia permanentium hoc modo mihi
videndum est, neque enim sufficit scire quas in divisione sumamus nisi illud
quoque sit cognitum, quemadmodum easdem ipsas quae sumendae et quae reiciendae
sunt rectissime cognoscamus. Videndum ergo primum est utrum proposita
differentia omni possit et semper inesse subiecto; quod si ipsa vel actu vel
ratione seiungitur, haec a divisione generis separanda est. Si enim saepe et
actu et ratione seiungitur, ex eorum est genere quae statim relinquunt, ut
sedere quidem frequentius separatur et actu ipso a subiecto dividitur. Quae
vero ratione sola a subiecto dividuntur ea sunt consequentium differentiarum,
ut glaucis oculis esse a subiecto ratione seiungimus, ut cum dico "Est
animal luminibus glaucis, ut quilibet homo", quod si hic non esset huiusmodi
non eum ƿ res aliqua esse hominem prohiberet. Aliud rursus est quod ratione
separari non possit, quod si separatum sit species interimatur, ut cum dicimus
inesse homini ut solus numerare possit vel geometriam discere. Quod si haec
possibilitas ab homine seiungatur, homo ipse non permanet; sed haec non statim
earum sunt quae in substantia insunt, nam non idcirco homo est quoniam haec
facere potest, sed quoniam rationalis est atque mortalis. Hae igitur
differentiae propter quas species consistit ipsae et in definitione speciei et
in generis eius divisione quod continet speciem collocantur. Et universaliter
dicendum est, quaecumque differentiae huiusmodi sunt ut non modo praeter eas
species esse non possit sed propter eas solas sit, hae vel in divisione generis
vel in speciei definitione sumendae sunt. Quoniam vero quaedam sunt quae
differunt quae contra se in divisionibus poni non debent, ut in animali
rationale et bipes (nullus enim dicit "Animalium alia sunt rationabilia,
alia duos pedes habentia" idcirco quod rationale et bipes, licet
differant, nulla a se oppositione disiunguntur), constat quaecumque a se aliqua
oppositione differunt eas solas differentias sub genere positas genus ipsum
posse disiungere. Sunt autem oppositiones quatuor: aut ut contraria, ut bonum
malo, aut ut habitus et privatio, ut visus et caecitas, quamquam sint et
quaedam res in quibus discernere difficultas sit utrum in contrariis an in
privatione vel habitu ea oporteat collocari, ut sunt motus quies, sanitas
aegritudo, vigilatio somnus, lux tenebrae -- sed haec alias, nunc autem de
reliquis oppositionibus dicendum est. Tertia oppositio est quae est secundum
affirmationem et negationem, ut: “Socrates vivit”, “Socrates non vivit.” Quarta
secundum relationem, ut pater filius, dominus servus. Secundum quas igitur
harum quattuor oppositionum ƿ divisio generis sit rectissima ratione
monstrandum est, manifestum est enim et oppositiones esse quattuor et species
et genera per opposita separari. Nunc ergo dicendum est secundum quam oppositionem
harum quattuor vel quemadmodum species a genere disiungi conveniat. Et prima
quidem sit contradictionis oppositio, voco autem contradictionis oppositionem
quae affirmatione et negatione proponitur. In hac igitur negatio per se nullam
speciem facit, nam cum dico "homo" vel "equus", et aliquid
huiusmodi, species sunt, quicquid autem quis in negatione protulerit speciem
non declarat, non esse enim hominem non est species. Omnis enim species esse
constituit, negatio vero quicquid proponit ab eo quod est esse disiungit, ut
cum dico "homo" quasi si sit quiddam locutus sum, cum vero "non
homo" substantiam hominis negatione destruxi. Sic igitur per se caret
divisio generis in species negatione. Necesse est autem saepe speciem negatione
componere cum ea quam simplici nomine speciem volumus assignare nullo vocabulo
nuncupatur, ut cum dico "Imparium numerorum alii primi", ut tres,
quinque, vel septem, "alii non primi", ut novem, et rursus
"Figurarum aliae sunt rectilineae, aliae non rectilineae" et
"Colorum alii sunt albi, alii nigri, alii nec albi nec nigri". Ergo
quando nomen unum speciebus positum non est, eas negatione proferre necesse
est. Hoc igitur cogit interdum necessitas, non natura. In eodem quoque quotiens
negatione facimus sectionem prius aut affirmatio aut simplex dicendum est
nomen, ut est "Numerorum alii sunt primi, alii non primi", nam si
prius negatio dicta sit, tardior fit rei quam proponimus intellectus. Nam cum
primum dicis esse aliquos numeros primos, cum quales sint primi exemplo vel
definitione docueris, quales non sint primi mox auditor intelliget. Sin vero e
contrario feceris, aut neutra subito aut tardius utraque cognoscet, divisio
vero quae propter apertissimam generis naturam reperta est debet potius ad
intelligibiliora deducere. Amplius quoque prior affirmatio est, posterior
negatio, quod autem primum ƿ est in divisione quoque oportet primitus ordinari.
Necesse est quoque semper finita infinitis esse priora, ut aequale inaequali,
virtutem vitiis, certum incerto, stabile fixumque mutabili. Sed omnia quae aut
definita parte orationis aut affirmatione proferuntur plus finita sunt quam aut
nomen cum particula negativa aut tota negatio, quare finito potius quam infinito
est facienda divisio. Sed si cui per haec quaedam paratur anxietas aut obscuriora
sunt fortasse quam ipse desiderat, nihil ad me cognitionem facilem pollicentem,
neque enim rudibus haec totius artis sed imbutis et ulteriore paene loco
progressis legenda et discenda proponimus. Qui vero huius operis ordo sit cum
De ordine Peripateticae disciplinae mihi dicendum esset diligenter exposui. Haec
quidem dicta sunt de oppositione quam affirmatio negatioque constituit, illa
vero quae secundum habitum privationemque fit ipsa quoque superiori videtur
esse consimilis. Negat enim quodammodo privatio habitum, sed differt quod
semper quidem potest esse negatio, privatio vero non semper, sed tunc quando
habitum habere possibile est (hoc vero nos iam Praedicamenta docuerunt). Quare
forma quaedam intelligitur esse privatio, non enim tantum privat sed etiam
circa se ipsam privatum quemque disponit. Neque enim solum oculum caecitas
privat lumine sed ipsa quoque secundum se privatum luce disponit, caecus enim
dicitur ad privationem quodammodo quasi dispositus et affectus (hoc quoque
Aristoteles testatur, in Physicis). Unde fit ut privationis differentia ad
generum divisionem frequenter utamur. Sed hic quoque eodem modo sicut in
contradictione faciendum est, prius enim ponendus est habitus, qui est
affirmationi consimilis, post privatio, quae negationi. Aliquotiens tamen
privationes quaedam habitus vocabulo proferuntur, ut "orbus",
"caecus", "uiduus", aliquotiens cum particula privationis,
ut cum dicimus "finitum" et "infinitum", "aequum"
et "inaequale", sed in his "aequum" et "finitum"
in divisione prima ponenda sunt, privationes secundae. Ac de oppositione quidem
privationis et habitus haec dicta sufficiant. Contrariorum vero oppositio
dubitatur fortasse an secundum ƿ privationem et habitum esse videatur, ut album
et nigrum, an album quidem privatio nigri sit, nigrum vero albi -- sed haec
alias, nunc autem ita tractandum est tamquam si sit aliud oppositionis genus,
sicut est in Praedicamentis ab ipso quoque Aristotele dispositum. In contrariis
autem generum multa divisio est, fere enim cunctas differentias in contraria
ducimus, sed quoniam contraria sunt alia medio carentia, alia mediata, ita
quoque divisio facienda est, ut "Colorum alia sunt alba, alia nigra, alia
neutra". Fieret autem omnis definitio omnisque divisio duobus terminis
praedicatis nisi, ut supra iam dictum est, indigentia (quae saepe existit) in
nomine prohiberet. Quo autem modo utraeque duobus terminis fierent erit
manifestum hoc modo. Cum enim dico "Animalium alia sunt rationabilia, alia
irrationabilia" animal rationale ad hominis definitionem contendit, sed
quoniam animalis rationalis unum nomen non est ponamus ei nomen a litteram:
"rursus a litterae", quod est animal rationale, "alia sunt
mortalia, alia immortalia". Volentes igitur definitionem hominis reddere
dicemus: “Homo est a littera mortalis” nam si hominis definitio est animal
rationale mortale, animal vero rationale per a litteram significatur, idem
sentit "a mortale" tanquam si diceretur "animal rationale
mortale", a enim, ut dictum est, animal rationale significat. Sic ergo a
littera et mortali, duobus terminis, facta definitio est; quod si reperirentur
in omnibus quoque nomina, duobus semper terminis tota definitio constitueretur.
Divisio vero nominibus positis quoniam semper in duos terminos secatur
manifestum est si quis generi et differentiae cum deest nomen imponat, ut cum
dicimus: "Figurarum quae sunt trilaterae aliae sunt aequilaterae, aliae
duo latera habentes aequa, aliae totae inaequales". Trina igitur ista
divisio si sic proferretur fieret duplex: "Figurarum quae trilaterae ƿ
sunt aliae sunt aequales, aliae inaequales; inaequalium aliae sunt duo latera
tantum aequa habentes, aliae tria inaequalia", id est omnia; et cum
dicimus "Rerum omnium alia sunt bona, alia mala, alia indifferentia",
quae nec bona scilicet nec mala, si ita diceretur gemina divisio proveniret:
"Rerum omnium alia sunt differentia, alia indifferentia; differentium alia
sunt bona, alia mala". Ita ergo divisio omnis in gemina secaretur si
speciebus et differentiis vocabula non deessent. Quartam vero oppositionem
diximus quae est secundum ad aliquid, ut pater filius, dominus servus, duplex
medium, sensibile sensus. Haec igitur nullam habent substantialem differentiam
qua a se discrepent, immo potius habent huiusmodi cognationem qua ad se inuicem
referantur ac sine se esse non possint. Non est ergo generis in relativas
partes facienda divisio, sed tota huiusmodi sectio a genere separanda est,
neque enim hominis species est servus aut dominus nec numeri medium aut duplum.
Cum igitur quattuor sint differentiae, affirmationis et negationis si non
necesse est semper tamen relationis reicienda divisio est, privationis et
habitus et contrariorum sumendae. Maxime autem contrarietas in differentiis
ponenda est nec non etiam privatio, idcirco quoniam contra habitum quiddam
contrarium videtur apponere, ut est finitum et intinitum; quanquam enim sit
privatio, infinitum tamen contrarii imaginatione formatur, est quaedam namque,
ut dictum est, forma. Dignum vero inquisitu est utrum in species an in
differentias recte genera dividantur, definitio namque divisionis est generis
in species proximas distributio. Oportet igitur secundum naturam divisionis et
secundum definitionem in proprias species semper fieri generis disgregationem
(sed hoc interdum fieri nequit propter eam quam supra reddidimus causam, multis
enim speciebus non sunt nomina) atque ideo, quoniam quaedam sunt prima genera,
quaedam ultima, quaedam media: primum quidem ut substantia, ultimum ut animal,
medium ƿ ut corpus, corpus namque animalis genus est, substantia corporis, sed
neque super substantiam quicquam inveniri potest quod generis loco valeat
collocari neque sub animali, homo namque species, non genus, est. Quare
antiquior videbitur speciei divisio si non sit indigentia nominum, quod si his
omnibus non abundamus, prima genera usque ad ultima convenit in differentias
separare. Hoc autem fit hoc modo, ut primum genus in suas differentias
disgregemus non in posteriores, et posterius rursus in suas sed non in
posteriores. Neque enim eaedem sunt differentiae corporis quae animalis, si
quis enim dicat "Substantiae aliud est corporale, aliud incorporale"
recte divisionem fecerit, hae namque differentiae propriae substantiae sunt; si
quis vero sic, "Substantiarum alia sunt animata, alia inanimata", hic
non recte substantiae differentias disgregavit, corporis namque differentiae
sunt, non substantiae, id est secundi generis non primi. Quare manifestum est
secundum proprias differentias, non secundum posterioris generis, priorum generum
divisionem esse faciendam. Quotiens autem genus aut in differentias aut in
species solvitur, post divisionem factam mox definitiones aut exempla subdenda
sunt, sed si quis definitionibus non abundet satis est exempla subicere, ut cum
dicimus "Corporum alia sunt animata" subiciamus "ut homines vel
ferae; alia inanimata, ut lapides". Oportet autem divisionem quoque, sicut
terminum neque diminutam esse, neque superfluam, nam neque plures species quam
sub genere sunt oportet apponi nec pauciores, ut in se ipsa divisio sicut
terminus convertatur. Convertitur enim terminus sic: "Virtus est mentis
habitus optimus", rursus "Habitus mentis optimus virtus est".
Sic etiam divisio: "Omne genus aliquid eorum erit quae sunt species",
rursus "quaelibet species proprium genus est". Fit autem generis eiusdem
multipliciter divisio, ut omnium corporum et quaecumque alicuius sunt
magnitudinis. Sicut enim circulum in semicirculos et in eos quos Graeci
*tomeas* vocant (nos divisiones possumus dicere) distribuimus, et tetragonum
alias ducto per angulum ƿ diametro in triangula, alias in parallelogrammata,
alias in tetragona separamus, ita quoque genus, ut cum dicimus "Numerorum
alii sunt pares, alii impares" et rursus "alii primi, alii non
primi", et "Triangulorum alia sunt aequilatera, alia duo sola latera
aequa habentia, alia totis inaequalia lateribus" et rursus
"Triangulorum alia sunt rectiangula, alia acutos habentia tres angulos,
alia obtusum". Sic igitur generis unius fit divisio multiplex. Illud autem
scire perutile est, quoniam genus una quodammodo multarum specierum similitudo
est quae earum omnium substantialem convenientiam monstret, atque ideo
collectivum plurimarum specierum genus est, disiunctivae vero unius generis
species. Quae quoniam differentiis informantur, ut dictum est, idcirco sub uno
genere minus duabus speciebus esse non possunt, omnis enim differentia in
discrepantium pluralitate constat. Sed de divisione generis et speciei perplura
dicta sunt. Hanc igitur insistentibus viam promptior per divisionem generis ad
speciei definitionem facultas aperitur, oportet autem non solum quas ad
definitionem sumamus differentias addiscere, sed ipsius quoque definitionis
artem diligentissima cognitione complecti. Et illud quidem, an ulla possit
definitio demonstrari et quemadmodum per demonstrationem valeat inveniri, et
quaecumque de ea subtilius in postremis Analyticis ab Aristotele tractata sunt,
praetermittam, solam tantum exsequar regulam definiendi. Rerum enim aliae sunt
superiores, aliae inferiores, aliae mediae. Superiores quidem definitio nulla complectitur
idcirco quod earum superiora genera inveniri non possunt; porro autem
inferiores, quae sunt individua, specificis differentiis carent, quocirca ipsae
quoque a definitione seclusae sunt; mediae igitur quae et habent genera et de
aliis vel ƿ de generibus vel de speciebus vel individuis praedicantur sub
definitionem cadere possunt. Data igitur huiusmodi specie quae et genus habeat
et de posteriori praedicetur, primo eius sumo genus et illius generis
diffferentias divido; et adiungo differentiam generi, et video num illa
differentia iuncta cum genere aequalis possit esse cum ea specie quam
circumscribendam definitione suscepi. Quod si minor fuerit species, illam
differentiam rursus quam dudum cum genere posueramus quasi genus ponimus eamque
in alias suas differentias separamus, et rursus has duas differentias superiori
generi coniungimus, et, si aequavit speciem, definitio speciei esse dicetur,
sin minus, secundam differentiam rursus in alia separamus. Quas omnes
coniungimus cum genere et rursus speculamur si omnes differentiae cum genere
illi aequales sunt speciei quae definitur. Et postremo totiens differentias
differentiis distribuimus usque dum omnes iunctae generi speciem aequali
definitione describant. Huius autem rei clariorem facient exempla notitiam hoc
modo. Sit nobis propositum quod definire velimus "nomen". Vocabulum
ergo nominis de pluribus nominibus praedicatur et est quodammodo species sub se
continens individua. Definio ergo nomen sic. Sumo eius genus quod est vox et
divido: "Vocum aliae sunt significativae, aliae vero minime". Vox
autem non significativa nihil ad nomen, etenim nomen significat; sumo ergo
differentiam quae est significativa et iungo cum genere, id est cum voce, et
facio "uox significativa" et tunc respicio utrum genus hoc et differentia
nomini sint aequalia. Sed nondum aequalia sunt, potest enim et vox
significativa esse et nomen non esse, sunt enim quaedam voces quae dolorem
designant, aliae quae animi passiones naturaliter quae nomina non sunt, ut
interiectiones. Rursus ipsam vocum significantiam in alias differentias divido:
"Vocum significativarum aliae sunt secundum positionem, aliae ƿ sunt
naturaliter", et vox quidem significans naturaliter nihil ad nomen, vox
vero significans positione hominum nomini congruit. Quocirca duas has
differentias significativam et secundum positionem, iungo cum voce, id est cum
genere, et dico: "Nomen est vox significativa secundum placitum". Sed
rursus mihi non aequatur ad nomen, sunt namque et verba voces significativae et
secundum positionem; non igitur solius nominis definitio est. Distribuo iterum
differentiam quae est secundum positionem et dico "Secundum positionem
vocum significativarum aliae sunt cum tempore, aliae sine tempore", et
differentia quidem cum tempore nomini non iungitur idcirco quod verborum est
consignificare tempora, nominum vero minime; restat ergo ut congruat illa
differentia quae est sine tempore. Iungo igitur has tres differentias generi et
dico: "Nomen est vox significativa ad placitum sine tempore". Sed
rursus mihi non plena conclusio definitionis occurrit, potest enim vox et
significativa et secundum positionem et sine tempore esse et nomen non esse
unum sed nomina iuncta, quae est oratio, ut: “Socrates cum Platone et
discipulis”, sed quamquam imperfecta quidem haec sit oratio, tamen est oratio.
Quocirca ultima differentia quae est sine tempore aliis item differentiis
dividenda est, et dicemus: "Vocum significativarum secundum positionem
sine tempore aliae sunt quarum pars extra aliquid significat", hoc
pertinet ad orationem, "aliae quarum pars extra nihil significat",
hoc pertinet ad nomen, nominis enim pars nihil extra designat. Fit ergo
definitio sic: "Nomen est vox significativa secundum placitum sine
tempore, cuius nulla pars extra significativa est separata". Videsne
igitur quam recta definitio constituta sit? Nam quod dixi "uocem" a
caeteris sonis nomen disiunxi, quod "significativam" apposui nomen a
non significativis vocibus separavi, quod "secundum placitum" et
"sine tempore" a naturaliter significantibus vocibus et a verbis
proprietas nominis distributa est, quod eius partes extra nihil significare
proposui ab oratione distinxi, cuius partes aliquid separatae extra
significant. Unde fit ut quodcumque nomen fuerit illa definitione claudatur et
ubicumque haec ratio definitionis aptabitur illud nomen esse non dubitem. Illud
quoque dicendum est, quod genus in divisione totum est, in definitione pars, et
sic est definitio quasi quaedam partes totum coniungant, sic est divisio quasi
totum solvatur in partes, et est similis divisio generis totius divisioni,
definitio totius compositioni. Namque in divisione generis animal totum est
hominis, intra se enim complectitur hominem, in definitione vero pars est,
specie namque genus cum aliis differentiis iunctum componit, ut cum dico
"Animalium alia sunt rationabilia, alia irrationabilia" et rursus
"Rationabilium alia sunt mortalia, alia immortalia", animal
rationalis totum est et rursus rationale mortalis, et haec tria hominis. Si
vero in definitione dicam: “Homo est animal rationale mortale”tria haec unum
hominem iungunt, quocirca pars ipsius et genus et differentia reperitur. Sic
igitur in divisione genus totum est, species pars, eodem quoque modo
differentiae totum, partes in quas illae dividuntur. In definitione vero et
genus et differentiae partes sunt, definita vero species totum. Sed haec
hactenus. Nunc de ea divisione dicemus quae est totius in partes, haec enim
erat secunda divisio post generis divisionem. Quod enim dicimus totum
multipliciter significamus: totum namque est quod continuum est, ut corpus vel
linea vel aliquid huiusmodi; dicimus quoque totum quod continuum non est, ut
totum gregem vel totum populum vel totum exercitum; dicimus quoque totum quod
universale est, ut hominem vel equum, hi enim toti sunt suarum partium, id est
hominum vel equorum, unde et particularem unumquemque hominem dicimus; dicitur
quoque totum quod ex quibusdam virtutibus constat, ut animae alia potentia est
sapiendi, alia sentiendi, alia uegetandi. Tot igitur modis cum totum dicatur,
facienda totius divisio est - primo quidem, si continuum fuerit, in eas partes
ex quibus ipsum ƿ totum constare perspicitur, aliter enim divisio non fit.
Hominis enim corpus in partes suas divideres, in caput, manus, thoracem, pedes,
et si quo alio modo secundum proprias partes fit recta divisio. Quorum autem
multiplex est compositio multiplex etiam divisio, ut animal separatur quidem in
partes eas quae sibi similes habent partes, in carnes, et ossa, rursus in eas
quae sibi similes non habent partes, in manus, in pedes, eodem quoque modo et
navis et domus. Librum quoque in versus atque hos in sermones, hos autem in
syllabas, syllabas in litteras solvimus, ita fit ut litterae et syllabae et
nomina et versus partes quaedam totius libri esse videantur, alio tamen modo
acceptae non partes totius sed partes partium sint. Oportet autem non omnia
speculari quasi actu dividantur sed quasi animo et ratione, ut vinum aquae
mixtum dividimus in vina aquae mixta, hoc actu, dividimus etiam in vinum et
aquam ex quibus mixtum est, hoc ratione, haec enim iam mixta separari non
possunt. Fit autem totius divisio et in materiam atque formam, aliter enim
constat statua ex partibus suis, aliter ex materia atque forma, id est ex aere
et specie. Similiter etiam illa tota dividenda sunt quae continua non sunt
eodem quoque modo et ea quae sunt universalia, ut "Hominum alii sunt in
Europa, alii in Asia, alii in Africa". Eius quoque totius quod ex
virtutibus constat hoc modo facienda est divisio: "Animae alia pars est in
virgultis, alia in animalibus" et rursus "eius quae est in animalibus
alia rationalis, alia sensibilis est" et rursus haec aliis sub
divisionibus dissipantur. Sed non est anima horum genus sed totum, partes enim
hae animae sunt, sed non ut in quantitate, sed ut in aliqua potestate atque
virtute, ex his enim potentiis substantia animae iungitur. Unde fit ut quiddam
simile habeat huiusmodi divisio et generis et totius divisioni, nam quod
quaelibet eius pars fuerit animae praedicatio eam sequitur, ad generis
divisionem refertur, cuius ubicumque fuerit species ipsum mox consequitur
genus; quod autem non omnis anima omnibus partibus iungitur sed alia aliis, hoc
ad totius naturam referri necesse est. Restat igitur ut de vocis in
significantias divisione tractemus. Fit autem vocis divisio tribus modis.
Dividitur enim in significationes ut aequivoca vel ambigua, plures enim res
significat unum nomen, ut "canis", plures rursus una oratio, ut cum
dico Graecos vicisse Troianos. Alio autem modo secundum modum, haec enim non
plura significant sed multis modis, ut cum dicimus "infinitum" unam
rem quidem significat cuius terminus inveniri non possit, sed hoc dicimus aut
secundum mensuram aut secundum multitudinem aut secundum speciem: secundum
mensuram, ut est infinitum esse mundum, magnitudine enim dicimus infinitum;
secundum multitudinem, ut est infinitam esse corporum divisionem, infinitam
namque divisionum multitudinem significamus; rursus secundum speciem, ut
infinitas dicimus figuras, infinitae enim sunt species figurarum. Dicimus etiam
infinitum aliquid secundum tempus, ut infinitum dicimus mundum, cuius terminus
secundum tempus inveniri non possit, eodem quoque modo infinitum dicimus Deum,
cuius supernae vitae terminus inveniri secundum tempus non possit. Sic igitur
haec vox non plura significat secundum se sed multimode de singulis praedicatur,
unum tamen ipsa significans. Alius vero modus secundum determinationem.
Quotiens enim sine determinatione dicitur vox ulla, facit intellectu
dubitationem, ut est "homo", haec enim vox multa significat, nulla
enim definitione conclusa audientis intelligentiam multis raptat fluctibus
erroribusque traducit. Quid enim quisque auditor intelligat ubi id quod dicens
loquitur nulla determinatione concluditur? Nisi enim quis ita definiat dicens:
“Omnis homo ambulat” aut certe: “Quidam homo ambulat” et hunc nomine, si ita
contingit, designet, intellectus audientis quod rationabiliter intelligat non
habet. Sunt etiam aliae determinationes, ut si quis dicat: “Det mihi!” quando
vel quid dare debeat nullus intelligit nisi intellectus et certa ƿ ratio
determinationis addatur, vel si quis dicat: “Ad me venite!”quo veniant vel
quando nisi determinatione non cognoscitur. Est autem omne quidem ambiguum
dubitabile, non tamen omne dubitabile ambiguum, haec enim quae dicta sunt
dubitabilia quidem sunt, non tamen ambigua. In ambiguis enim uterque auditor
rationabiliter se ipsum intellexisse arbitratur, ut cum quis dicit: “Audio
Graecos vicisse Troianos” unus potest intelligere quod Graeci Troianos
vicerint, alius quod Troiani Graecos, et uterque hoc dicentis ipsius sermonibus
rationabiliter intellegunt. Cum autem dico: “Da mihi!” quid dare debeat nullus
ex ipsis sermonibus rationabiliter auditor intelligit, quod enim ego non dixi
ille potius suspicabitur quam aliqua ratione id quod a me prolatum non est
perspicaciter videat. Tot igitur modis cum vocis divisio fiat, aut per
significantias aut per modum significationum aut per determinationem, in his
quae secundum significantiam dividuntur non solum dividendae sunt
significationes sed etiam diversas res esse quae significantur definitione
monstrandum est. Aristoteles enim hoc in Topicis diligenter praecepit, ut in
his quae dicuntur bona alia sunt bona, ut ea quae boni retinent qualitatem,
alia quae ipsa quidem nulla qualitale dicuntur sed quod bonam rem faciunt
idcirco bona dicuntur. Oportet autem maxime exercere hanc artem, ut ipse
Aristoteles ait, contra sophisticas importunitates, si enim nulla subiecta sit
res quam significat vox, designativa esse non dicitur, sin vero una res sit
quam significat vox, dicitur simplex, quod si plures, multiplex et multa
significans. Dividenda igitur haec sunt ne in aliquo syllogismo capiamur. Sin
vero amphibola oratio est, evenit ut aliquotiens utroque modo possibilia sint
quae significantur, ut id quod superius dixi; potuit ƿ enim fieri ut Graeci
vincerent Troianos et Troiani Gracos superarent. Sunt vero alia quae
impossibilia sunt, ut cum dico hominem comedere panem, significat quidem quod
homo panem comedat, rursus quod panis hominem, sed hoc impossibile est. Ergo
quotiens ad contentionem venitur dividenda et possibilia et impossibilia,
quotiens ad veritatem sola possibilia dicenda, impossibilia relinquenda sunt. Quoniam
ergo plures sunt species plura significantium vocum, dicendum est quod aliae in
particula multiplicitatem significationis habent, aliae in tota oratione, et
eorum quae in particula habent pars ipsa aequivoca dicitur, tota vero ipsa
oratio secundum aequivocationem multiplex, illa vero quae in oratione tota
significationis multiplicitatem retinet (ut supra iam dictum est) ambigua
nuncupatur. Dividitur autem significationes aequivocarum secundum
aequivocationem unius particulae orationum definitione, ut cum dico: “Homo
vivit”intelligitur et verus et pictus; dividitur autem hoc modo: “Animal
rationale mortale vivit” (quod verum est), “Animalis rationalis mortalis
simulatio vivit” (quod falsum est). Dividitur qualibet adiectione quae
terminet, vel generis vel casus vel alicuius articuli; ut cum dico: “Canna
Romanorum sanguine sorduit” et calamum demonstrat et fluuium, sed dividimus
sic: articulo quidem, ut dicamus: “Hic Canna Romanorum sanguine sorduit” vel
genere, ut: “Canna Romanorum sanguine plenus fuit”uel casu vel numero, in illo
enim singularis tantum est, in illo pluralis, et de aliis quidem eodem modo. Sunt
autem alia secundum accentum, alia secundum orthographiam, et secundum accentum
quidem ut "pone" et "pone", secundum orthographiam ut
"quaeror" et "queror" ab inquisitione et ƿ querela; et haec
rursus vel secundum ipsam orthographiam dividuntur vel secundum actionem et
passionem, quod "quaeror" ab inquisitione passivum est, "queror"
autem a querela agentis est. Ambiguarum vero orationum facienda est divisio,
aut per adiectionem aut per diminutionem aut per divisionem aut per aliquam
transmutationem, ut cum dicitur: “Audio Troianos vicisse Graecos”ita dicamus:
“Audio quod Graeci vicerint Troianos” haec enim ambiguitas quolibet eorum modo
solvitur. Non tamen ita dividenda est omnis vocum significatio tamquam generis:
in genere omnes species enumerantur, in ambiguitate vero tantae sufficiunt
quantae ad eum sermonem possint esse utiles quem alterutra nectit oratio. Ac de
vocis quidem significatione sufficienter dictum est, est autem et de generis
totiusque divisione propositum atque expeditum. Quare de omnibus secundum se
partitionibus diligentissime pertractatum est. Nunc de his divisionibus dicemus
quae per accidens fiunt. Harum autem commune praeceptum est, quicquid ipsorum
dividitur in opposita disgregari, ut si subiectum in accidentia dividimus non
dicamus "Corporum alia sunt alba, alia dulcia", quae opposita non
sunt, sed "Corporum alia sunt alba, alia nigra, alia neutra", eodem
quoque modo in aliis secundum accidens divisionibus dividendum est. Atque illud
maxime perspiciendum, ne quid ultra dicatur aut minus, sicut fit in generis
divisione. Non enim oportet relinqui aliquod accidens ex eadem oppositione quod
subiecto illi inest quod non in divisione dicatur, neque vero addi aliquid quod
subiecto inesse non possit. Posterior quidem Peripateticae secta prudentiae
differentias divisionum diligentissima ratione perspexit et per se divisionem
ab ea quae est secundum accidens ipsasque inter se disiunxit atque distribuit,
ƿ antiquiores autem indifferenter et accidente pro genere et accidentibus pro
speciebus aut differentiis utebantur, unde nobis peropportuna utilitas visa est
et communiones harum divisionum prodere et eas propriis differentiis
disgregare. Et de divisione quidem omni quantum introductionis brevitas
patiebatur diligenter expressimus. Exhortatione tua, Patrici rhetorum
peritissime, quae honestati praesentis propositi et futurae aetatis utilitati
coniuncta est, nihil antiquius existimaui. Cui muneri libentius acquieui, non
quod ad instruendum [1041A] te, commentarios in M. Tullii Topica laborare me
credidi (ridiculus quippe forem si Mineruam, ut aiunt, litterae docere uellem)
sed ut ex disciplinarum liberalium sumptum penu, nostrae apud te semper pignus
amicitias permaneret. Quod enim munus ex animo diligentibus iocundius inueniri
potest, quam quod ipsius animi partes format et instruit? Nam caetera fere
caduca, imbecilla, labantia, et si ad fortunae uicem spectes, pene semper
aliena sunt. At uero opulentiam litterarum, nec praesens imminuit aetas,
earumque auctoritatem ipsa etiam cunctae conficiens, auget potius et confirmat
uetustas. Accipe igitur opus, non efficientiae securitate sed amicitiae
praesumptione susceptum, apud quam nescio quonam pacto garrire non dedecet,
simul quia praelato a nobis munere cum tuorum aliquid operum postulauero,
iniurius fueris, si negabis. Sed cum in M. Tullii Topica Marius
Victorinus rhetor plurimae in disserendi arte notitiae commenta conscripserit,
non me oportuisset melioribus forsitan attemptata contingere nisi esset aliquid
quo se noster quoque labor exercere atque parere potuisset. Quatuor enim
uoluminibus Victorinus in Topica conscriptis, eorum primo declarandis tantum
libri principiis occupatur. Addit etiam et si qua in eodem uolumine
praedicenda fuissent perpendit, ut ab exordio uoluminis Topicorum quod
est: [1.01] MAIORES NOS RES SCRIBERE INGRESSOS, C. TREBATI... usque
ad eum locum qui est: SED IAM TEMPUS EST AD ID QUOD INSTITUIMUS
ACCEDERE. primi uoluminis Victorini expositio terminetur. Secundo
uolumine de iudicandi, atque inueniendi dialecticae partibus, et de loco atque
argumenti definitione pertractat, ut ab eo loco Topicorum qui est: CUM
OMNIS RATIO DILIGENS DISSERENDI DUAS HABEAT PARTIS, UNAM INVENIENDI ALTERAM
IUDICANDI... usque ad eum locum qui est: ITAQUE LICET DEFINIRE LOCUM
ESSE ARGUMENTI SEDEM. ARGUMENTUM AUTEM RATIONEM, QUAE REI DUBIAE FACIAT
FIDEM. secundi libri explanatio subsistat. Tertius uero atque
quartus discretionem locorum inter se eorumque exempla multiformiter
persequuntur. Ita ut tertius quidem Tulliana sibi de iure proponat exempla.
Quartus uero eosdem locos per alias rursus similitudines monstret ex Virgilio
et Terentio poetis, oratoribus Cicerone et Catone, ut quod praeceptis
ostenditur, exemplis multipliciter collucescat, neque ab eo loco qui est in
Topicis sed ex his locis [1041D] in quibus argumenta inclusa sunt, expositio
progressa eum transcendit locum qui est: VALEAT AEQUITAS, QUAE PARIBUS IN
CAUSIS PARIA IURA DESIDERAT. Quanta uero pars reliqua si Topicorum ipsius
uoluminis magnitudo demonstrat, quam Victorinus, neque attigit, neque attingere
potuisset, ita est rebus minimis immoratus, nisi opus multa librorum
pluralitate distenderet. Nos uero et hanc ipsam particulam, quam
Victorinus attigit diligenter (ut possumus) aggrediamur, et longius expositione
progressi, cum Topicorum debemus fine consistere. Quare hinc de tota operis
propositione conueniens sumamus exordium. Sed antequam de topicae facultatis
ratione [1042A] pertractem, proemium, quoad Trebatium M. Tullius utitur, paucis
absoluam. Ait enim: MAIORES NOS RES SCRIBERE INGRESSOS, C. TREBATI,
ET HIS LIBRIS, QUOS BREVI TEMPORE SATIS MULTOS EDIDIMUS, DIGNIORES E CURSU IPSO
REVOCAVIT VOLUNTAS TUA. CUM ENIM MECUM IN TUSCULANO ESSES ET IN BIBLIOTHECA
SEPARATIM UTERQUE NOSTRUM AD SUUM STUDIUM LIBELLOS QUOS VELLET EVOLVERET,
INCIDISTI IN ARISTOTELIS TOPICA QUAEDAM, QUAE SUNT AB ILLO PLURIBUS LIBRIS
EXPLICATA. QUA INSCRIPTIONE COMMOTUS CONTINUO A ME LIBRORUM EORUM
SENTENTIAM REQUISISTI. QUAM CUM TIBI EXPOSUISSEM, DISCIPLINAM INUENIENDORUM
ARGUMENTORUM, UT SINE ULLO ERRORE AD EA RATIONE ET VIA PERVENIREMUS, AB
ARISTOTELE INVENTAM ILLIS LIBRIS CONTINERI, VERECUNDE TU QUIDEM UT OMNIA, SED
TAMEN FACILE UT CERNEREM TE ARDERE STUDIO, MECUM UT TIBI ILLA TRADEREM EGISTI.
CUM AUTEM EGO TE NON TAM VITANDI LABORIS MEI CAUSA QUAM QUIA TUA ID INTERESSE
ARBITRARER, VEL UT EOS PER TE IPSE LEGERES VEL UT TOTAM RATIONEM A DOCTISSIMO
QUODAM RHETORE ACCIPERES, HORTATUS ESSEM, UTRUMQUE, UT EX TE AUDIEBAM, ES
EXPERTUS. [1.03] SED A LIBRIS TE OBSCURITAS REIECIT; RHETOR AUTEM ILLE
MAGNUS HAEC, UT OPINOR, ARISTOTELIA SE IGNORARE RESPONDIT. QUOD QUIDEM MINIME
SUM ADMIRATUS EUM PHILOSOPHUM RHETORI NON ESSE COGNITUM, QUI AB IPSIS
PHILOSOPHIS PRAETER ADMODUM PAUCOS IGNORETUR; QUIBUS EO MINUS IGNOSCENDUM EST,
QUOD NON MODO REBUS EIS QUAE AB ILLO DICTAE ET INVENTAE SUNT ADLICI DEBUERUNT,
SED DICENDI QUOQUE INCREDIBILI QUADAM CUM COPIA TUM ETIAM SUAVITATE. NON
POTUI IGITUR TIBI SAEPIUS HOC ROGANTI ET TAMEN VERENTI NE MIHI GRAVIS ESSES --
FACILE ENIM ID CERNEBAM -- DEBERE DIUTIUS, NE IPSI IURIS INTERPRETI FIERI
[1042C] VIDERETUR INIURIA. ETENIM CUM TU MIHI MEISQUE MULTA SAEPE SCRIPSISSES,
VERITUS SUM NE, SI EGO GRAVARER, AUT INGRATUM ID AUT SUPERBUM VIDERETUR. SED
DUM FUIMUS UNA, TU OPTIMUS ES TESTIS QUAM FUERIM OCCUPATUS. UT AUTEM A TE
DISCESSI IN GRAECIAM PROFICISCENS, CUM OPERA MEA NEC RES PUBLICA NEC AMICI
UTERENTUR NEC HONESTE INTER ARMA VERSARI POSSEM, NE SI TUTO QUIDEM MIHI ID
LICERET, UT VENI VELIAM TUAQUE ET TUOS VIDI, ADMONITUS HUIUS AERIS ALIENI NOLUI
DEESSE NE TACITAE QUIDEM FLAGITATIONI TUAE. ITAQUE HAEC, CUM MECUM LIBROS NON
HABEREM, MEMORIA REPETITA IN IPSA NAVIGATIONE CONSCRIPSI TIBIQUE EX ITINERE
MISI, UT MEA DILIGENTIA MANDATORUM TUORUM TE QUOQUE, ETSI ADMONITORE NON EGES,
AD MEMORIAM NOSTRARUM RERUM EXCITAREM. SED IAM TEMPUS EST AD ID QUOD
INSTITUIMUS ACCEDERE. Omne proemium, quod ad componendum intendit
auditorem, ut in rhetoricis discitur, aut beneuolentiam captat aut attentionem
praeparat aut efficit docilitatem: his tribus partibus sibi Cicero Trebatium
format. Nam quod se a magnarum rerum inchoatione reuocatum ad amici contulit
uoluntatem, fauorem Trebatii uelut iudicis, beneuolentiae partibus meretur.
MAIORES autem RES sunt a quarum scriptione ad amici studium uersus est, moralis
philosophiae tractatus. Maior est enim morum ratio quam peritia disserendi. Id
autem tempus fuisse coniicimus, quo propter turbulenta reipublicae tempora in
otium se contulit, atque ad philosophiae disciplinas. Sed quia nobis
audientium mentes ueritatis quoque opinio praesumpta conciliat, in eo etiam
praeparandae beneuolentiae partibus utitur. Quod in commemorandis ueraciter iis
quae Trebatius nouerat, facit illis fidem quae posterius euenire et Trebatio
potuerunt esse ignota. Haec autem sunt, quod in Tusculano ad suum studium
uterque libros euoluerit. Quodque Trebatius casu in Aristotelis Topica
inciderit, et quod titulum operis admiratus, a M. Tullio inscriptionis
sententiam perquisierit. Illud etiam quod ei Cicero se exposuisse commemorat,
inueniendorum argumentorum illis libris scientiam contineri, ut sine ullo
errore ad argumentorum inuentionem uia quadam et recto filo atque artificio
ueniretur, quae res breuiter enuntiata, uelut intentionem operis monstrat, et
docilem perficit auditorem. In hoc namque uidetur esse comprehensum quae sit
intentio Topicorum, quoniam Cicero ait disciplinam esse inueniendorum
argumentorum, non ut inueniantur (id enim natura suppeditat). Sed
ut sine ullo labore; ac sine ulla confusione non casu ad ea mens sed quadam uia
et ratione perueniat, post hanc beneuolentiam captationem, Trebatii laudem
subiungit, cum eius uerecundiam in his commemorat expetendis, quae si
postulanti amico Cicero praestilisset et gloriae praemium ferret et gratiae sed
quod petenti Trebatio, ut ei Topica traderet minime concessit. Id non proprii
laboris fuga sed Trebatii potius causa factum esse contendit, ut in eo quoque
Trebatii ueluti tunc repulsi subiratus forsitan animus, nunc non sit alienus.
Intererat uero Trebatio ut uel per se ipse illa legens exercitatior fieret, uel
ei perfectius si qua dubitaret rhetor doctior expediret. Utrumque uero a
Trebatio se narrat audisse. Nam et expertum cum, ut per se ipse legeret sed
obscuritate reiectum, et illum rhetorem a quo Topicorum explanationem
petiisset, illa sese Aristotelica ignorare confessum. Quae res, propter
operis difficultatem, nec esse est auditorem reddat attentum. Ea quippe non
negligentes inspicimus, quae non facilis esse intelligentiae suspicamur, in quo
etiam Cicero minime se miratum esse commemorat, quod is philosophus a rhetore
nesciretur, qui multis etiam philosophis uideretur incognitus. Quorum etiam
iure culpat ignauiam, quod ad Aristotelicae philosophiae disciplinam non
inuentorum utilitas, non orationis nitor illexerit. In quo etiam maioris
perspicaciae crescit attentio, quia facile ad studium mentes, aliorum segnities
culpata conuerterit, quocumque uero attentio fuerit, non poterit ab esse
docilitas. In his etiam laus quaedam Trebatii latenter inducitur. Magnum est
enim philosophis in suo quasi munere cessantibus hunc ne proprio quidem studio
praepeditum, alienae scientiae secreta rimari. Iam uero sequentia multo
etiam clarius beneuolentiam petunt, uelut hoc quod elegantissime dictum est,
ueritum se esse ne, si modeste postulantis uerecundiae pernegasset, ipsi
quodammodo iuris interpreti fieri uideretur iniuria, et quod praecedens
Trebatii meritum percepti beneficii memor exsequitur, id uero est quod uel ipsi
uel iis quos ipse defenderit, plura cauisset. Fuit igitur, ut ait, uerendum,
ne, si restituere gratiam noluisset, aut ingratum id aut superbum esse
uideretur. Ingratum quidem, si magna Trebatii merita quibus ipse usus fuerat,
paruo aestimare uideretur, cum nullam ei gratiam restituendam putaret, superbum
uero, si sperneret. Ad idem caetera reuertuntur, id est ad beneuolentiam.
Quod eiusdem testimonio nititur dum fuerit in urbe, se ne debitam redderet
gratiam occupationum necessitate constrictum. Quod ut uenerit Veliam, amicorum
Trebatii conuentione commonitus, ne tacitae quidem eius flagilationi deesse
uoluisset, et quod licet librorum copia nulla suppeteret, de memoriae tamen
repetitae promptuariis in ipsa nauigatione conscripserit, eique ex itinere
miserit, ut beneficii cumulo parendi etiam celeritas adderetur. Quae cum omnia
benignum captare Trebatii uideantur assensum, quaedam tamen breuitas Topicorum
memoria repetita, attentionis nec esse est animaduersione fungatur, ipsa namque
memoriae repetitio breue monstrat esse quod colligit. Quodque diligentiae sibi
fuerint mandata Trebatii, et quod ad excitandam sui memoriam quasi pignus amico
aliquod atque monimentum uoluisset exstare. Cui adiicit illud, et si
admonitione non eges, ne offendat animum amici sedulitate si quem commonendum
credit, obliuionis uideatur arguere. Haec omnia, ut dixi, beneuolentiae
partibus plena sunt. Sed de prooemio satis dictum est. Nunc ad sequentia transeamus,
nec si quis haec apud Victorinum latius tractata repererit, nos neglecti
integritatis stringat inuidia. Nam nec in singulis (ut ille facit) uerbis
haerere uolumus, et ad ampliora huius operis festinamus. CUM OMNIS RATIO
DILIGENS DISSERENDI DUAS HABEAT PARTIS, UNAM INVENIENDI ALTERAM IUDICANDI,
UTRIUSQUE PRINCEPS, UT MIHI QUIDEM VIDETUR, ARISTOTELES FUIT. STOICI AUTEM IN
ALTERA ELABORAVERUNT; IUDICANDI ENIM VIAS DILIGENTER PERSECUTI SUNT EA SCIENTIA
QUAM *DIALEKTIKEN* APPELLANT, INVENIENDI ARTEM QUAE *TOPIKE* DICITUR, QUAE ET
AD USUM POTIOR ERAT ET ORDINE NATURAE CERTE PRIOR, TOTAM RELIQUERUNT. NOS
AUTEM, QUONIAM IN UTRAQUE SUMMA UTILITAS EST ET UTRAMQUE, SI ERIT OTIUM,
PERSEQUI COGITAMUS, AB EA QUAE PRIOR EST ORDIEMUR. Cum philosophia maximis in
rebus operam suam studiumque consumat, cumque et in naturalibus inspectionem,
speculationemque adhibeat, et in moralibus actionem, et sic formare gestiat
mores ut uera uitae ratio persuaserit, euenire nec esse est, ut secundum id
quod ratio tenendum, omittendumue, faciendum quid, aut non faciendum esse
decreuerit, uel iudicium constituatur, ascensus uel exercendae uitae dirigatur
intentio. Erit igitur necessarium, uel in naturali speculatione, uel in
moralium actionum cogitatione, ut certa ratio, uel quod in rebus speculandum
est, inueniat, uel quod in actum uiuendi duci oporteat, ante perpendat. Haec
autem ratio nisi uia quadam processerit, saepe in multos nec esse est labatur errores.
Quod ne passim fieret, atque ut certis egulis tractatus insisteret, uisum est
antiquae philosophiae ducibus, ut ipsarum ratiocinationum, quibus aliquid
inquirendum esset, naturam penitus ante discuterent, ut his purgatis atque
compositis, uel in speculatione ueritatis, uel in exercendis uirtutibus
uteremur. Haec est igitur disciplina, quasi disserendi quaedam magistra,
quam *logicen* Peripatetici ueteres appellauerunt, hanc Cicero definiens,
disserendi diligentem rationem uocauit. Haec uario modo a plerisque tractata
est, uarioque etiam uocabulo nuncupata. Ut enim dictum est, a Peripateticis
haec ratio diligens disserendi logice uocatur, continens in se inueniendi
iudicandique peritiam. Stoici uero hanc eamdem rationem disserendi paulo
angustius tractauere, nihil enim de inuentione laborantes, in sola tantum iudicatione
consistunt, deque ea praecepta multipliciter dantes, dialecticam nuncupauerunt.
Plato etiam dialecticam uocat facultatem quae id quod unum est possit in plura
partiri, ueluti solet genus per proprias differentias usque ad ultimas species
separari, atque ea quae multa sunt, in unum generum ratione colligere. Hanc
igitur Plato dialecticam dicit; Aristoteles uero logicam uocat, quam (ut dictum
est) Cicero definiuit diligentem disserendi rationem. Et huius uno quidem
modo trina partitio est: omnis namque uis logicae disciplinae aut definit
aliquid, aut partitur, aut colligit. Colligendi autem facultas triplici
diuersitate tractatur: aut enim ueris ac necessariis argumentationibus disputatio
decurrit, et disciplina uel demonstratio nuncupatur; aut tantum probabilibus,
et dialectica dicitur; aut apertissime falsis, et sophistica, id est,
cauillatoria perhibetur. Logica igitur, quae est peritia disserendi, uel de
definitione, uel de partitione, uel de collectione, id est, uel de ueris ac
necessariis, uel de probabilibus, id est uerisimilibus, uel de sophisticis, id
est, cauillatoriis argumentationibus tractat, has enim collectionis partes esse
praediximus. Atque haec est una logicae partitio, in qua dialecticam
Aristoteles uocat facultatem per probabilia colligendi. Rursus eiusdem
logicae altera diuisio est, per quam diducitur tota diligens ratio disserendi
in duas partes, unam inueniendi, et alteram iudicandi. Id autem uidetur etiam
ipsa logices definitio monstrare, nam quia logica ratio disserendi est, non
potest ab inuentione esse separata. Cum enim nemo praeter inuentionem disserere
possiti disserendi ratio inuentionis est ratio. Rursus quoniam logice diligens
est ratio disserendi, ab ea iudicium non potest ab esse, ipsa enim diligentia
rationis in disserendo posita iudicium est. Neque enim potest quisquam
diligenter disserere, nisi quale sit iudicauerit id quod in disputationem
sumitur. Quod si ad disserendi ordinem diligentia rationis adhibetur, non est
dubium quin hoc iudicium ad inuentionum uarietatem sit accommodatum. His
igitur ita expeditis, uidendum est, hae diuisiones, quanam se cognatione
contingant. Inuentio quippe caeteris omnibus, ueluti materiae loco, supponitur,
hoc modo. Nisi enim inuentio fuerit, non potest esse uel definitio, uel
partitio, quoniam unumquodque generum uel differentiarum inuentione, uel
specierum collectione, aut diuidimus, aut etiam definimus. Iam uero si absit
inuentio, nequit esse collectio. Non erit igitur necessaria, nec uerisimilis,
nec sophistica argumentatio: haec enim tria inuentioni superueniunt, ut uel
necessarium, uel probabile, uel cauillatorium sit argumentum. Necessitas enim
uero, et probabilitas, et cauillatio formae quaedam sunt, quaedum inuentionibus
assistunt, necessaria uel probabilia uel cauillatoria faciunt argumenta. Eadem
quoque ratio partitiones definitionesque complectitur. Indiscreta namque
inuentionis potestas, cum definitiua, tum diuisibilis appellari potest, cum
definiendis partiendisue rebus adhibetur. Quae hoc modo ex inuentionis materia
et differentiarum supra positarum forma composita rursus iudicationi materiae
fiunt nam prior illa partitio, logice tribus partibus segregata, ita partes
explicat, ut habeat inuentionem materiam singularum, ipsa uero iudicationi
materiam praestat. Et enim cum definit aliquis, uel rei propositae diuisionem
facit, inuenit quidem diuisioni definitionique differentias accommodatas sed an
recte uel definiat, uel diuidat, iudicatione perpendit. Ita priores logicae
partes secundae diuisionis membra coniungunt, ut materiam quidem sui habeant
inuentionem, iudicationi uero fiant ipsae materia. Quod in reliqua etiam
colligendi parte contingit, nam et ea quae de probabilibus tractat, habet et
inueniendi suppositam materiam, quae uerisimilia reperit argumenta, et de
huiusmodi argumenta iudicatio perpendit. Est enim iudicium hoc ipsum
internoscendi, quod non necessaria inuentio est sed uerisimilitudinem tenet.
Illa quoque pars quae de necessariis argumentationibus aptatur, habet subiectam
materiam necessariae inuentionis, eiusque est iudicium, ut cum necessaria sunt
quae inuenit, necessaria quoque esse perpendat. Nec non cauillandi pars utraque
in se continet, quandoquidem et inueniri falsa possunt, et falsa esse iudicatione
discerni. Quo fit ut prior logices diuisio secundum etiam continere
uideatur: nam definitio, partitio atque collectio inuentionem continent et
iudicium, quia neque existere praeter inuentionem, neque agnosci praeter
iudicium possunt. Sed cum omnis inuentio iudicationi subiecta sit, cumque
prioris diuisionis partes sine utroque esse non possint, euenit ut prima
partitio inuentionem iudiciumque coniungat. Secunda uero haec diuisio, qua
Cicero etiam partitur logicam, segregat huiusmodi facultates, et inueniendi
materiam a iudicationis parte secernit. Iudicium uero, in colligendi
ratione proprias partes habet, nam omnis argumentatio, omnisque syllogismus
propositionibus struitur, omnemque compositum duo in se quaedam retinet, quae
speculanda esse uideantur. Et quidem continet unum quae illa sint, ex quibus id
quod compositum est intelligatur esse connexum, aliud uero quanam sit suarum
partium coniunctione compositum: ut in pariete siquidem lapides ipsos quibus
paries structus est inspicias, quasi materiam species: si uero ordinem
compositionemque iuncturae consideres, tanquam de formae ratione perpendas. Ita
in argumentationibus quas propositionibus compaginari atque coniungi supra
retulimus, gemina erit speculationis et iudicandi uia. Una quae propositionum
ipsarum naturam discernit ac iudicat utrum uerae ac necessariae sint, an
uerisimiles, an sophisticis applicentur, et haec quasi materiae speculatio est.
Altera uero iudicii pars est quae inter se propositionum iuncturas
compositionesque perpendit; haec quasi formam iudicat argumentorum. Quae
cum ita sint, hoc modo fit in continuum ducta partitio, ut ratio diligens
disserendi, unam habeat inueniendi partem, alteram uero iudicandi. Tum de
ipsa inuentione, tum de inuentionis collocatione, quae forma est
argumentationis. Atque ea quidem pars quae de inuentione docet, quaedam
inuentionibus instrumenta suppeditat, et uocatur topice: cur autem hoc nomine
nuncupata sit posterius dicam. Illa uero pars quae in indicando posita est,
quasdam discernendi regulas subministrat, et uocatur analytice; et si de
propositionum iunctura consideret, analytice prior; sin uero de ipsis
inuentionibus tractet, ea quidem pars ubi de discernendis necessariis
argumentis dicitur, analytice posterior nuncupatur; ea uero quae de falsis
atque cauillatoriis, id est de sophisticis, elenchi. De uerisimilium uero
argumentationum iudicio nihil uidetur esse tractatum, idcirco quoniam plana est
atque expedita ratio iudicandi de medietate, cum quis extrema cognouerit. Si
enim quis diiudicare necessaria sciat, idemque falsorum argumentorum possit
habere iudicium, uerisimilia, quae in medio collocata sunt, discernere non
laborat. Expeditum igitur est, ut arbitror, quid sit quod ait Cicero,
rationem diligentem disserendi duas habere partes, inueniendi unam, alteram
iudicandi. Illud etiam diligentius expositum est, quae sit ratio quam Stoici
dialecticen uocant. Ea est enim quae iudicandi peritiam tenet, et quam eodem
nomine Plato partiendi per differentias, atque ad genus reuocandi facultatem uocat.
Quamque eodem nomine Aristoteles, non totam disserendi artem, ut Stoici sed eam
tantum nuncupet quae de proposita quaestione uerisimilibus colligat argumentis,
atque ideo perfectius Aristoteles de logica tractauit, quoniam de duobus, ultra
quae nihil est, tertium disseruit, de inueniendo scilicet et iudicando, cum Stoici,
inuentione neglecta, iudicationis tantum instrumenta tradiderint. Atque
ideo iure eos increpat Tullius, quoniam id maxime relinquere quod et natura
prios et usu potius erat: natura quidem, quia fieri non potest ut de inuentione
iudicetur, nisi ipsa inuentio prius exstiterit. Ad usum uero, quia longe
utilius est nuda, et praeter artem prolata naturali inuentione susceptum saepe
negotium tueri, quam inueniente alio mutum ipsum inermemque et tacitum uersare
iudicium. Dat uero Tullius de utroque sententiam, etait summam pariter
utilitatem in utroque consistere, et se de utraque, si otium fuerit, uelle
disserere. Ab ea autem quae prior est, id est inuentione, quam *topicen*
appellari diximus, ordiendum putat. UT IGITUR EARUM RERUM QUAE
ABSCONDITAE SUNT DEMONSTRATO ET NOTATO LOCO FACILIS INUENTIO EST, SIC, CUM
PERUESTIGARE ARGUMENTUM ALIQUOD VOLUMUS, LOCOS NOSSE DEBEMUS; SIC ENIM
APPELLATAE AB ARISTOTELE SUNT EAE QUASI SEDES, E QUIBUS ARGUMENTA PROMUNTUR.
ITAQUE LICET DEFINIRE LOCUM ESSE ARGUMENTI SEDEM. ARGUMENTUM AUTEM RATIONEM,
QUAE REI DUBIAE FACIAT FIDEM... Post diuisionem logicae disciplinae, quam
diligentem disserendi rationem esse definiuit, de topice, quae inueniendi ars
esse praedicta est, expedire contendit. Ac primum quid sint loci, termino
definitionis includit, eiusque artis quae topice dicitur exempli quadam
claritate designat intentionem. Est enim topices intentio, argumentorum facilis
inuentio. Non igitur inuenire docet topice quod est naturalis ingenii sed
facilius inuenire: omnis quippe ars imitatur naturam, atque ab hac materia
suscepta, rationes ipsa uiamque conformat, ut cum facilius id quod ars quaeque
promittit, tum elegantius fiat, uelut parietem struere naturalis ingenii est
sed arte fit melius. Argumentum autem ratio est quae rei dubiae faciat
fidem. Multa enim sunt quae faciant idem sed quia rationes non sunt, ne
argumenta quidem esse possunt, ut uisus facit fidem his quae uidentur sed quia
ratio non est uisus, ne argumentum quidem esse potest. Differentiam uero unam
sumpsit, eam quae faciat fidem, omne enim argumentum facit fidem. Si igitur
iunxerimus genus ac differentiam, et id esse argumentum dicamus, quod rationem
quae faciat fidem, num tota argumenti natura monstrata sit? Minime. Quid si
eius rei, de qua nemo dubitat, aliqua ratione facere quis fidem uelit, num
idcirco illa, quod fidem faciat, uocabitur argumentum? Nullo modo:
argumentum namque est quod rem arguit, id est probat, nihil uero probari, nisi
dubium, potest. Nisi ergo sit res ambigua, et ad eam ratio fidem faciens
afferatur, argumentum esse non poterit. Addita igitur alia differentia quae est
rei dubiae, facta est integra definitio argumenti, ex genere et duabus
differentiis constans, genere quidem, ratione: una uero differentia, quod
faciat fidem; altera uero, quod rei dubiae est, ut sit tota definitio, id esse
argumentum quod sit ratio, rei dublae faciens fidem. Quae cum ita sint,
nec esse est ut ubi dubitatur aliquid, ibi sit quaestio. Quod si argumentum
praeter rem dubiam esse non poterit, nullo modo esse praeter quaestionem
potest. Quaestio uero est dubitabilis propositio. Propositio uero est ratio
uerum falsumue designans. Omnis igitur propositio siue constanter atque
pronuntiatiue proferatur, ut si quis dicat: Omnis homo animal est; siue ad
interrogationem dirigatur, ut si quis interroget: Putasne omnis homo animal
est? retinet proprium nomen, et propositio nuncupatur. At si eadem, uelut
dubitabilis proferatur, fit quaestio, ut si quisque erat an omnis homo animal
sit. Quot autem modis quaestio diuidatur, nunc explicandi locus non uidetur
accommodus sed in iis libris dicemus quos de topicis differentiis formare
molimur. Ad quaestionem igitur, id est ad dubitabilem propositionem, omnis
intentio dirigitur argumenti, non uero ut totam comprobet quaestionem sed ut
partem eius ratione confirmet; neque enim tota quaestio defenditur sed una eius
quaelibet pars argumentatione firmatur: nemo enim defendit caelum rotundum esse
et non esse; si enim ita quis defenderet, totam quaestionem uideretur probare.
Sed cum ita consideratur: Utrum rotundum sit caelum an non sit in
una tantum consistit quaestionis parte defensio, siue quae affirmat siue quae
negat. Omnis enim quaestio contradictionibus constat. Nam si qua res ab altero
affirmetur, negetar ab altero, totum hoc contradictio nuncupatur, ut si quis
dicat: Caelum rotundum est alter neget dicens: Caelum rotundum non
est. Caelum rotundum esse et non esse contradictio prohibetur.
Dubitabilis uero propositio, quam quaestionem esse praediximus, et
affirmationem in se continet et negationem, hoc enim ipso quo dubitabilis est,
contradictionem uidetur includere. Cum enim dubitat quis utrumque caelum
rotundum sit, siue adiungat an non sit, siue reticeat, ipsa dubitatio partem
secum alteram trahit. Si enim unam partem propositio tueatur, dubitabilis non
est, atque idcirco nec quaestio. Cum igitur omnis quaestio duas habeat
partes, affirmationis unam, alteram negationis, nec esse est ut sit semper ex
alterutra parte defensio, ut unus quidem affirmationis partem, negationis alter
defendat, et hic quidem ad astruendam affirmationem, ille uero ad destruendam,
quae potuerit argumenta perquirat. Nihil uero interest utrum quis affirmationem
ponat, an destruat negationem, aut negationem defendat, an oppugnet
affirmationem. Age enim, sit quaestio, utrum caelum rotundum sit. Si quis eam
sibi quaestionis partem assumpserit, quam esse defendit, ad eam constituendam
cuncta nec esse est sibi comparet argumenta, atque in hoc affirmationem quidem
ponit sed destruit negationem. Si quis uero neget id, ac dicat non esse caelum
rotundum, suscipit sibi partem alteram quaestionis quae fuerat reliqua, id est
negationem, in eaque consistit, et ad hanc approbandam, perquisitis nititur
argumentis; itaque qui negationem ponit, labefactat affirmationem. Quae
cum ita sint, demonstratum arbitror, non totam quaestionem sed eius aliquam
partem ad defensionem uenire. Sed quod quisque defendet, ad hoc quoque
argumenta perquirit. Ad partem igitur quaestionis astruendam destruendamue
argumenta sumuntur, atque haec quidem si quis minus intelligit, ne a nobis
obscure dicta esse causetur. Si enim quae in dialectica, uel a nobis dicta
Latina oratione, uel a Graecis scripta sunt, ignorabit, mirum est si quam partem
eorum quae dicimus aduertere ualeat, ne dum stupeamus quod non omnia
comprehendat. Sed quoniam dubitabilem propositionem quaestionem esse
praediximus, euenit ut quas partes habeat propositio, easdem etiam quaestio
retinere uideatur. Omnis autem simplex propositio duas habet partes in terminis
constitutas. Simplex uero propositio est huiusmodi: Omnis homo animal est
Terminos uero uoco simplices orationis partes quae continent propositionem, ut
animal et homo. Hi uero sunt praedicatus atque subiectus. Praedicatus est in
propositione maior terminus collocatus; subiectus uero minor. Maior uero
terminus de subiecto dicitur, minor autem de maiore nullo modo praedicatur, ut
animal quoniam maius est quam homo, de homine praedicatur: dicitur enim: Omnis
homo animal est Homo uero de animali non dicitur, nemo enim uere
dicit: Omne animal homo est Hac igitur ratione internoscere possumus
qui terminus in propositione maior, qui uero sit minor. Omnis autem quaestio,
ut dictum est, quoniam dubitabiles partes habet, et ad easdem comprobandas
argumenta sumuntur, necesse est ut quidquid in quaestionibus comprobatur, id
argumentorum ratione firmetur. Argumentum uero nisi sit oratione prolatum, et
propositionum contexione dispositum, fidem facere dubitationi non poterit. Ergo
illa per propositiones prolatio ac dispositio argumenti, argumentatio
nuncupatur, quae dicitur enthymema uel syllogismus, cuius definitionem in
Topicis differentiis apertius explanabimus. Omnis uero syllogismus uel
enthymema propositionibus constat; omne igitur argumentum syllogismo uel
enthymemate profertur. Enthymema uero est imperfectus syllogismus, cuius
aliquae partes, uel propter breuitatem, uel propter notitiam, praetermissae
sunt. Itaque haec quoque argumentatio a syllogismi genere non recedit.
Quoniam igitur syllogismus omnis propositionibus constat, propositiones uero
terminis, terminique inter se differunt, eo quod unus maior est, alter minor,
fieri non potest ut ex propositionibus conclusio nascatur, nisi per terminos
progressae propositiones extremos terminos alicuius tertii medietate
coniunxerint: id facillimo demonstratur exemplo. Sit enim quaestio: Utrum homo
substantia sit an minime. Sumo mihi quaestionis partem alteram comprobandam, ea
est, hominem esse substantiam; in hac igitur duo sunt termini, substantia atque
homo, quorum maior substantia, minor homo, quod ex eo quoque poterit ostendi,
quoniam posterius substantia in prolatione profertur, uel ut in hoc ipso quod
dicimus homo substantia est, prius hominem, posterius substantiam nominamus. Ut
igitur substantiam atque hominem iungam, nec esse est medium terminum reperiri,
qui utrosque copulet terminos, hic sit animal, fiatque una
propositio: Omnis homo animal est in hac igitur propositione animal
praedicatur, homo subiicitur. Rursus adiungo: Omne autem animal substantia
est in hac rursus animal supponitur, substantia praedicatur. Itaque
concludo, omnis igitur homo substantia est; ac per hoc homo quidem semper
subiectus est. Animal uero ad hominem quidem praedicatum est, ad substantiam
uero subiectum. Substantia uero ipsa semper praedicata persistit, unde fit ut
minor quidem sit homo, maior uero homine substantia, medius autem terminus
animal. Quoniam igitur extremi termini medii interpositione copulantur, eoque
modo quaestionis inter se membra conueniunt, adhibitaque probatione soluitur
dubitatio, nihil est aliad argumentum quam medietatis inuentio, haec enim uel
coniungere, si affirmatio defendatur, uel disiungere, si negatio uindicetur,
poterit extremos. Quae cum ita sint, duarum propositionum et tertiae
conclusionis, maior quidem propositio dicitur ea quae maiorem terminum
continet, id est in qua maior quidem praedicatur; medius uero supponitur, ut
"Omne animal substantia est"; minor uero propositio est quae medium
quidem terminum praedicat, subiicit autem minorem, ut "Omnis homo animal
est". Sed quoniam a maioribus nec esse est minora descendere, eius
conclusionis, quae ex duabus propositionibus nascitur, illa quasi effectrix et
propria propositio uidetur esse, quae prima est; haec [autem est, "Omnis
homo substantia est". Quod qui priores posterioresque nostros Analyticos,
quos ab Aristotele transtulimus, legit, minime dubitat. Sed etsi quis quae
illic scripta sunt nesciens, ad haec legenda proruperit, etiamsi rationem rerum
quas non intelligit minime comprehendit, ita tamen ut dictum est esse confidat,
seque in Aristotelis Analyticis uberius inuenturum esse, si legerit,
arbitretur. Natura igitur rerum fert ut ubi quid maius ac minus est, ibi
maximum quoque aliquid inesse necesse sit. Quo fit ut sint quaedam maximae
propositiones, quoniam minores maioresque esse monstrauimus, quarum natura ex
simplicium propositionum partitione sumenda est. Omnis enim simplex propositio
uel affirmatiua est, uel negatiua. Earumque aliae sunt uniuersales,
ut: Omnis homo iustus est. Nullus homo iustus est aliae
particulares, ut: Quidam homo iustus est aliae indefinitae, ut: Homo
iustus est. Homo iustus non est aliae singulares aliquid atque indiuiduum
continentes, ut: Cato iustus est Cato iustus non est
Harumque omnium aliae sunt dubitabiles, aliae indubitatae. Supremas igitur ac
maximas propositiones uocamus, quae et uniuersales sunt, et ita notae atque
manifestae, ut probatione non egeant, eaque potius quae in dubitatione sunt
probent. Nam quae indubitata sunt, ambiguorum demonstrationi solent esse
principia, qualis est, omnem numerum uel parem esse uel imparem, et aequalia
relinqui, si aequalibus aequalia detrahuntur; caeteraeque de quarum nota
ueritate non quaeritur. Maximas igitur, id est uniuersales ac notissimas
propositiones, ex quibus syllogismorum conclusio descendit, in Topicis ab
Aristotele conscriptis locos appellatos esse perspeximus; quod enim maximae
sunt, id est uniuersales propositiones, reliquas in se uelut loci corpora
complectuntur, quod uero notissimae atque manifestae sunt, fidem quaestionibus
praestant, eoque modo ambiguarum rerum continent probationes. Has autem
aliquoties quidem in ipsis syllogismis atque argumentationibus inhaerere
conspicimus, aliae uero in ipsis quidem argumentationibus minime continentur,
uim tamen argumentationibus subministrant:ut si uelimus ostendere regnum melius
esse quam consulatum, dicemus: Regnum cum sit bonum, diuturnius est quam
consulutus; omne uero quod est diuturnius bonum, melius est eo quod parui
est temporis: regnum igitur melius est consulatu. Hic igitur maxima
propositio atque uniuersalis et per se cognita, neque indigens probatione,
argumentationi inserta est. Ea uero est: Omnia quae diuturniora sunt bona,
meliora esse his quae sunt temporis breuitate constricta. At si
uelimus ostendere non esse inuidum qui sapiens sit, dicamus: Inuidus est
qui moeret aliena felicitate; non autem sapiens est quem felicitas aliena
contristat: non est igitur inuidus sapiens. Hic maxima propositio
argumentationi non uidetur inclusa sed extrinsecus posita, syllogismo tamen
uires ministrat. Haec uero est: Quorum diuersae sunt definitiones, diuersas
esse substantias necesse est. Quisquis igitur uel Aristotelis Graeca
uel nostra ab Aristotele translata prospexerit, has illic propositiones locos
inueniet nuncupari, quae sunt maximae atque uniuersales et uel per se
necessariae, uel per se probabiles ac notae. Sed quoniam has propositiones
plures ac pene innumerabiles esse nec esse est, restat adhuc quo amplius ratio
speculationis ascendat. Possumus enim, diligenti tractatu considerationis
adhibito, omnium maximarum atque uniuersalium propositionum differentias
perpendere, atque innumerabilem maximarum propositionum ac per se notarum
multitudinem in paucasatque uniuersales colligere differentias, ut et alias
dicamus in definitione consistere, alias in genere, atque alias alio modo quod
paulo post apertius demonstrabo. Omnes igitur maximae propositiones, quaecumque
sub definitionis uerbi gratia rationem cadunt, uno definitionis nomine
continebuntur. Et sicut illae reliquarum propositionum loci esse dicebantur,
quod eas intra suum ambitum continerent, ita ipsarum maximarum atque
uniuersalium propositionum, quas minorum propositionum locos esse praediximus,
illa differentiae, et si non uere, tamen quadam ueluti imagine loci esse
uidebuntur, in quas fuerint conuenienti ratione reductae. Sed istae
locorum, id est propositionum maximarum, differentiae, quas etiam ipsos locos
nominamus, possunt subiectarum propositionum etiam genera nuncupari. Nam
differentiae continentes etiam genera communiter possunt uideri, ut irrationale
cum a rationali uelut diuisibili differentia dissideat; tamen equi uel canis,
differentia specifica est, et ad eos locum generis tenet. Namque animal
irrationabile equi genus est. Ita etiam in maximis propositionibus. Nam quod
aliae sunt ex toto, aliae ex partibus, hae inter se comparatae differentiae
diuisibiles sunt, ad ipsas uero maximas propositiones differentiarum
continentiae uelut generis loco sunt. Nam propositionis ex tolo uenientis genus
est idipsum quod uocatur ex toto. Item propositiones a partibus ductae, quamuis
notae sint atque manifestae genus est, quod a partibus, et caeterae
differentiae earum propositionum quae cum sint maximae, tamen eisdem uidentur
includi, uelut quaedam genera sint. Quae uero sint hae differentiae paulo
posterius disseram. De his igitur nunc locis tractare Tullius instituit
qui maximas propositiones quas superius diximus, id est per se notas atque
uniuersales, continent atque includunt. Hae uero sunt maximarum differentiae
propositionum. De uniuersalium igitur enuntiationum per seque notarum
differentiis disserit, ut fit integer locus argumenti sedes. Nam si argumentum
omne per propositiones ad conclusionem usque perducitur, omnes uero reliquae
propositiones in prima maximaque propositione continentur, ipsaque prima ac
maxima propositio, tum pars est argumentationis, id est syllogismi, tum
extraposita argumentationi uires ministrat, ut utroque modo quoniam perficit
argumentum, pars argumentationis quaedam esse uideatur, non est dubium quin hae
differentiae, quae propositiones maximas continent, eaedem omnes etiam
contineant argumentationes, ut maximarum propositionum differentiae iure loci
argumentorum et quasi quaedam ultimae sedes esse uideantur. Nam ex his
quatuor significationibus appellationum duarum, argumentationis scilicet atque
argumenti, unam quamlibet esse nec esse est. Aut enim elocutio et contextio
ipsa propositionem cum maximis propositionibus, uel extra syllogismum positis,
uel in eodem inclusis, argumentatio uocatur. Argumentum uero mens et
sententia syllogismi, aut elocutio ratiocinationis cum maximis propositionibus
et sententia syllogismi argumentum esse dicetur, ut idem sit argumentum quod
argumentatio. Aut argumentatio quidem uocabitur tota contextio syllogismi cum
sententia sed argumentum maxime propositio, aut integer ratiocinationis ordo
praeter maximas propositiones argumentatio, sententia uero argumentationis
argumentum. Reliqua uero maxima propositio, locus. Sed cum haec ita sint,
siue quis ipsarum propositionum contextionem, et usque ad conclusionem
continuum ductum cum maxima propositione, uel extra posita, uel propositionibus
ratiocinationis inclusa, argumentationem uocare uelit, argumentum uero
sententiam mentemque ratiocinationis, nihilominus locos intelligimus maximarum
propositionum differentias; siue quis ratiocinationis totius uim atque
sententiam totam cum maxima propositione, uel intra, uel extra posita,
argumentum uocet, non est dubium quin totius ratiocinationis locus ille sit qui
est maximae propositionis differentia, continet enim maximam propositionem, in
qua propositiones caeterae continentur: siue argumentationem quidem totam
ratiocinationis contextionem uocari placeat, argumentum uero maximam
propositionem, recte rursus locus putabitur maxime propositionis differentia,
quae argumentum claudit et continet. Quod si argumentum quidem sensus ipse
totius ratiocinationis intelligatur, argumentatio uero integra ratiocinationis
prolatio, extra uero et ab utrisque diuersum ualens, uelut locus quidam maxima
propositio consideretur, sic quoque maximarum differentiae propositionum loci
esse uidebuntur. Nam cum differentia ipsa maximam propositionem contineat,
eiusque sit locus, maxima uero propositio argumentationi uel argumento uires
ministret, non est dubium quin ea toti argumento locus esse uideatur, quod
totum intra maximae propositionis ambitum claudit. Demonstratum igitur
est quae sint argumentorum sedes, id est, ubi argumenta clauduntur (hae sunt
autem maximarum propositionum differentiae), quae uocantur loci, quid etiam
argumentum, quoniam est rei dubiae faciens fidem, quae sit uero res dubia, id
est pars altera quaestionis, quid sit quaestio, id est dubitabilis propositio,
quid sit simplex propositio, id est enuntiatio, quae praedicato et subiecto
termino contineatur, uerum falsumue designans, quae omnia meminisse oportet.
Maximarum enim propositionum differentiae quas locos esse praediximus, ab his
dicuntur terminis qui prius in propositione sunt, posterius in quaestione
considerantur, praedicato scilicet atque subiecto. Ex his etiam quae
superius dicta sunt quid distent Topica Ciceronis atque Aristotelis apparuit.
Aristoteles namque de maximis propositionibus disserit, has enim locos
argumentorum esse posuit, ut nos quoque supra retulimus. Tullius uero locos non
maximas propositiones, sed earum continentes differentias uocat, ac de his
dicere contendit. SED EX HIS LOCIS IN QUIBUS ARGUMENTA INCLUSA SUNT, ALII
IN EO IPSO DE QUO AGITUR HAERENT, ALII ASSUMUNTUR EXTRINSECUS. IN IPSO TUM EX
TOTO, TUM EX PARTIBUS EIUS, TUM EX NOTA, TUM EX EIS REBUS QUAE QUODAMMODO
AFFECTAE SUNT AD ID DE QUO QUAERITUR. EXTRINSECUS AUTEM EA DUCUNTUR QUAE ABSUNT
LONGEQUE DISIUNCTA SUNT. Post definitionem loci atque argumenti facit
plenissimam diuisionem locorum. Ac primum quoniam omnis diuisio cuncta debet
amplecti, neque superfluum quidquam interponere, nec omittere quid sit
necessarium, id M. Tullius proposita diuisione patefacit dicens: EX HIS LOCIS
IN QUIBUS ARGUMENTA INCLUSA SUNT, ALIOS IN EO IPSO DE QUO AGITUR HAERERE, ALIOS
EXTRINSECUS ASSUMI. Nihil enim huic diuisioni posse uidetur addi uel minui,
quandoquidem breuiter cuncta complectitur. Argumentorum enim loci quicumque
sumuntur, aut in ipso de quo agitur haerent, aut minime. Id autem minime
extrinsecus positos esse designat, quod si inter id quod dicimus in ipso de quo
agitur haerere argumentorum locos, et non haerere nihil est medium. Inter
affirmationem enim atque negationem nulla est medietas. Cumque in ipso de quo
agitur non inhaerere locum argumenti, id sit extrinsecus assumi, dubium non est
quin nihil intersit medium inter ea argumenta quorum in hoc ipso haerent loci
de quo agitur, et ea quorum extrinsecus assumuntur, EXTRINSECUS AUTEM EA
DUCUNTUR QUAE ABSUNT LONGEQUE DISIUNCTA SUNT. Sed quid ipsum sit de quo
agitur facilior explanatio est, si eorum quae prius dicta sunt meminerimus. Nam
cum de quaestione loqueremur, eamdem diximus esse quaestionem quae esset
dubitabilis propositio. Sed quoniam propositio subiecto praedicatoque
constaret, quaestionem quoque diximus subiecta praedicatoque coniungi.
Praedicatum igitur uel subiectum est hoc ipsum de quo agitur. Nam cum de
alterutra quaestionis parte dubitetur, in hac ambiguitate quaeritur utrum
praedicatus terminus inesse subiecto uideatur, an minime. Nam cum omnis
quaestio in affirmationem negationemque diuidatur, si praedicatus subiecto
inest, fit ex eo uera affirmatio; si non inest, fit uera negatio. Sed in
quaestionibus disceptandis, alter affirmationem, alter negationem tuetur, id
est, alter praedicatum inesse subiecto, alter non inesse defendit. Quod uero ex
alterutra parte defenditur, hoc est ipsum de quo agitur. Ipsum igitur est
praedicatus terminus uel subiectus, de quibus agitur. Atque ut id exemplo
clarius fiat, sit quaestio, an Verres furtum fecerit. Hic Verres subiectum est,
furtum facere praedicatum; quod si furtum Verri coniungitur, idque
argumentationibus comprobatur, [1055B] quaestionis affirmatio demonstrata est. Si
furtum a Verre seiungitur, quaestionis rursus negatio comprobatur. Ipsum itaque
de quo agitur nihil est, nisi uterlibet eorum terminus qui in quaestione
proponitur, siue praedicatus, siue etiam subiectus. Qui quidem termini
per se argumenta esse non possunt, neque uero per se argumenta praestare. Si
enim ipsi simplices ut sunt argumenta esse possunt, uel argumentorum praestare
materiam, nullam in quaestione relinquerent dubitationem; sed quoniam de ipsis
adhuc in quaestione dubitatur an eorum possit esse rata coniunctio, ipsi quidem
neque per se argumenta esse, neque per se argumenta praestare poterunt, ea uero
quae in ipsis insunt, uel extrinsecus posita sunt, argumentorum copiam
subministrant. Nam quod Victorinus quaerit, et explicat latius, ne
commemoratione quidem mihi dignum uidetur. Quaerit enim quaestio ipsa de quo
agitur an habeat locum, quod minime oportuit, ut dictum est. Locus de quo nunc
agimus non cuiuslibet rei locus est sed argumenti, argumentum uero rei dubire
faciens fidem, res uero dubia pars quaestionis. Quod si argumentum quaestio uel
pars quaestionis esse non potest, locus uero de quo agimus argumenti est locus,
non est dubium quin locus quaestionis esse non possit. Amplius, omnis
quaestio dubitabilis est, argumentum uero omne quaestionis purgat ambiguum. Non
est igitur idem argumentum quod quaestio sed loci, argumentorum sunt loci, non
sunt igitur quaestionis. Hoc igitur praemisso intelligamus ipsum de quo agitur quemlibet
terminum in quaestione propositum, siue praedicatum, siue subiectum, qui cum
per se res sint, ipsi quidem argumentum esse non possunt, habere autem in se
quaedam possunt, in quibus argumenta sint collocata, et quae sedes argumentorum
esse intelligantur. Quae quidem cum terminis his de quibus agitur inhaerere
uideantur, nondum tamen sunt argumenta sed quasi iam argumenta complectentes
loci, et uelut naturali sede condentes. Idem de his locis qui extrinsecus
assumuntur dicendum est, ipsi namque positi sunt exterius et quodammodo a
propositionum terminis ablegati, et res quaedam sunt sed intra se argumentorum
copiam claudunt. Atque, ut breui sententia colligam, ipsum de quo agitur
nihil est aliud nisi quilibet in quaestione terminus collocatus. Hi argumenta
esse non possunt, neque ab his trahi aliquod argumentum. Quo fit ut termini
ipsi qui in quaestione sunt positi, nec argumenta, nec loci sint sed tantum
res. Rursus ea quae in his haerent de quibus agitur, ipsa quidem res esse
manifestum est sed claudunt in se argumentorum copiam, ut cum ex his sumi
aliquod oporteat argumentum, locorum uice fungantur. Itaque si quis per se ea
speculetur, res sunt; si quis ab his aliquod argumentum quaerat educere, loci
fiunt. Et haec communiter quidem de principalibus ac maximis locis dicta sint.
Hi uero sunt qui in ipsis de quibus agitur haerent, uel qui assumuntur
extrinsecus. Ut igitur faciat plenam locorum diuisionem, quos simpliciter
ac maximos posuit locos, eosdem uelut in quasdam species resecat, dicens: IN
IPSO TUM EX TOTO, TUM EX PARTIBUS EIUS, TUM EX NOTA, TUM EX HIS REBUS QUAE
QUODAMMODO AFFECTA SUNT AD ID DE QUO QUAERITUR. Et locorum quin in ipso sunt de
quae agitur constituti quatuor partium facta diuisiones. Hi quippe qui in ipso
de quo agitur haerent, uel ex toto eo de quo agitur termino, uel ex partium
eius enumeratione, uel ex nota, uel ex affectis intelliguntur existere. Id ita
esse breui ratione firmabitur. Nec esse est enim quemlibet eorum terminorum qui
in quaestione sunt collocati, et definitiones habere proprias, et partes, et
nomina, et ad res alias quadam relatione coniungi ac referri. Ergo locus qui
dicitur ex toto, id est, quoties argumentum ex alicuius definitione termini qui
est in quaestione tractatur, siue subiecti, siue praedicati. Ex partium
enumeratione, quoties ab eius termini partibus, qui in quaestione positus est,
ducitur argumentum. A nota, quoties ab eiusdem termini uocabulo nascitur
argumentum. Ab affectis uero, quoties ab his quae ad propositum terminum
relatione aliqua reducuntur argumentatio proficiscitur Quorum similitudines
omnium posterius explicabo, quando ea quae snper his rebus declarandis Cicero
posuit exempla tractauero. Nunc illud est considerandum, ait enim Tullius
ex his locis, in quibus argumenta inclusa sunt, alios in eo ipso de quo agitur
haerere, alios extrinsecus assumi, quod ita dictum uidetur, tanquam diuersi
sint loci qui in his de quibus agitur haerent, et ipsum illud de quo agitur.
Nihil enim in se ipso haerere potest, ac per hoc quod in aliquo haeret ab eo in
quo haeret diuersum est. Quod si loci sunt aliqui qui in his haereant de quibus
agitur, non est dubium quis hi loci ab his de quibus agitur sint diuersi.
Rursus cum dicit IN IPSO TUM EX TOTO, TUM EX PARTIBUS EIUS, tanquam non de
diuersis loquatur, ita ait, in ipso locos esse tum ex toto, tum ex partibus,
tum ex nota, quasi uero aliud sit ipsum quam totum, aut aliud ipsum quam omnes
undique eius partes. Unaquaeque enim res idem est quod totum. Idem namque est
Roma quod tota ciuitas. Rursus idem est unaquaeque res quod eius singulae
parles in unum reductae; uelut idem est homo quod caput, thorax, uenter, ac
pedes, caeteraeque in unum partes coniunctae atque copulatae. Quomodo igitur
tanquam de diuersis primum locutus est, cum locos haerere in his terminis de
quibus agitur dixit, post autem uelut de eisdem loquitur, cum in ipso locos,
tum ex toto, tum ex partibus esse proponat? Nihil enim differt dicere IN IPSO
TUM EX TOTO, TUM EX PARTIBUS quam si ita dixisset "in ipso tum ex
ipso". Nam si idem est ipsum quod totum ac partes, idem est dicere in ipso
haerere locum, ex toto, aut ex partibus, quod in ipso haerere locum, qui est ex
ipso, quod ne intelligi quidem pctegt, quemadmodum in ipso haerere possit, quod
ipsum est, cum nihil sibi haereat, ut superius expediui. Sed, quemadmodum
paulo ante exposui, unaquaeque res cum et definitionem habeat et partes, si pernoscamus
quae sit definitionis uis et quae partium, cunctus ambiguitatis nodus
absoluitur. Est enim definitio coactae in se atque complicatae rei explicatio,
uelut cum dicimus hominem esse animal rationale, mortale. Nam id quod breuiter
nomen, atque anguste designabat, id explicauit ac prolulit, et per
substantiales quodammodo partes definitio patefecit. Alium igitur nec esse est
esse intellectum rei, quae complicata est, in eo quod sibimet coacta atque in
unum redacta est, alium eiusdem rei explicatae atque dissertae, in eo quod
expedita atque diffusa est: nam et si idem rei definitio quod nomen significat,
illud tamen ipsum quod nomen anguste confuseque designat, apertius definitio
disserit ac patefacit. Recte igitur aliud quiddam est ipsum, aliud eius
definitio, etiam si unum idemque est utrisque subiectum. Ut enim dictum est,
ipsum singulum est, definitio ipsius singuli per partes distributio atque
enumeratio. (Partes autem nunc substantiales dico, non quae magnitudinem
iungunt sed quae proprietatem rationemque substantiae.) Sed quod in
definitione dictum est secundum eas partes quae substantiam iungunt, id in
partibus intelligendum est quae magnitudinem copulant, uelut domus quae
fundamento, parietibus tectoque coniungitur. Nam eum ea nihil sit aliud nisi
quod partibus copulatur, ipsa tamen una quaedam est, atque coniuncta, partitio
uero eius per quaedam membra distributio est, atque ideo licet unum sit, quod
ipsum est totum, et quot sunt partes undique confluentes, non tamen eumdem nec
esse est habere intellectum, cum ipsum integrum consideratur, ut cum in partes
ipsas quibus iunctum est distribuitur. Ex nota uero locus apertissime ab
eo termino diuersus est, qui in quaestione constitutus est. Quis enim dicat id
esse cuiuslibet rei uocabulum quod ipsa res est, quam designat? Ea uero
quae ad id de quo agitur affecta sunt, et si extra posita uidentur, terminum
tamen in quaestione propositum uelut e regione respiciunt, quae in multas
secari nec esse est partes. Omnis enim res, id quod est, unum est, multa uero
sibimet retinet adiuncta, quae hoc ab his quae omnino extrinsecus sunt differre
intelliguntur, quod ea quae affecta sunt, in relatione sunt posita, ut post et
ipsarum propositio, et exemplorum ratio monstrabit. Ea uero quae sunt extrinsecus,
in nulla relatione sunt constituta, atque ideo hac extrinsecus solum. Illa uero
affecta sunt nuncupata, habet enim aliquam quodammodo cognationem ad id ad quod
reducitur, id quod refertur ad aliquid. Sed omnes fere bos locos quos
nunc simplices atque indiuisos ponit, posteriore tractatu diuidit, ut nunc
quoque eos locos qui in ipso sunt, distribuit, cum alios ex toto fieri
proponit, alios ex partibus, alios ex nota, alios ex affectis, affectaque ipsa
suis partibus secat. Extrinsecus uero locum in testimonio positum esse
confirmat, testimonii uero uim in auctoritate constituit, auctoritatem uero
deducit in proprias partes sed hoc posteriore tractatu liquebit. Nunc uero eos
simplices atque indiuisos locos proponit, et ueluti simplicibus subdit exempla.
Restat autem nunc unum quod uidetur esse quaerendum, an hi loci qui in locos
alios diuiduntur, eorum quos intra se continent locorum loci esse possint, ut
eorum qui sunt ex toto, ex partibus, ex nota, ex affectis, is unus quidam quasi
locus sit, qui est in ipso. Nihil quidem prorsus officeret locorum locos
putare, fieri enim potest ut locus amplior intra semet angustiores contineat
locos, uelut id prouincia ciuitates, sed nunc haec similitudo non conuenit.
Locus enim est ex quo ducitur id in quo argumentum est positum. Quod si loci
locus esse posset, et is qui est in ipso de quo agitur, eos qui sunt ex toto,
uel ex partibus, uel ex nota, uel ex affectis, uelut quidam locus includeret,
non essent, ex toto, ex partibus, ex nota, uel ex affectis loci sed argumenta
quoniam in eo haererent loco, qui in eo ipso de quo agitur termino esse
praedictus est; non igitur locus esse poterit loci sed uel ut genera in
species. Ita nunc sit diuisio locorum, nec hoc superius dictis uideatur
esse contrarium, cum et maximas propositiones, et earum differentias
continentes communi nomine appelauimus locos. Nam maxime propositiones, licet
eo ipso quo maximae sint includant caeteras et uocentur loci, tamen quia sunt
notissimae possunt rebus dubiis argumenta. Iure igitur earum differentiae loci
nominantur, quod in locorum speciebus, aliter sese habet, quae prorsus
argumenta esse non possunt: nam in ipso locus uelut in species quasdam
diuiditur in eos qui sunt ex toto, ex partibus, ex nota, ex affectis.
Unusquisque [enim horum locorum primi loci integrum uidetur ferre uocabulum,
nam ut hominem animal dicimus, itemque equum atque bouuem animalia nuncupamus,
sic is locus qui ex toto est in ipso esse dicitur, itemque qui ex partibus ac
nota, atque ex affectis in ipso sunt. Sed ex his locis argumenta quidem duci
possibile est, ipsa uero argumenta ut sint, fieri nequit. SED AD ID TOTUM
DE QUO DISSERITUR TUM DEFINITIO ADHIBETUR, QUAE QUASI INVOLUTUM EVOLVIT ID DE
QUO QUAERITUR; EIUS ARGUMENTI TALIS EST FORMULA: IUS CIVILE EST AEQUITAS CONSTITUTA
EIS QUI EIUSDEM CIVITATIS SUNT AD RES SUAS OBTINENDAS; EIUS AUTEM AEQUITATIS
UTILIS COGNITIO EST; UTILIS ERGO EST IURIS CIVILIS SCIENTIA. Post locorum
bifariam diuisionem, in ipso scilicet de quo agitur, et extrinsecus positorum,
partitus est eum locum qui est in ipso in quatuor membra, id est a toto, a
partium enumeratione, a nota, ab affectis. Nunc igitur anteaquam diuidat eum
locum quem ab affectis esse proposuit, superiorum trium quos in primo interim
tractatu minime diuisurus est sed indiuiduos relicturus, exempla supponit. Hi
uero sunt a toto a partibus, a nota. Ac de eo quidem loco qui est a toto
ita disseruit ac disputauit. Tum inquit, dicimus a toto locum argumenti quando
totum illud quod in quaestione positum est definitione complectimur, quae
definitio rei dubiae de qua agitur facit fidem. Sed definitio omnis, ut
superius quoque dictum est, id quod nomine inuolute designatur euoluit et
explicat, atque ideo non terminus qui in [1059B] definitione ponitur sed quae
in ipso sunt, possunt argumentis praestare materiam. Sunt autem in unoquoque
propriae definitiones. Definitio enim est oratio substantiam uniuscuiusque
significans; quod si ab unaquaque re propria substantiam non recedit, ne
definitio quidem recedit, est ergo definitio in ipso termino de quo agitur,
quae definitio totum terminum nec esse est comprehendat, neque enim partem
substantiae sed totius termini substantiam monstrat. Sed quoniam ex ea
definitione fides fit rei dubiae, trahitur ex definitione argumentum, quae
definitio in ipso termino est de quo agitur, et eius termini totum est. Itaque
argumentum quod a definitione ducitur, ab eo ducitur loco qui in ipso termino
est, qui in quaestione est collocatus. Sed quoniam multi loci sunt in ipso, hic
totus a toto est. Definitio enim totum terminum comprehendit, atque id quod
inuolute nomine significabitur, euoluit atque aperit. Eius argumenti
talis est formula. Ius ciuile est aequitas constituta his qui eiusdem ciuitatis
sunt ad res suas obtinendas, eius autem aequitatis utilis est cognitio, utilis
est ergo iuris ciuilis scientia. Est enim quaestio, an iuris ciuilis scientia
sit utilis, hic igitur ius ciuile supponitur, utilis scientia
praedicatur. Quaeritur ergo an id quod praedicatur, uere possit adhaerere
subiecto. Ipsum igitur ius ciuile non potero ad argumentum uocare, de eo
enim quaestio constituta est; respicio igitur quid ei sit insitum, uideo
quoniam omnis definitio ab eo non seiungitur, cuius est diifinitio, ne a iure
ciuili quidem propriam definitionem posse abiungi. Definitio igitur ius ciuile,
ac dico: "Ius ciuile est aequitas constituta his qui eiusdem ciuitatis
sunt, ad res suas obtinendas"; post hoc considero num haec definitio
reliquo termino, utili scientiae, possit esse coniuncta, id est an aequitas constituta
his qui eiusdem ciuitatis sunt, ad res suas obtinendas, utilis scientia sit,
uideo esse utilem scientiam dictae superius aequitatis. Concludo itaque, iuris
igitur ciuilis scientia utilis est. Hoc igitur argumentum est ex eo loco
qui est in ipso, hoc est in iure ciuili, qui terminus in quaestione est
constitutus, hic uocatur a definitione, quae definitio quaestionum totum est,
argumentum est a toto. Omnis autem locus a toto in ipso est. Nec nos ulla dubitatio
perturbet, quod ius ciuile et rursus scientia utilis quaedam sunt orationes
quas inter terminos collocamus. Non enim omnis termiuus simplici orationis
parte profertur sed aliquoties orationes integrae in terminis constituuntur. In
hac igitur argumentatione maxima ac per se nota propositio est ea per quam
intelligimus omnia quae definitioni alicuius coniunguntur, ipsa quoque illis
quorum definitio est, necessitate copulari. Sequitur enim cum definitio iuris
ciuilis utili scientiae possit adiungi, iuri quoque ciuili utilem scientiam
posse copulari; est igitur hoc argumentum tractum ab eo loco qui est in ipso.
Omnis enim definitio in eo termino est quem definit, eodem autem loco qui in
ipso est, et a toto. Omnis enim definitio totum monstrat atque aperit. Maxima propositio
haec. Quibus aliquorum definitio iungitur, eisdem necessario ea quae
definiuntur aptantur. TUM PARTIUM ENUMERATIO, QUAE TRACTATUR HOC MODO: SI
NEQUE CENSU NEC VINDICTA NEC TESTAMENTO LIBER FACTUS EST, NON EST LIBER;
NEQUE ULLA EST EARUM RERUM; NON EST IGITUR LIBER. Sit quaestio utrum
aliquis quem seruum esse constiterit, sit liber. Quoniam faciendi liberi tres
sunt partes. Una quidem ut censu liber fiat, censebantur enim antiquitus soli
ciues Romani. Si quis ergo consentiente uel iubente domino, nomen detulisset in
censum, ciuis Romanus fiebat et seruitutis uinculo soluebatur, atque hoc erat
censu fieri liberum, per consensum domini nomen in censum deferre, et effici
ciuem Romanum. Erat etiam pars altera adipiscendae libertatis, quae uindicta
uocabatur: uindicta uero est uirgula quaedam quam lictor manumittendi serui
capiti imponens, eumdem seruam in libertatem uindicabat, dicens quaedam uerba
solemnia, utque ideo illa uirgula uindicta uocabatur. Illa etiam pars faciendi
liberi est, si quis suprema uoluntate in testamenti serie seruum suum liberum
scripserit. Quae quoniam partes sunt liberi faciendi, siquis aliquem,
quem seruum fuisse constiterit, monstrare uelit non esse liberum factum, dicet,
si neque censu, neque uindicta, noque testamento, liber factus est, non est
liber. At nulla earum parte liber factus est, non est igitur liber. Si enim
omnes partes a qualibet illa re abiunxeris, totum necessario separasti. Nam cum
totum in suis partibus constet, si quid nulla cuiuslibet parte coniungatur, a
toto etiam segregatur. Partes autem duobus dicimus modis, uel species,
uel membra. Species est quae nomen totius integrum capit, uelut homo atque
equus animalis, utraque enim per se integro nomine animalia nuncupantur. Est
enim homo animal, et rursus equus animal. Item membra sunt quae cum totum
efficiant, coniuncta totius capiunt nomen, singula uero nullo modo, ut cum
fundamentum, parietes et tecta domus membra sint, simul omnia domus dicuntur,
fundamenta uero sola domus uocabulo minime nuncupantur, neque parietes, neque
tecta. In his igitur quae species sunt, quoniam nomen totius integrum
capiunt, uisi sigillatim omnes partes ab eo de quo dubitatur abiunxeris, non possis
totum ab esse monstrare. Dictum est enim unamquamque partem totius uocabulum
integrum capere. Ut quoniam faciendi liberi tres sunt species, census,
uindicta, testamentum, si quaslibet duas remoueris, una tamen permanserit,
liberum necessario confitebere. Siue enim censu tantum, siue uindicta, siue
testamento sit liber factus, liberum esse constat. Ergo in his nisi omnes species
remoueris, non potes destruere quod in quaestione propositum est. At si
affirmare uelis atque astruere, sufficit tantum unam quamlibet speciem
demonstrare, ut si uelis ostendere liberum, sat est, ut monstres, aut uindicta,
aut censu, testamentoue liberum factum; quod si destruere uelis, non sufficit
ostendere, aut censu, aut uindicta, aut testamento liberum non esse factum sed
nullo eorum modo ad libertatem uenisse. Itaque his partibus quae species sunt,
si destruere uelis, cunctis utendum est; si astruere, una sufficiet. At
uero hae partes quae sunt membra, contrario modo sunt: si destruere uelis, sat
erit unam seiungas; si astruere, cuncta ad esse necessario comprobabis. Nam si
uelis ostendere non esse domum, sufficit ut aut fundamenta non esse dicas, aut
parietes, aut tecta; nam si quid horum defuerit, domus non potest appellari. At
si uelis ostendere domum esse, nisi cuncta in unum coniunxeris, id quod
proponis astruere non ualebis. Omnes hi loci a partium enumeratione
ducuntur, quia in his partibus quae species sunt, cunctae partes enumerantur,
ut destruas; in his uero quae membra sunt cunctae partes enumerantur, ut astruas.
Quaestio est igitur in proposito Ciceronis exemplo argumentia partium
enumeratione deducti: An is quem seruum fuisse constitit, liber sit; is quem
seruum fuisse, subiectus est terminus, liber uero praedicatus; neutrum igitur
eorum terminum ad argumentum ducere poterimus. De quibus enim dubitatur, ipsi
fidem dubitationi facere non possunt. Video igitur qui in altero eorum sit.
Quoniam uero partes omnes in eo sunt cuius partes sunt, quoniamque libertas
data, habet proprias partes, sumo eas atque dinumero, et requiro an ulla earum
partium uideatur inesse subiecto sed nulla inest. Concludam igitur non esse
liberum. Unde manifestius demonstratur, non solum ab eo termino qui
subiectus est, argumenta sumi posse, uerum etiam ab eo qui est praedicatus. Nam
prius exemplum quo demonstrabat iuris ciuilis scientiam esse utilem, ius ciuile
quod subiectum erat definiuit, ductumque inde argumentum rei dubiae fecit
fidem. Hic uero libertatis partes enumerantur, qui est terminus
praedicatus. Est igitur, ut dictum est, quaestio an quem seruum esse
constiterit, liber sit. Terminus is quidem quem seruum esse constiterit,
subiectus est, praedicatus uero liber, in ipso, id est in praedicato, partes
sunt, quae enumerantur, a qua enumeratione dum trahitur argumentum, fit
argumentum in ipso, ex partium, enumeratione. Maxima propositio, cuius partium
nihil rei propositae copulatum est, ei ne totum quidem esse potest
coniunctum. Hic uidetur esse dubitandum num locus a toto atque a partibus
idem sit, cum omnes partes totum
faciant, si coniungantur. Sed respondebitur, cum sit argumentum ab
enumeratione partium, totum diuiditur, non coniungitur, diuidendo enim
argumentatio procedit. Nam quisquis partem cuiuslibet sumpserit, eo ipso, quo
partem sumpserit, rem uidetur esse partitus. Qui uero rem diuidit, dissipat
potius quam conficit totum sed restare adhuc ambiguitas potest, nam definitio
quoque inuolutam nominis significationem explicat, per quamdam substantialium
partium enumerationem. Enumeratio uero partium quaedam ipsarum a se partium
dissipatio est. Sed aliud est eiusdem rei partes enumerare, aliud
definitionis. Nam rei partes ea re cuius partes sunt semper minores sunt, ut
caput, uel thorax, uel caetera membra toto homine; partes uero definitionis tota
re qua definitur, si substantiales sunt, probantur esse maiores, ut animal
homine maius est. Itemque rationale, mortale, eumdem hominem, uelut maiora continent,
et sunt singulae partes definitionis eiusdem quae est animal, rationale,
mortale. Partitio igitur sumit partes rei quam partitur minores semper. Quae
uero sumit definitio, uniuersalia sunt per se totaque et continentia definiri,
quamuis posita in definitione partes fiant, ut in his quae superius exempla
proposui facile intelligi potest. Unde manifestum est locum a toto, qui
definitionis est, et locum a partium enumeratione, esse diuersos. TUM
NOTATIO, CUM EX VERBI VI ARGUMENTUM ALIQUOD ELICITUR HOC MODO: CUM LEX ASSIDUO
VINDICEM ASSIDUUM ESSE IUBEAT, LOCUPLETEM IUBET LOCUPLETI; IS EST ENIM
ASSIDUUS, UT AIT L. AELIUS, APPELLATUS AB AERE DANDO. Tertius eorum qui
in ipso sunt locus a notatione est constitutus. Notatio uero est quaedam
nominis interpretatio. Nomen uero semper in ipso est. Ut enim definitio id quod
in nomine inuolutum est declarat, expedit atque diffundit, ita etiam nomen id
quod a definitione dicitur euolute, inuolute confuseque designat. Quad si
definitio in ipso est, nomen quoque in ipso esse de quo agitur, non potest
dubitari. Ex notatione autem locus uocatus est, quia nomen omnem rem notat
atque significat. Vindex est igitur qui alterius causam suscipit
uindicandam, ueluti quos nunc procuratores uocamus. LEX igitur Aeliasanctia ASSIDUO,
VINDICEM ASSIDUUM ESSE iubet. Quaeritur utrum cum LEX Aeliasanctia VINDICEM
uelit ESSE ASSIDUO ASSIDUUM, LOCUPLETEM uelit LOCUPLETI. Hic igitur subiectus
quidem terminus est, lex Aeliasanctia uindicem uolens assiduo assiduum,
praedicatus uero locupletem locupleti, ipsos igitur terminos non potero ad
fidem quaestionis adducere. De ipsis enim de quibus ambigitur, nulla effici
fides potest. Quaero igitur quid in ipsorum altero sit, ac uideo unum eorum
terminum esse, legem Aeliamsanctiam, quae assiduum assiduo uindicem esse
decernat, id est subiectum, huius orationis interpretor partem, quae est
assiduus. Quid enim est assiduus aliud nisi assem dans? assem uero dare nisi
locuples non potest, assiduus igitur locuples est. Cum igitur lex Aeliasanctia
assiduo uindicem assiduum esse constituat, locupletem iubet locupleti, assiduus
quippe est locuples, a dando aere nominatus. Argumentum igitur hoc
tractum est ex eo loco qui est in ipso, id est a nominis interpretatione, nomen
enim in ipso illo est cuius nomen est, cuius interpretatio notatio nuncupatur.
Sed ab huius interpretatione factum est argumentum. Igitur hoc argumentum ex eo
loco est, qui est in ipso, id est a nomine, et eorum qui in ipso sunt, a
notatione, id est a nominis interpretatione. Maxima propositio est,
interpretationem nomina idem ualere quod nomen. Sed paulo confusius a
Cicerone dicta argumentatio maximum praestat errorem. Ita enim dici oportuit,
assiduus est qui assemdat, qui uero assem dat, locuples est, assiduus igitur
locuples est. Lex autem Aeliasanctia assiduum assiduo esse uindicem iubet, locupletem
igitur locupleti uindicem esse praescripsit. Quod si ita dictum esset, apertior
argumentatio fuisset. Nunc uero ita dixit: CUM LEX Aeliasanctia ASSIDUO
VINDICEM ASSIDUUM ESSE IUBEAT, LOCUPLETEM IUBET LOCUPLETI et caetera.
Subiunxit, ut ostenderetur locuples esse assiduum; hoc autem tantumdem ualet,
quod ait, legem Aeliamsanctiam assiduo assiduum uindicem cum iuberet esse,
locupletem locupleti esse praecepisse, tanquam si diceret, qui assiduus est,
locuples est. Nisi enim is qui assiduus est locuples sit, non consequitur ut
cum lex Aeliasanctia assiduum assiduo uindicem esse iusserit, locupletem
iusserit locupleti, et argumenti conclusionem priorem posuit subiecit uero
probationem. Conclusio namque est, cum lex Aeliasanctia assiduum assiduo
uindicem uelit esse, locupletem iubet locupleti, atque hanc praemisit; probatio
uero est rationis assiduum esse locupletem ab aere dando nominatum, et hanc
intulit conclusionem. Restat is locus eorum qui in ipso sunt, qui ducitur
ab affectis. Cuius expositionem, quoniam uaria est multiplex quod diuisio,
differamus, ac primi uoluminis terminum, hucusque sistamus. In tam
difficillimi operis cursu non sum nescius, mi Patrici, quin labor hic noster
quem te adhortante suscepimus, dum iudicio multitudinis imperitae aut eleuatur,
aut premitur, facile uariis reprehensionibus mordeatur. Nam et illi quibus hoc
totum disserendi displicet genus, uelut superuacaneum studium, familiari prauis
mentibus cauillatione despiciunt, et qui maximum huius scientiae fructum
putant, sua caeteros segnitie mentientes, tanto nos operam pares esse non
existimant, quorum quidem priores si non inuidia laboris alieni aestimationem
premunt, sed reprehensioni iudicioque consentiunt, nullo modo ferendos esse
puto. Multo quoque in me libentius detorserim prauae opinionis inuidiam, ac
nostris eos diffidere uiribus facillime patiar, potius quam tantae disciplinae
calcare rationem. Sed proh diuinam atque humanam fidem, quae est haec hominum
prauitas, quae tantae est imprudentia caecitatis, ut pene sua sese ipsi
confessione condemnent! Nullus est enim qui sese uideri nolit peritissimum
disserendi, quin etiam obiectare ipsi aliquid, et resoluere obiecta conantur,
etsi facile id factu esset, cuncti ad scientiam logicae disciplinae uelut ad
communia quaedam sapientiae lucra concurrerent. Iam uero quid absurdius fingi
potest, quam quod probabilibus, ut ipsi existimant, argumentis inutile studium
dialecticae nituntur astruere? Quid enim conuenit disserendi artem disserendo
peruertere, ut cuius opinionem affectes, eiusdem despicias ueritatem? Sed ut
cantor ille discipulum sibi ac Musis canere iubebat, ita et ego quoque mihi ac
tibi, non Musae sed tanquam Musarum praesidi cecinerim, atque id quod multo
labore studioque collegi, non rhetorica tantum facultate, uerum etiam
dialectica subtilitate deponam. Quae uero sequuntur huiusmodi sunt: DUCUNTUR
ETIAM ARGUMENTA EX EIS REBUS QUAE QUODAM MODO AFFECTAE SUNT AD ID DE QUO
QUAERITUR. SED HOC [GENUS IN PLURIS PARTIS DISTRIBUTUM EST. NAM ALIA CONIUGATA
APPELLAMUS, ALIA EX GENERE, ALIA EX FORMA, ALIA EX SIMILITUDINE, ALIA EX
DIFFERENTIA, ALIA EX CONTRARIO, ALIA EX ADIUNCTIS, ALIA EX ANTECEDENTIBUS, ALIA
EX CONSEQUENTIBUS, ALIA EX REPUGNANTIBUS, ALIA EX CAUSIS, ALIA EX EFFECTIS,
ALIA EX COMPARATIONE MAIORUM AUT PARIUM AUT MINORUM. Postquam locos eos
exquibus argumenta ducuntur gemina partitione distribuit, alios in ipso de quo
agitur haerere dicendo, alios extrinsecus assumi, cumque locum qui in ipso de
quo agitur haeret in quatuor species secuit, id est a toto, a partibus, a nota,
ab affectis, superioribus quidem tribus exempla subiecit, quae nos primo
uolumine quantum diligenter fieri potuit explicauimus. Restat is locus quem
posuit quartum, id est ab affectis, huius cum multae sunt species, integri
atque indiuisi proponere non potuit exemplum. Nam quorum facienda partitio est,
melius per singula membra dispositis aperiuntur exemplis. Hunc igitur locum
diuidit hoc modo: Locus qui ex affectis est, partim ex coniugatis, partim ex
genere, partim ex forma descendit, ex similitudine etiam, uel ex difterentia,
uel ex contrario, necnon etiam ex coniunctis, ex antecedentibus, et
consequentibus, et repugnantibus, ex causis etiam atque ex effectis causarum,
et comparatione maiorum, aut parium, uel minorum, quae omnia Tullius paulo post
conuenientibus rerum similitudinibus illustrat. Nunc illud nobis dicendum
est quae sit affectorum natura, et quid habeant proprietatis. Sunt enim affecta
quae quodammodo aliquid referri possunt, ad id ad quod referuntur. Omnia uero
quae se aliqua relatione respiciunt, aut amica inter se, aut dissidentia
conferuntur. Si amica, uel substantialiter, ut genus, forma, antecedentia,
consequentia, causa, effectus; uel in qualitate, ut coniugatum, simile, coniunctum;
uel in quantitate, ut paria. Quae uero sibi dissidentia conferuntur, partim
a se differentia sunt tantum, partim aduersa; sed aduersa, partim in qualitate,
ut contraria uel repugnantia, partim in quantitate, ut maius ac minus. Quae cum
ita sint, manifestum est, et amica sibi cognationis relatione coniungi, et
dissidentia hoc ipso quo sibi aduersa sint, ad se inuicem comparari. Nam quae
amica sunt, amicis amica sunt, et dissidentia a dissidentibus dissident. Ita
igitur et genus formae genus est, et forma generis forma, et antecedentia
consequentium, et consequentia, antecedentium, et causa effectuum causa, et
effectus causarum effectus, et coniugata coniugatis coniugata sunt, et simile
simili simile, et coniunctum coniuncto coniunctum, et paria paribus paria, et
differentia differentibus differentia, et maiora minoribus maiora, et minora
maioribus minora sunt, et contraria contrariis contraria, et repugnantia
repugnantibus repugnuntia sunt. Affecta igitur sunt quae cum a se inuicem
diuersa sint, ad se inuicem tamen referuntur. Sed quo ordine Tullius
superius descripsit locos, nos definitiones omnibus apponemus. Eorum
igitur quae ad se inuicem affecta dicuntur, in M. Tullii disputatione prima
sunt coniugata: coniugata uoco quaecumque ab uno nomine uaria prolatione
flectuntur, ut a iustitia iustus, iustum, iuste. Haec inter se cum ipsa
iustitia, unde eorum uocabulum fluxit, coniugata dicuntur. Genus uero est quod
de multis specie differentibus in eo quod quid est praedicatur, uelut animal
dicitur de homine atque equo, quae specie differunt, et in eo quod quid sit
praedicatur. Interrogantibus enim nobis quid sit homo uel equus, respondetur
animal. Quod genus licet nec esse sit ab eo esse diuersum cuius genus est,
cognatum tamen est ei, quia ad id substantiae relatione coniungitur.
Species etiam est, de qua genus superius praedicatur, quam Cicero formam
uocauit, uelut homo animalis. Similitudo est unitas qualitatis. Nam duo
quae sibi similia sunt, eamdem nec esse est habere qualitatem, et quoniam ipsum
sibi simile esse non potest, aliud nec esse est simile consideretur. Sed aliud
esse non poterit, nisi fuerit in aliqua parte diuersum. Ergo similia, a se in
alia quidem re diuersa sunt, in alia uero congruunt. In ea uero re quae
secundum qualitatem congruunt, in ea esse similia intelliguntur, quae ad se similitudinis
illius copulatione referuntur. Differentia est quae unumquodque differt
ab alio, ut homo ab equo rationabililatis differentia discrepat. Haec igitur
praedicatione quidem propriae naturae ad ea refertur quorum est differentia, ut
rationabilitas ad hominem; dissimilitudinis uero ratione ad ea a quibus
discrepat id cuius est differentia, ut rationabilitas ad bouem. Contraria
uero sunt quae in eodem posita genere longissime a se discrepant, ut album
atque nigrum, quae licet in uno qualitatis genere ponantur, a se tamen quam
longissime recedunt, ea quoque ad se referri nullus ignorat. Aliud est enim
quod sunt, aliud quod contraria sunt. Quod enim nigrum est, quale est. Quod
uero contrarium est, ab albo plurimum discrepans est. Coniuncta uero sunt
quae unicuique rei finitimam naturam tenent, uelut timori pallor adiunctus est.
Haec talia sunt ut saepius quidem adiunctis sibi cohaerescant, neque tamen ex
necessitate his quibus uicina sunt, ad esse cogantur. Nam saepe timori pallor
assistit, non tamen semper, ueluti cum dissimulatione premitur metus, atque
ideo ueri similia ex adiunctis argumenta nascuntur. Nam quaecumque coniuncta
sunt ex his quibus adhaerent, indicio esse solent. Sed de his in posteriore
disputatione diligentius disseram. Antecedentia uero sunt quibus positis
aliud nec esse est consequatur, ut quia bellum est, esse inimicitias necesse
est. Haec ordinis necessitatem tenent. Consequentia enim ab antecedentibus
separari nequeunt, consequens uero est quidquid id quod antecedit insequitur, ut
inimicitiae bellum consequuntur. Nam si bellum est, inimicitias esse nec esse
est, habetque locus hic illud notabile et spectandum, quod saepe quae
naturaliter priora sunt, tamen ipsa sunt consequentia. Saepe quae naturaliter
antecedunt, et in propositione priora sunt; namque inimicitiae prius existere
quam bella solent. Sed non possumus proponere inimicitias, ut bellum sequatur.
Non enim possumus uere dicere, si inimicitiae sunt, bellum est sed praeponimus
bellum, et inimicitiae quae natura priores sunt, subsequuntur, ita, si bellum
est, inimicitiae sunt. Nunc igitur inimicitiae quae naturaliter bellum
praecedunt, hae eadem bella in propositione comitantur; at si dicam: Si
superbus est, odiosus est superbia et naturaliter et in propositione
odium praecedit; prius enim superbia consueuit existere, post uero atque ex
eadem superbia ueniens odium sequi. Nec interest utrum naturaliter quaelibet
antecedat res aliquando, an uero consequetur, dum id in propositione adnotemus,
eam esse rem antecedentem, quae siue naturaliter prior sit, siue posterior,
alteram tamen rem secum necessario trahat. Repugnantia uero intelliguntur
quoties id quod alicui contrariorum naturaliter iunctum est, reliquo contrario
comparatur, ut quoniam amicitia ealque inimicitiae contraria sunt. Inimicitias
uero consequitur nocendi uoluntas, amicitia et nocendi uolentas, repugnantia
sunt, haec quoque ad se contrarietatis similitudine referuntur. Causa est
qua praecedente aliquid efficitur, ut causa diei est solis ortus.
Effectum est quod praecedens causa perficit, ut dies quem solis ortus
emittit. Maiorum uero comparatio est quoties ei quod minus est, id quod
maius est comparatur, ut si nemo innocens pelli in exsilium debet, multo magis
ne Tullius quidem, qui non innocens solum, uerum etiam patriae fait liberator;
plus est enim patriae esse liberatorem quam innocentem. Parium uero quoties
inter se paria comparantur, ut si hic ciuis innocens pelli in exsilium non
debet, quia innocens est, nec ille quidem qui est innocens carere patria iuste
potest. Minorum uero quoties minora maioribus conferuntur, ut si Ciceronem
liberatorem patriae praemio nemo dignum putauit, nemo eum putet praemio dignum
qui cum tantum innocens fuerit, nulla in rempublicam contulit merita.
Haec itaque omnia cognata sibi esse, et ad se referri inuicem, et se uelut e
regione conspicere nullus ignorat. Nam ut de coniugatis primum loquamur, et
iustitia ad id quod iustum est, uel id quod iuste fieri potest, spectat, et cum
qui iustus est perficit. Caetera quoque habent ad se non modo uocabuli
cognationem, uerum etiam cuiusdam naturae congruentiam, ita tamen ut a se
diuersa sint. Neque idem est iustitia, quod iustus. Omne enim quidquid ab
aliquo inflectitur, ab eo a quo inflectitur est diuersum, eidemque cognatum, a
quo etiam probatur inflexum. Genus etiam cognatum esse rei cuius genus est, id
est speciei, quam Cicero formam uocauit, dubium non est. Genus enim speciei
genus est, et species generis species: itaque ad se inuicem referuntur, licet
idem genus ac species non sint. Illud sane uidendum est, quoniam quas nos
species nuncupamus, eas Cicero formas uocat. Cui quidem, dum quod dicit
intelligam, concedam libenter quibus uoluerit uti nominibus, mihi uero non idem
concedi potest. Nam qui explanationis lucem professus est, in his uerbis debet
quae sunt in usu posita uersari. Id autem quod supponitur generi ut species,
quam forma potius nuncupetur, usus obtinuit. Iam uero simile nisi simili simile
esse non potest, et quod differt nisi a dissimili differre non potest.
Contraria etiam contrariis intelliguntur esse contraria, coniuncta etiam
coniunctis adhaerescunt. Et quae sunt antecedentia, aliquid quod potest
consequi antecedunt. Id etiam quod est consequens illud quod antecessit
insequitur. Omne etiam repugnans repugnanti sibimet intelligitur inimicum.
Causa etiam effectus sui causa est. Quod enim quaeuis causa efficit, eius rei
quam efficit causa est; effectus quoque causae alicuius effectus est.
Comparatio uero maiorum minora respicit, minorum uero maiora, parium
paria. Atque in omnibus ea natura esse deprehenditur, ut cum per se res
quaedam sint diuersae ab his adquae referuntur, affecta tamen esse dum
comparantur, appareant; diuersa uero esse ab his quae referantur, illa res
approbat, quoniam nihil ad se ipsum referri potest. Quae cum ita sint, iure
affecta sunt nuncupata. Quae omnia eius loci qui ex affectis ducitur,
species uel formae sunt, ipso etiam testante Cicerone, qui ait: SED HOC GENUS
IN PLURES PARTES DISTRIBUTUM EST. Cum enim genus dixit, quas scindit a genere
species esse signauit. Praeterea omnia haec et nomen generis suscipiunt et
definitionem. Affecta enim sunt ad aliquid, quae ad id ad quod affecta sunt,
referri queunt; coniugata uero et genus, et forma, et caetera, ad ea semper ad
quae sunt affecta, referuntur. Sed, ut in superioribus locis dictum est, qui in
ipso de quo agitur haerebant, id est ex toto, ex partibus, ex nota, ut ex toto
eo intelligatur termino qui fuisset in quaestione propositus, itemque ex eius
partibus atque ex eius nota. Eodem modo etiam in iis qua affecta sunt dicemus
ad eum terminum affecta considerari, qui subiecti uel praedicati loco positus
continet quaestionem. Superest nunc illud dicere, cur quae affecta sunt
in ipso, de quo agitur esse dicantur. Etenim in ipso de quo agitur termino,
quatuor locos esse significauit Cicero, id est ex toto, ex partibus, ex nota,
ex affectis. Quorum tria quidem superiora manifestum est in eo haerere de quo
agitur termino. Definitio enim cuiuslibet rei quod totum est, in illo ipso est
quod definit. Parte, etiam in ipso illo sunt, quod collectione coniungunt. Nota
etiam in illo est quod appellatione significat; affecta uero extrinsecus posita
uidentur, quippe quae referuntur ad id ad quod affecta sunt, ad id de quo
agitur quae non referuntur, nisi extrinsecus posita intelligerentur. Cur igitur
ea etiam quae affecta sunt, ad id de quo agitur, inter nos numerauit locos, qui
ipsi de quo quaeritur termino cohaerent, dicendum est. Quoniam id quod
adhaerere dicitur, non idem est ei cui adhaerere praedicatur. Quae cum
diuersa sint, cognatione tamen quaedam intelliguntur esse coniuncta, ueluti non
idem est definitio quod ipsa res qum definitione describitur. Si enim definitio
clarius efficit id quod definit, nihil uero ipsum e esse clarius quam est
efficere potest, manifestum est id quod definitur a definitione esse diuersum.
Sed idcirco haerere definitionem in eo quod definitur dicimus, quia est ei
cognata atque coniuncta, quippe quae dum eius proprietatem significet, ab eius
substantia non recedit. Partes etiam ac notae diuersa sunt ab eo quod uel
copulant, uel designant. Sed quia illae propositum terminum iungunt, illae
significant, habentes aliquam cum proposito termino cognationem, in ipso de quo
agitur haerere perhibentur. Ita etiam in affectis, licet extrinsecus sint,
neque enim idem sunt quod ea sunt ad quae intelliguntur affecta, necessario
tamen, quia aliquam cognationem cum his habere considerantur, in ipsis haerere
dicuntur ad quae ad effecta sunt. Qui uero eorum naturalis ordo sit, uel
quae differentia, uel sit alia, locorum partitio, licet in Topicis Differentiis
opportunius expediendum sit, tamen cum exempla Ciceronis quae in his
explicandis attulit exposuero, subiungam. CONIUGATA DICUNTUR QUAE SUNT EX
VERBIS GENERIS EIUSDEM. EIUSDEM AUTEM GENERIS VERBA SUNT QUAE ORTA AB UNO VARIE
COMMUTANTUR, UT SAPIENS SAPIENTER SAPIENTIA. HAEC VERBORUM CONIUGATIO *SYZUGIA*
DICITUR, EX QUA HUIUSMODI EST ARGUMENTUM: SI COMPASCUUS AGER EST, IUS EST
COMPASCERE. Definitio coniugutorum a Cicerone prolata talis est.
Coniugata dicuntur quae sunt ex uerbis generis eiusdem, id est quae ab uno
uerbo uariis inflectuntur modis. Ex eodem quippe genere uerba sunt, iustitia,
iustus, iuste, iustum, et quaecumque alia in diuersas possunt uocabulorum
species inflecti. Quaecumque enim ab uno quolibet orta uarie commutantur, haec
a Graecis quidem *syzygia* dicuntur, apud Latinos uero coniugata: nam quod
Graeci *syzygia* dicunt, nos coniugationem appellamus. Haec autem sunt, ut
sapiens, sapienter, sapientia, et quaecumque in uarias partes orationis,
uariasque inflexiones, ab uno quodam ducta cernuntur. Ex coniugatis
igitur argumenti nascentis hoc exemplum est: sit enim dubitabile an in aliquo
agro mihi atque uicino simul pascere liceat pecus, id est an ius sit
compascere: subiectum igitur est ager, compascere uero praedicatum. Faciemus
itaque argumentum hoc modo: Hic de quo quaeritur ager compascuus est, in
compascuo autem licet compascere, in hoc igitur agro licet compascere. Hic
igitur compascendi iuris argumentum ex compascuo sumptum est, ex coniugato
uidelicet. Compascere enim et compascuum coniugata sunt. Sumptum uero est
argumentum, ius esse compascere, quoniam sit ager compascuus sed coniugatum est
compascuum ei quod compascere. A coniugatis igitur sumptum est argumentum, quod
coniugatum in ipso est de quo agitur, id est in compascendo; omnia enim ex
eodem fluunt, et sui sunt continentia atque se respicientia. Factum est igitur
argumentum ex eo quod est in ipso, ab affectis, id est a coniugatis. Maxima
uero propositio est: Coniugatorum in eo quod coniugata sunt, unam atque
eamdem essu naturam uel sic: Cui conuenit aliquid, huic etiam
coniugatum eius posse sociari. A GENERE SIC DUCITUR: QUONIAM ARGENTUM OMNE
MULIERI LEGATUM EST, NON POTEST EA PECUNIA QUAE NUMERATA DOMI RELICTA EST NON
ESSE LEGATA; FORMA ENIM A GENERE, QUOAD SUUM NOMEN RETINET, NUMQUAM SEIUNGITUR,
NUMERATA AUTEM PECUNIA NOMEN ARGENTI RETINET; LEGATA IGITUR VIDETUR. Genus est
quod de qualibet specie in eo quod quid est praedicatur. In eo quod quid est
praedicari dicitur, quod de qualibet specie interrogantibus quid sit,
rcsponderi conuenit, et eius de qua respondetur speciei substantiam monstrat.
Semper uero genus propria specie maius est, eamque intra ambitum suae praedicationis
includit. Quo fit ut, quamuis in alia quoque dispartiri genus possit, speciem
tamen suam nullo modo derelinquat, uelut animal quidem praedicatur de homine,
et hominis substantiam monstrat; interrogantibus enim modis quid est homo,
animal respondetur. Idem tamen deduci in alia potest, uelut in equum atque
bouem, quae animalia nuncupantur. Sed ita deducitur in diuersa, ut unamquamque
earum specierum quas continet, non relinquat. Ubicumque enim fuerit homo,
necesse est ut sit animal, homo enim animal est. Idemque de boue ac de
caeteris. Ergo liquido demonstratum est nomen generis a specie nullo modo
separari. Quod si aliquando generis uocabulum uniuersaliter enuntietur, nec
esse est omnes species designari, ut si quis dicat omne animal, et hominem designabit
et houem, et caeteras omnes species sub animalis nomine collocatas. Quae
cum ita sint, quidam testamento mulieri argentum omne legauerat. Quaeritur an
ei etiam numerata pecunia sit legata: numerata igitur pecunia in hac quaestione
subiectum est, legata uero praedicatum. Considero igitur in alterutro eorum
quidnam insit, ut ex eo quod in ipso est aliquod argumentum requiram. Video
subiectum terminum, qui est numerata pecunia, habere argentum genus, quod
affectum est, scilicet ad speciem suam ad quam refertur. Quae enim ad se
inuicem referuntur, affecta sunt; ergo quoniam argentum omne legatum est, et
genus speciem propriam non relinquit, nec esse est ut numerata quoque pecunia
sit legata. Nam cum omne nomen generis legatum sit, nihil de speciebus uidetur
exceptum, uelut si quis dicat, omne animal uiuere, non ut arbitror tantum
hominem uel bouem, uel equum, uel sigillatim caetera, uel unum, uel plura
uiuere dicit, ut tamen aliqua cum sint animalia, uitae munere carere contendat
sed omne prorsus quidquid fuerit animal, uiuere proponit. Cum igitur omne
genus, id est omne argentum legatum sit, nulla species excipitar. At numerata
pecunia argentum est, fit igitur ut numerata quoque pecunia legati uocabulo
possit includi. Est igitur quaestio quidem, ut dictum est, an numerata
pecunia legata sit; argumentum ab eo quod in ipso est, id est a genere quod
inest propriae speciei, id est ab affectis, quod est ita ut ad id referatur;
hoc autem est argentum, ab affectis, id est a genere. Praedicatur enim ut genus
argentum de numerata pecunia. Interrogantibus enim nobis quid sit numerata
pecunia iure respondemus, argentum. Maxima propositio est: Cui conuenit
omne genus, eidem unamquamque speciem conuenire. Quam Marcus quoque
Tullius diuersis quidem uerbis sed eadem significatione proposuit dicens: FORMA
ENIM A GENERE QUOAD SUUM [1070C] NOMEN RETINET, NUNQUAM SEIUNGITUR. NUMERATA
AUTEM PECUNIA NOMEN ARGENTI RETINET; LEGATA IGITUR VIDETUR. A FORMA
GENERIS, QUAM INTERDUM, QUO PLANIUS ACCIPIATUR, PARTEM LICET NOMINARE HOC MODO:
SI ITA FABIAE PECUNIA LEGATA EST A VIRO, SI EI VIRO MATERFAMILIAS ESSET; SI EA
IN MANUM NON CONVENERAT, NIHIL DEBETUR. GENUS ENIM EST UXOR; EIUS DUAE FORMAE:
UNA MATRUMFAMILIAS, EAE SUNT, QUAE IN MANUM CONUENERUNT; ALTERA EARUM, QUAE
TANTUM MODO UXORES HABENTUR. QUA IN PARTE CUM FUERIT FABIA, LEGATUM EI NON
VIDETUR. Species est, quae propriis differentiis intormata sub
praedicatione generis collocatur. Differentiae uero propriae a caeteris eam
speciebus separant atque seiungunt, uelut homo cum sit animalis species,
differentiis informatur rationabililatis atque mortalitatis, et seiungitur ab
his animalibus quae aeterna sunt, uelut sol a Platonicis creditur, et ab iis
animalibus quae sunt rationis expertia. Cum igitur omnes species inter se
propriis differentiis distent, nec esse est quod de altera specie dicitur, id
in alium non posse transferri, uelut quod de homine dicitur specialiter, idem
de equo alque boue non possit intelligi. Ducitur autem a specie quoties genus
ipsum ueluti in quamdam contrahitur portionem. Velut si quis dicat illud animal
sibi adduci debere, quod sit rationale et mortale, non utique de equo, uel
boue, aut de caeteris, nisi tantum de homine dictum esse intelligitur. Ut
igitur generaliter dictum genus omnes species claudit, cum quis dicit omne
animal, sic quodlibet animal designatum speciem facit. Quae cum ita sint,
a forma generis, id est a specie generis tale fit, argumentum, quam formam
generis Cicero partem saepe nominat, quo id quod dicitur planius fiat. Notius
enim nomen partis est quam formae; quo autem distet forma a partibus, et nos
strictim superius diximus, et paulo post a Ciceroue ipso latius explicabitur.
Nunc de proposito uideamus exemplo. Uxoris species sunt duae, una
matrumfamilias, altera usu; sed communi generis nomine uxores uocantur.
Fit uero id saepe, ut species iisdem nominibus nuncupentur, quibus et genera;
mater uero familias esse non poterat, nisi quae conuenisset in manum; haec
autem certa erat species nuptiarum. Tribus enim modis uxor habebatur, usu, farreatione,
coemptione; sed confarreatio solis pontificibus conueniebat. Quae autem in
manum per coemptionem conuenerant, hae matresfamilias uocabantur. Quae uero usu
uel farreatione, minime. Coemptio uero certis solemnitatibus peragebatur, et
sese in coemendo inuicem interrogabant, uir ita, an mulier sibi materfamilias
esse uellet. Illa respondebat uelle. Item mulier interrogabat an uir sibi
paterfamilias esse uellet, ille respondebat uelle. Itaque mulier, uiri
conueniebat in manum, et uocabantur hae nuptiae per coemptionem, et erat mulier
materfamilias uiro, loco filiae. Quam solemnitatem in suis Institutis Ulpianus
exponit. Quidam igitur extremo iudicio omne Fabiae uxori legauit argentum,
si quidem Fabia ei non tantum uxor, uerum etiam certa species uxoris, id est
materfamilias esset, quaeritur an uxori Fabiae legatum sit argentum. Uxor
Fabia, subiectum est; legatum argentum, praedicatum. Quaero igitur quodnam ex
his argumentum sumere possim, quae in quaestione sunt posita, ac uideo uxori
duas inesse formas, quarum una tantum uxor est, altera materfamilias, quae in
manum conuentione perficitur. Quod si Fabia in manum non conuenit, nec
materfamilias fuit, id est, non fuit ea species uxoris, cui argentum omne
legatum est. Quocirca quoniam id quod de alia specie dicitur, in aliam dici non
conuenit, cumque Fabia praeter eam speciem sit, quae in manum conuenerit, id
est quae materfamilias sit, et uir matrifamilias legauerit argentum, non
uidetur Fabiae esse legatum. Quaestio igitur, ut dictum est, an uxori
Fabiae omne argumentum legatum sit: subiectum, uxor Fabia; praedicatum uero,
legatum argentum. Argumentum ab eo quod est in ipso de quo quaeritur, id est ab
eo quod est in uxore de qua quaeritur. Est autem in uxore de qua quaeritur
species uxoris, ea scilicet quae in manum non conuenit quae ad eam affecta est.
Omnis enim species ad suum genus refertur, id est forma; factum est igitur
argumentum ab eo quod est in ipso, ab affectis, a forma generis. Maxima
propositio est: Quod de una specie dicitur, id in alteram non conuenire. A
SIMILITUDINE HOC MODO: SI AEDES EAE CORRUERUNT VITIUMUE FACIUNT QUARUM USUS
FRUCTUS LEGATUS EST, HAERES RESTITUERE NON DEBET NEC REFICERE, NON MAGIS QUAM
SERVUM RESTITUERE, SI IS CUIUS USUS FRUCTUS LEGATUS ESSET DEPERISSET. Similia
dicuntur, quae eiusdem sunt qualitatis ex quibus hoc modo sumitur argumentum:
Quidam testamento aedium usumfructum legauit, id est concessit aedes, ut his
alius dum uiueret uteretur; hae coeperunt uel uitium facere, id est ruinam
minari, uel etiam corruerunt. Petit igitur ab haerede is cui aedium ususfructus
legatus est, ut earum sibi aedium quae a testatore legata sunt damna compenset,
et aedes quae uitium fecerunt uel corruerunt restituat. Quaeritur an earum
aedium quarum ususfructus legatus sit, uitium uel ruinam haeres restituere
cogatur. Hic igitur subiecta quidem oratio est, ueluti quidam terminus, aedium
quarum ususfructus legatus sit, ruinam uel uitium. Praedicata uero oratio, loco
termini constituta, ab haerede restitutio. Sumo igitur a simili
argumentum, hoc modo: Quoniam si quis serui usumfructum legauerit, isque seruus
aliquo modo deperierit, non cogitur restituere haeres seruum, ne nunc quidem
cogetur haeres restituere aedes, quae in usumfructum legatae, ruinam uitiumue
iecerunt. Similes est enim serui ususfructus legatio aedium ususfructus
legationi. Simile est etiam seruum in usumfructum legatum si deperierit, ab
haerede non restitui, et aedium in usumfructum legatarum uitium ruinamue ab
haerede non refici. Est igitur quaestio quidem an aedium in usum fructum
legatarum uitium uel ruinam haeres restituere cogatur. Terminus uero subiectus
quidem, aedium in usumfructum legatarum. uitium uel ruinam, praedicatus autem
ab haerede restitutio. Argumentum uero ab eo quod in ipso est, id est ab
eo quod inest, uel ruinae, uel uitio aedium in usumfructum legatarum. Id autem
est affectum, id est similitudo. Omnis enim similitudo ei inesse perpenditur
quod est simile, simililudo uero est serui ususfructus legati pereuntis, quem
restituere haeres non cogitur. Maxima uero propositio: Similibus rebus
eadem conuenire. A DIFFERENTIA: NON, SI UXORI VIR LEGAVIT ARGENTUM OMNE
QUOD SUUM ESSET, IDCIRCO QUAE IN NOMINIBUS FUERUNT LEGATA SUNT. MULTUM ENIM
DIFFERT IN ARCANE POSITUM SIT ARGENTUM AN IN TABULIS DEBEATUR. In rebus plurimum
differentibus quod de altera earum dicitur non uidetur in alteram
conuenire. Id cum ita sit, quidam argentum suum omne legauit uxori. Illa
pecuniam quoque quae in nominibus debebatur, suam esse dicebat, quod omnis
pecunia nomine uocaretur argenti. Quaeritur an id quoque argentum quod in
nominibus debebatur, legatum sit. Hic igitur subiectus est terminus, argentum
quod in nominibus debebatur, legatum uero praedicatur. A differentia igitur
faciemus argumentationem hoc modo: Idem de plurimum differentibus rebus
intelligi non potest. Plurimum uero differt argentum in arca ne sit
positum, an in nominibus debeatur. Nam quae posita in arca pecunia est iuris
est nostri, in nominibus uero debita non est nostra; nam quod mutuum datur, ex
meo fit accipientis, atque ideo non cogitur eamdem ipsam pecuniam debitor
restituere creditori sed aliam tantam. In arca uero posita pecunia, et in
nominibus debita, non sunt argenti uel pecuniae species sed differentiae; nam
argenti species signatum acnon signatum esse dictae sunt. Qualitas uero
pecuniae in possessione positae uel non positae sed non modis omnibus alienae,
in his differentlis constat, ut alia sit in arca posita, reliqua in nominibus
debeatur; atque hoc idcirco dictum est ne quis non a differentiis sed a specie argumentationem
ductam putaret. Qualitas enim substantialis non speciebus sed differentiis
annumeratur. Cum igitur suum omne quod fuerit argentum uir uxori
legauerit, cumque manifestum sit id ad eam pertinere quod fuerit suum legantis,
id est quod in arca fuerit conditum, non potest idem intelligi de eo quod in
nominibus debebatur, quoniam, sicut dictum est, id quod in nominibus debetur ab
eo quod in arca positum est plurimum differet. Facta est igitur argumentatio ab
eo quod inerat, de quo quaerebatur. Quaerebatur uero de argento in nominibus
debito. In hoc uero inerat propria differentia, qua ab alio differebat argento,
eo scilicet quod in arca positum fuerit. Id uero est affectum, id est
differentia. Maxima uero propositio, de rebus plurimum differentibus, idem
intelligi non posse. EX CONTRARIO AUTEM SIC: NON DEBET EA MULIER CUI VIR
BONORUM SUORUM USUM FRUCTUM LEGAVIT CELLIS VINARIIS ET OLEARIIS PLENIS
RELICTIS, PUTARE ID AD SE PERTINERE. USUS ENIM, NON ABUSUS, LEGATUS EST. EA
SUNT INTER SE CONTRARIA. Quod de aliqua re dicitur, id in eius contrarium non
potest conuenire. Idem enim de duobus contrariis intelligi nullo modo potest.
Quidam igitur supremae uoluntatis arbitrio uxori bonorum suorum usumfructum
legauit, mulier cellas uinarias oleasque plenas ad usumfructum proprium
deuocabat. Quaeritur an penus quoque ususfructus legatus sit; penus igitur
ususfructus est subiectum, legatus praedicatum. A contrario igitur sumitur
argumentum hoc modo: Utimur his quae nobis utentibus permanent, his uero
abutimur quae nobis utentibus pereunt; ergo, cum permanere ac perire contraria
sint, usus quoque et abusus contraria nec esse est iudicentur. Quod si caetera
quidem utendo permanent, cellae autem uinariae atque oleariae utendo consumuntur,
aliarum quidem rerum ususfructus esse potest; penus uero non potest usus esse
sed potius abusus. Ergo cum uir uxori usumfructum bonorum suorum legauerit, non
potuit legare contrarium, quod est abusus; est uero abusus uini atque olei,
uinum igitur atque oleum ad usumfructum mulieris non potest pertinere.
Argumentum ab eo quod in ipso est de quo agitur, id est ab ususfructus
legatione, atque ab affecto, id est contrario; contraria uero in contrariis non
ita sant, tanquam definitio in eo quo definitur sed tanquam relatio. Omnis enim
relatio in relatiuis, omniaque contraria non id quod sunt, id est qualitates
sed hoc ipsum quod contraria sunt, in contrariis esse dicuntur, quia non
secundum qualitatem propriam sed secundum distantiam plurimam sibi inuicem conferuntur.
Maxima propositio est, quod alicui conuenit, id eius contrario non
conuenire. [4.18] AB ADIUNCTIS: SI EA MULIER TESTAMENTUM FECIT QUAE SE
CAPITE NUMQUAM DEMINUIT, NON VIDETUR EX EDICTO PRAETORIS SECUNDUM EAS TABULAS
POSSESSIO DARI. ADIUNGITUR ENIM, UT SECUNDUM SERVORUM, SECUNDUM EXSULUM,
SECUNDUM PUERORUM TABULAS POSSESSIO VIDEATUR EX EDICTO DARI. Adiuncta
sunt, quae proximum ac finitimum locum tenent, ut si unum eorum quolibet
exstiterit modo, [1074B] alterum quoque uel exstitisse, uel exstare, uel
exstaturum esse uideatur: haec enim sibi quasi uicina sunt. Quae uero in
existendo sibi sunt proxima, haec uel antecedere rem uolunt, ut amor saepe
concubitum, uel simul esse, ut pallor et timor, uel euenire posterius, ut post
iracundiam caedes. Eaque est adiunctorum natura, ut separari quidem possint,
tamen sese inuicem monstrent. Nam neque qui amauit, necessario potitus est, et
saepe qui potitus est, non amauit. Nec qui pallet, necessario timet, et saepe
non timens pallet. Nec ex necessitate iratus occidit, et occidit saepe aliquis
non iratus. Sed tamen si de singulis inquiratur, eum concubuisse qui amauit, et
pallere qui timet, et occidisse qui fuerit iratus, uerisimile est, non quod ita
neo esse sit sed quia ex uicinis uicina colligimus. Nam quod ad exemplum
attinet huius argumenti, haec similitudo est. Capitis diminutio est
prioris status permutatio. Id multis fieri modis solet, uel maxima, uel media,
uel minima. Maxima est, cum et libertas et ciuitas amittitur, ut deportatio.
Media uero, in quo ciuitas amittitur, retinetur libertas, ut in Latinas
colonias transmigratio. Minima, cum nec ciuitas nec libertas amittitur sed
status prioris qualitatis imminuitur, uel adoptatio, aut quibuslibet aliis
modis prior status, relenta ciuitate, potuerit immutari. Mulieres uero
antiquo iure tutela perpetua continebat. Recedebant uero a tutoris potest ate
quae in manum uiri conuenissent, itaque febateis prioris, status permutatio, et
erat capite diminuta, quae uiri conuenisset in manum. Quaedam igitur quae se
nunquam capite diminuisset, id est quae in manum uiri minime conuenisset, sine
tutoris auctoritate testamentum fecit. Quaeritur an secundum eius tabulas ex
edicto praetoris debeat dari possessio. Hic subiectus quidem terminus, mulieris
nunquam capite diminutae tabulae, praedicatus uero possessionis
concessio. Sumitur ergo ab adiunctis argumentum, hoc modo. Nam si
secundum mulieris; tabulas nunquam capite diminutae possessio detur, nihil
causae est cur non secundum puerulorum quoque et seruorum tabulas ex edicto
praetoris possessio permittatur. Quid enim officere potest, ne secundum
mulieris nunquam capite diminutae tabulas possessio deferatur? Id scilicet quod
ea quae testamentum confecerat, sui non fuit iuris, quod idem et de pueris et
de seruis dici potest. Illorum enim aetas, illorum conditio, in alterius sita
est potestate. Adiungitur ergo: Si secundum mulieris, quae in suo iure
non esset, tabulas, possessio detur, secundum puerulorum quoque et seruorum
tabulas possessionem dari, qui sui iuris minime sint, quoniam quidem illi sub
tutoris, illi sunt sub domini potestate. Proxima namque est rei de qua
quaeritur, quod eius est consequens, et postea existens, ut secundum seruorum
puerorumque tabulas honorum possessio detur, si illud quod est in quaestione
conceditur. Quaeritur enim an secundum mulieris tabulas nunquam capite
diminutae possessio detur. Quam rem consequitur ut, si id fiat, secundum
seruorum quoque puerorumque tabulas deferatur, quod quia fieri non oportet, ne
rei quidem praecedentis existere debebit exemplum. Nec tamen necessaria
est consecutio sed uicina. Nam fieri potest ut id recipiatur solum secundum
mulieris tabulas possessionem dari, non uero id ut secundum tabulas seruorum
uel puerorum possessio concedatur. Sed proximum est ut qui nunc hoc recepit,
posterius illud admittat. Est igitur argumentum ab adiunctis, id est ab eo quod
in ipso haeret de quo quaeritur. Est autem quaestio de mulieris nunquam
diminutae tabulis, ab affectis scilicet ab abiunctis. Maxima propositio: Ex
adiunctis adiuncta perpendi. AB ANTECEDENTIBUS AUTEM ET CONSEQUENTIBUS ET
REPUGNANTIBUS HOC MODO; AB ANTECEDENTIBUS: SI VIRI CULPA FACTUM EST DIVORTIUM,
ETSI MULIER NUNTIUM REMISIT, TAMEN PRO LIBERIS MANERE NIHIL OPORTET.
Antecedentia sunt, quibus positis, aliud necessario consequatur, licet illud
quod antecedit, minus sit atque posterius. Minus quidem, ut si homo est, animal
est; homo enim minus est animali, et tamen posito homine, consequitur ut animal
sit. Posterius uero, ut si peperit, cum uiro concubuit; posterius enim est
peperisse quam cum uiro concubuisse. Aliquoties uero et quod aequale, et quod
simul, et quod prius est ponitur ul antecedens. Aequale quidem, ut: Si
homo est, risibilis est. Simul uero, ut: Si terra obiecta
est, luna deficit. Et haec sibi conuertuntur, ut consequentia fiant
antecedentia, ut si risibilis est, homo est, et si iura defecerit, terrae adsit
obiectio. Antecedens uero prius est, ut si arrogans est, odiosus est. Prius
enim est arrogans, posterius odiosus. Illud tamen in omnibus manet, positis
antecedentibus necessario consequentia trahi. Exempli uero talis est
explanatio: Ciuitatis Romanae, iure, liberi retinentur in patrum arbitrio,
usque dum tertia emancipatione soluantur; ergo si quando diuortium
intercessisset culpa mulieris, parte quadam dotis pro liberorum numero
multabatur. De qua re Paulus, Institutionum libri secundi titulo de Dotibus,
ita disseruit: Si diuortium est matrimonii, et hoc sine culpa mulieris factum
est, dos integra repetetur; quod si culpa mulieris factum est diuortium, in
singulos liberos sexta pars dotis a marito retinetur, usque ad mediam partem
dumtaxat dotis. Quare quoniam quod ex dote conquiritur liberorum est, qui
liberi in patris potestate sunt, id apud uirum nec esse est permanere.
Facto igitur diuortio, contenditur an dotis pars pro liberis apud uirum debeat
permanere. Hic subiectum quidem est, factum diuortium a muliere nuntiatum;
praedicatum uero, apud uirum sextae partis dotis post diuortium permansio.
Quaestio an post diuortium factum, muliere nuntium remittente, sextam dotis
partem apud uirum manere oporteat. Quaero igitur, si ab antecedentibus
argumentum faciendum est, quid antecedat, quid consequatur. At si uiri culpa
factum est diuortium, uideo, mulierem dotis parte non posse multari, etiam si
prima repudii nuntium misit. Quod enim antecessit, ut uiri culpa fieret
diuortium, id non permittit ut dotis pars mulieri pereat, quamuis prima repudii
nuntium mittat. Non enim quia prius libellum repudii nuntiauit dotis parte
multanda est sed absoluendi potius damno, quod non sua factum est, sed uiri
culpa diuortium. Igitur antecedens est uiri culpa factum diuortium, consequeus
uero dotis partem non retineri. Nam si hoc est, illud est.
Argumentationem uero faciam hoc modo: Si uiri culpa factum est diuortium, etiamsi
mulier repudii nuntium misit, nullo modo tamen dotis parte multabitur. Sed uiri
culpa diuortium factum est. Non igitur iure mulier dotis parte
multabitur. Quod si non multabitur dotis parte, nihil in uiri domo
liberorum causa, dotis nomine relinquetur sed non multabitur dotis parte; nihil
igitur apud uirum dotis relinquetur pro liberis. Utriusque uero conclusio
syllogismi haec est: Si igitur uiri culpa factum est diuortium, pro liberis
manere nihil oportet. Argumentum, ab eo quod in ipso est de quo agitur:
uersatur quippe intentio de dotis parte, eiusque apud uirum, post diuortium
quod prima nuntiauerit, retentione; hoc uero antecessit, uiri culpa, quod quia
praecedens est, affectum est, omne enim quid praecedit, ad id quod sequitur uec
esse est ut referatur. Maxima propositio est: Ubi est antecedens, ibi erit
et consequens at in hac quaestione est antecedens, id est uiri culpa
factum diuortium; ibi igitur consequeus erit, sextas non retineri. Cur autem
ita superius argumeutum conclusionibus intexuerim, cum de his M. Tullio latius
exsequente, tractauero, euidentius apparebit. A CONSEQUENTIBUS: SI MULIER,
CUM FUISSET NUPTA CUM EO QUICUM CONUBIUM NON ESSET, NUNTIUM REMISIT; QUONIAM
QUI NATI SUNT PATREM NON SEQUUNTUR, PRO LIBERIS MANERE NIHIL OPORTET.
Consequentia sunt quae cum fuerint antecedentia posita, consequuntur,
ueluti si dicamus: Si homo est, animal est animal est consequens.
Sed in proposito exemplo non satis apparet a consequentibus argumentum sed ab
antecedentibus potius, quod paulo post liquebit. Filii non iure suscepti
in patrum non erant potestate sed matres potius sequebantur. Non autem omnibus
erat connubium cum Romanis, nec erant nuptiae iure contractas, quas aut non
inter ciuem romanum ciuem que romanam inibantur, aut cui princeps populusue
ciuitatem uel connubium non permisisset, eo scilicet modo ut in potest atem
parentum liberi redigereutur. Illud quoque uidendum, quod ex impari matrimonio
suscepti, non patrem sed matrem sequuntur. Ergo quasdam Romana uel cum
Latino, uel cum peregrino, uel cum seruo, cum quo connubii ius non erat,
nuptias fecit, dotem contulit, factoque inter eos diuortio, contenditur an
nuptae mulieris cum eo cum quo connubii ius non erat, apud uirum dotis pars
post diuortium debeat permanere. Hic subiectum quidem est, nupta mulier cum quo
connubium non erat, praedicatum uero dotis partis apud uirum post diuortium
retentionis iure permansio. Sumitur ergo a consequentibus argumentum hoc modo.
Nam quia nuptias fecit cum eo cum quo connubii ius nullum est, id consequitur ut
liberi patrem non sequantur. Si autem liberi patrem non sequuntur, ne in patris
quidem sunt potestate, at si in patris potestate non sunt, matrique
applicantur, apud uirum dotis pars non poterit permanere. Hic igitur antecedens
est, cum quo connubii ius non erat, nuptiae; consequens uero, nihil pro liberis
dotis nomine manere oportere. Concludatur argumentatio: Quoniam, non permisso
connubio, liberi qui procreantur patrem non sequuntur, ne dotis quidem pars
apud patrem pro liberis manere debet, quandoquidem non patrem filii sed matrem
sequuntur. Probatum est igitur pro liberis manere nihil oportere, ex hoc
quod cum eo mulier nuptias fecit cum quo connubii ius non erat; hoc uero erat
antecedens. Non ergo a consequenti sed ab antecedenti potius factum deprehenditur
argumentum. Quod si per quod nihil dotis nomine manere oporteret, probaretur
eam nuptias cum eo fecisse qui cum connubii ius non esset, recte a
consequentibus argumentum factum esse diceretur. Fieret uero a consequentibus
argumentum, si ita poneretur: si quid ex dote pro liberis manere oporteret,
probatur, quia patrem liberis equuntur, cum eo nupta esse mulier, cum quo
connuhii ius erat. Assumo quod est consequens: Sed mulier cum eo nupta non est
cum quo connubii ius erat. Concludo antecedens: Nihil igitur dotis pro liberis
manere oportebit quia patrem liberi non sequuntur. Argumentum, ab eo quod in
ipso est de quo quaeritur. Quaeritur enim de his nuptiis, quarum nullum fuerit
iure connubium. Ex affectis: omne enim consequens ad id quod praecedit refertur.
Maxima propositio est: Ubi consequens non est, ibi ne antecedens quidem
esse potest. Ac de his erit alius uberius disserendi locus. A
REPUGNANTIBUS: SI PATERFAMILIAS UXORI ANCILLARUM USUM FRUCTUM LEGAVIT A FILIO
NEQUE A SECUNDO HAEREDE LEGAVIT, MORTUO FILIO MULIER USUM FRUCTUM NON AMITTET.
QUOD ENIM SEMEL TESTAMENTO ALICUI DATUM EST, ID AB EO INUITO CUI DATUM EST
AUFERRI NON POTEST. REPUGNAT ENIM RECTE ACCIPERE ET INVITUM REDDERE.
Secundus haeres dicitur qui haeredi instituto substituitar, ueluti si quis filium
instituat haeredem, scribatque, si is filius intra pubertatem decesserit,
nepotem uel quemlibet alium haeredem esse oportere; nepos igitur uel quilibet
alius, secundus haeres dicitur. Repugnantia sunt quae (ut dictum est)
contraria sequuntur, si ipsis contrariis comparentur. Quidam igitur
haeredem testamento scripsit filium, ei quo secundum substituit haeredem,
uxorique suae ancillarum usum fructum legauit a filio, dixitque ut uxori filius
eius usumfructum ancillarum permitteret, neque illud adiecit, ut etiam secundus
haeres eumdem usumfructum mulieri concederet. Successit filius, ac mulieri
ancillarum contulit usumfructum. Illo mortuo intra pubertatem, agit secundus
haeres, et usumfructum ancillarum mulieri extorquere conatur, dicens usumfructum
ei a filio legatum, a seuero minime. Quaeritur utrum ea mulier legatum quod
testamento acceperat inuita possit amittere. Hic igitur subiectum est legatum
quod testamenti iure recte accepit. Praedicatum uero, inuitam posse amittere.
Sumo igitur argumentum a repugnantibus. Repugnans uero est, si id quod
contrario cousequens est alteri contrario comparetur, uelut in hoc ipso quod
tractamus exemplo, recte accipere, et non recte accipere, contraria sunt sed
non recte accipere comitatur inuitum reddere. Iure enim inuitus reddit, quod
non recte accepit. Repugnat igitur inuitum reddere ei quod est reate accipere.
Faciemus igitur argumentum sic: Qui testamento accepit, recte accepit; quod
autem recte accipitur, inuito eo qui semel recte accepit, auferri non potest;
at mulier testamento usumfructum ancillarum accepit; id igitur ei inuitae non
poterit auferri. Argumentum, ab eo quod in ipso est de quo agitur, id est de eo
quod rectae acceptum est. In ipso uero est uelut affectum contrarietatis modo,
ut superius dictum est. Est autem argumentum a repugnanti. Maxima propositio: Repugnantia
conuenire non posse. AB EFFICIENTIBUS REBUS HOC MODO: OMNIBUS EST IUS
PARIETEM DIRECTUM AD PARIETEM COMMUNEM ADIUNGERE VEL SOLIDUM VEL FORNICATUM.
SED QUI IN PARIETE COMMUNI DEMOLIENDO DAMNI INFECTI PROMISERIT, NON DEBEBIT
PRAESTARE, QUOD FORNIX VITI FECERIT. NON ENIM EIUS VITIO QUI DEMOLITUS EST
DAMNUM FACTUM EST, SED EIUS OPERIS VITIO QUOD ITA AEDIFICATUM EST, UT SUSPENDI
NON POSSET. Causarum quidem multa sunt genera qua Cicero paulo posterius
diuidit. Sed nunc de efficientium causarum disserit argumento. Efficiens uero
causa est qua praecedente aliquod effectum est, non tempore sed proprietate
naturae, uelut in hoc quod nunc declaramus exemplo. Damni infecti
promissio est quoties quis promittit, si quod damnum eius opera contigerit, sua
restitutione esse pensandum. Ius autem est parieti communi parietem alium
uel fornicatum, id est arcum habentem, uel directum continuumque coniungere.
Quidam igitur ad parietem communem alium extrinsecus parietem iunxit, deditque
satis damni infecti. Communis autem paries fornicatus fuit, id est, arcum
habens uel signinam fabricam sustinens; adiungente igitur eo qui satis dederat,
et ut adiungeret de moliente partem parietis, quo iunctura cohaeresceret,
uitium communis paries fecit; quaeritur an damni infecti promissio cogat eum
qui promiserit damnum restituere. Subiectus terminus damni infecti, promissio;
praedicatus uero uitii, restitutio. Sumimus igitur argumentum a causis
hoc modo. Si enim is qui damni promisitinfecti restitutionem eius uitii causa
fuit, restituere debet uitium quod eius accidit culpa; quod si ea natura
parietis fuit ut suspendi sustinerique non posset (fornicati enim parietis non
ea natura est ut suspendi queat), parietis potius forma quam demolientis culpa
uitium fecisse uidebitur, atque ita non cogitur restaurare uitium qui se damni
infecti promissione obstrinxerit. Fiet igitur argumentatio hoc modo: Si penes
parietis formam constituit ut eo adungente [1079B] parietem qui damni infecti
promiserat, uitium fieret, id uitium, qui promisit, praestare non cogitur. Fuit
autem causa paries ut uitium fieret, qui ea fuit natura ut suspendi
sustinerique non posset. Non igitur quod fornix uitium fecerit, praestare debet
quidamni promisit infecti. Argumentum ab eo quod in ipso est de quo agitur, id
est in uitii restitutione, ex effecto, id est ex causa. Causa enim uitii form.
a est parietis, non culpa coniungentis parietem. Itaque factum est ut fornix
uitium faceret, quae causa uitii, cum absit ab eo qui parietem iunxit, abest
etiam eiusdem uitii restitutio. Maxima propositio: Unamquamque rem ex causis
spectari oportere. AB EFFECTIS REBUS HOC MODO: CUM MULIER VIRO IN MANUM
CONVENIT, OMNIA QUAE MULIERIS FUERUNT VIRI FIUNT DOTIS NOMINE. Effecta
sunt quae aliquibus efficiuntur causis, non tempore praecedentibus sed natura,
uelut si quaerat, uxore defuncta quae in manum uiri conuenit, an eius bona ad
uirum pertineant. In qua quaestione, bona uxoris defunctae quae in manum uiri
conuenerit, subiectum est, ad uirum autem pertinere, praedicatum. Quaero igitur
argumentum ab effecto, dispicioque quid perfecerit ipsa in manum conuentio,
atque ex eo argumentum trabo; id autem est, omnis uiri dotis nomine fieri,
quaecumque mulieris fuere. Ipsa igitur in manus uiri conuentio, omnia quae
mulieris fuere, uiri fecit dotis nomine, non praecedens tempore sed statim
propria ui naturae. Nam ut in manum quaecumque conuenerit, mox eius bona dotis
nomine [1079D] uirum sequuntur. Facio igitur argumentum sic: Si mulier
quae defuncta est in manum conuenit, in manum uero conuenientis mulieris
bona uiri fiunt dotis nomine, haec quoque bona de quibus agitur, uiri
sunt. Argumentum ex eo quod in ipso est, de quo agitur, continetur.
Agitur enim de bonis eius quae in manum conuenerit, scilicet ab effectis, id
est a causae effectis. Effectum namque est, in manum conuentione omniaquae
mulieris sunt uiri fieri sed a causa quanquam hic quoque non ab effectis dotis
nomine, tactum argumentum esse monstretur. Ostensum est enim fieri uiri
dotis nomine, quidquid mulieris fuerit, ex eo quod mulier in manum conuenerit.
Sed haec causa est ut quae mulieris erant, uiri fiant dotis nomine. Sed dicat
quis, ex eo quod ea quae mulieris fuerant, uiri fiunt dotis nomine, id est
approbare quod defunctae bona ad uirum debeant pertinere. Sed quae mulieris
sunt, ea uiri fieri dotis nomine, et bona ad uirum pertinere, uel idem est, uel
neutrum alteri causa est; uel si quis dicat eam esse causam, ut bona mulieris
uiro debeant cedere, quod per in manus conuentionem uiri facta sunt, dotis
nomine, a causa rursus, ac non ab effectis factum esse argumentum putabit, id
est a dote; ab effectis uero non oportet aliud nisi causam probari. Esset
uero ex effectis argumentum, ut ex eo causa probaretur hoc modo: Si quaestio
esset an mulier in manum uiri conuenisset, et indubitatum haberetur, omnia quae
fuissent mulieris, uiri facta dotis nomine, diceretur [1080B] ita: Si omnia
quae fuere mulieris, uiri facta sunt dotis nomine, mulier in manum uiri
conuenit; sed omnia quae fuere mulieris, uiri facta sunt dotis nomine, mulier
igitur in manum uiri conuenit. Maxima propositio: Causas ab effectis suis
non separari. EX COMPARATIONE AUTEM OMNIA VALENT QUAE SUNT HUIUSMODI:
QUOD IN RE MAIORE VALET VALEAT IN RE MINORE, UT SI IN URBE FINES NON
REGUNTUR, NEC AQUA IN URBE ARCEATUR. ITEM CONTRA: QUOD IN MINORE VALET,
VALEAT IN MAIORE. LICET IDEM EXEMPLUM CONUERTERE. ITEM: QUOD IN RE PARI
VALET, VALEAT IN HAC QUAE PAR EST; UT: QUONIAM USUS AUCTORITAS FUNDI
BIENNIUM EST, SIT ETIAM AEDIUM. AT IN LEGE AEDES NON APPELLANTUR ET SUNT
CAETERARUM RERUM OMNIUM QUARUM ANNUUS EST USUS. VALEAT AEQUITAS, QUAE
PARIBUS IN CAUSIS PARIA IURA DESIDERAT. A comparatione locus qui dicitur,
tripartito scinditur; aut enim a comparatione maiorum, aut a comparatione
minorum, aut a comparatione parium nascitur. A comparatione igitur maiorum est,
quoties maiore minoribus comparantur, hoc modo, ut quod in re maiore ualet,
ualeat in minore. Sit enim quaestio an in urbe aquam liceat arceri. In
hac igitur subiectus est terminus, in urbe aqua, praedicatus uero, ius arcendi.
Regi fines dicuntur quoties unusquisque ager propriis finibus terminatur. Arcet
uero aquam qui eam per sua spatia meare non patitur. Faciamus igitur argumentum
sic. Quoniam plus est regi fines, minus uero arceri aquam, si in ciuitate fines
non reguntur, quod maius est, ne id quidem quod minus est, fiet, ut aqua in
ciuitate arceatur. Hic igitur sumptum est argumentum ab eo quod in ipso haeret
de quo quaeritur. Quaeritur uero de arcendae aquae iure, ab atlecto scilicet,
id est a maiori, quod refertur ad id quod minus est. Notandum uero quod Tullius
maximam propositionem argumentationi inclusit hoc modo: Quod in re maiori
ualet, ualeat in minori et deinceps ea nixus, argumentationem expediuit,
ut mani testius appareat id quod in primo uolumine commemoratum est, has
maximas propositiones; aliquoties quidem argumentationibus includi, ut in
praesenti monstratur exemplo, alias uero uires argumentationibus dare, ut in
superioribus exemplis locorum. Quod si idem conuertamus exemplum,
dicemus: Quod in re minori ualet, ualeat etiam in maiori. At in urbe aqua
arcetur, regantur igitur fines. Hic tamen quaestio permutatur hoc modo:
Quaeritur enim an in urbe fines oporteat regi. Sed a minore sumitur argumentum,
id est ab arcenda aqua, ut sit hic quoque argumentum ab eo quod in ipso est, id
est ab eo quod est in regendis finibus, ab affecto scilicet, id est a minori.
Id enim quod minus est affectum est, illud namque respicit ad id quod
comparatur. Hic quoque maxima propositio a Tullio posita est, eaque est: Quod
enim in re minori ualet, ualet etiam in maiori. A paribus uero fit
similiter comparatio. Nec esse est enim ut ualeat aequitas, quae paribus in
rebus paria iura desiderat. Plurimarum igitur rerum usucapio annua est,
ut si quis eis anno continuo fuerit usus, eas firma iuris auctoritate
possideat, uelut rem mobilem. Fundi uero usucapio, biennii temporis spatio
continetur, de aedibus in lege nihil ascriptum est. Quaeritur ergo, usus aedium
unone anno, an biennio capiatur. Faciemus a paribus argumentationem, et quoniam
immobilium aequa possessio est, aedes uero immobiles sunt, ut biennio fundus
usucapiatur, ita etiam oportet aedes usucapere biennio possidentem. Aequitas
enim paribus in rebus paria iura desiderat. Quae etiam maxima propositio
a Tullio clarissime posita est sed exemplum restrictius positum est, nec
promptissime ad intelligendum. Ita namque ait: UT QUONIAM USUS AUCTORITAS FUNDI
PER BIENNIUM EST, SIT ETIAM AEDIUM. Hic igitur aedium usus auctoritatem biennio
fieri sentit sed adiungit: AT IN LEGE AEDES NON APPELLANTUR, ET SUNT CAETERARUM
OMNIUM QUARUM ANNUUS EST USUS. Hic rursus aedes in his uidetur ponere quae
annuo usucapiuntur, et concludit nihil definiens, nisi VALEAT AEQUITAS, QUAE
PARIBUS IN CAUSIS PARIA IURA DESIDERAT. Sed uidetur ita dictum, quoniam
immobiles sunt aedes ut fundus, biennio uero fundus usucapitur, aedes quoque
biennio usucapiantur, et sibi ipse rursus opponit sed in lege duodecim
tabularum, de aedibus nihil ascriptum est, et inter eas relictae sunt res,
taciturnitate legis, quarum est usus annuus. Nam cum de fundo praescriberet lex
biennii usucapionem, tacuit aedes, et iis potius hac taciturnitate eas iunxit
quarum annuus est usus. Sed soluit obiectionem ita: sed AEQUITAS PARIBUS IN
rebus PARIA IURA DESIDERAT. Itaque quoniam aeque fundus atque aedes immobiles
sunt, aeque biennio usucapientur. Factum est igitur hic quoque argumentum
ab eo quod in ipso est de quo quaeritur, id est ab affecto, id est pari. Nam
cum agatur de aedium possessione, argumentum sumptum est ab usucapione
fundorum. Expeditis igitur his locis qui in ipso de quo agitur
inhaerebant, nunc iam loci eius quem dixit esse extrinsecus, ponit exemplum.
Hic uero est qui sumitur ab auctoritate iudicii locus ualde probabilis, etiamsi
non maximae necessitatis. Quae enim necessaria sunt, haec ex propria
considerautur natura. Quae uero probabilia sunt, plurimorum iudicium
exspectant. Ea namque sunt probabilia, quae uidentur uel omnibus, uel pluribus,
uel maxime famosis atque praecipuis, uel secundum unamquamque artem scientiamque
eruditis, ut quod medico in medicina, geometrae in geometria, caeterisque in
propria studiorum facultate ueritatis. De quo extrinsecus loco sic loquitur:
QUAE AUTEM ASSUMUNTUR EXTRINSECUS, EA MAXIME EX AUCTORITATE DUCUNTUR. ITAQUE
GRAECI TALIS ARGUMENTATIONES *ATECHNOUS* UOCANT, ID EST ARTIS EXPERTIS. Alia
quippe argumenta sunt, quae ipse elicit orator, atque ipse quodam modo ex
designatis locis sibi comparat, et propria facultate conquirit. Alia qua
extrinsecus posita non ipse inuenit sed praesentibus utitur et paratis, ueluti
testimonia, tabulae, fama, caeteraque de quibus M. Tullius latius tractaturus
est. Non enim sibi ipse testimonia parat orator sed paratis utitur, nec ipse,
iudicium facit sed iam posito ac spontaneo rumore ueniente utitur ad
causam. Atque idcirco hos locos Graeci *atechnous* uocant, id est
inartificiales, atque, ut Tullius dixit, artis expertes. Quae enim non proprio
oratoris artificio comparantur sed se extrinsecus uenientia subministrant, haec
iure artis expertia sunt appellata. Huius exemplum est: UT SI ITA
RESPONDEAS: QUONIAM P. SCAEVOLA ID SOLUM ESSE AMBITUS AEDIUM DIXERIT, QUOD
PARIETIS COMMUNIS TEGENDI CAUSA TECTUM PROICERETUR, EX QUO TECTO IN EIUS AEDIS
QUI PROTEXISSET AQUA DEFLUERET, ID TIBI IUS VIDERI. Solum ambitus aedium
est, quantum soli AEDIUM AMBITUS claudii. SCAEVOLA igitur dixit id esse AMBITUS
AEDIUM SOLUM, quod tecti diffusione tegeretur. Manifestum est enim tecta latius
fundi, nec parietibus adaequari, ut stillicidium longus cadat. Quae cum
ita sint, quidam parietem communem tegere nitebatur, quaeritur an sit aliquod
ius tegendi. Respondeas tu, inquit, Trebati, id ius esse angendi parietis
communis, ut in eius qui tegit non aliud quodlibet tectum stillicidii aqua
fundatur, alias non esse iuris ut tegat quis parietem, stillicidio in uicini
tecta defluente. Haec enim stillicidii seruitus noua, nisi consentiente uicino,
nihil iuris habet. Sed si huic responso opponatur, ne sic quidem ut tegat
esse iuris, quandoquidem aedium solum tantum est, quantum cuiusque parietes
claudunt, qui uero legit, tectum longius mittit, tu inquit, responsum tuum
Scaeuolae auctoritate firmabis, dicens Scaeuolam respondisse hoc ESSE SOLUM
AMBITUS AEDIUM, quantum tectum proiiceretur, non quantum parietes ambirent. Ius
est igitur proiicere tectum, qui intra ambitum adhuc suarum aedium tegit sed
ita ut in suum tectum aqua defluat, nec uicino noua noceat seruitute. In
qua quaestione neque a subiectoneque a praedicato termino ductum est
argumentum, quod in his locis considerari moris est, qui in ipsis haerent de
quibus agitur terminis, ut in omnibus exemplis est diligentissime declaratum.
Sed quia sumitur argumentum extrinsecus, dubitationi iudicium cuiuslibet
opponitur, ut nunc Scaeuolae, cuius auctoritate responsum est, atque ideo ex
loco qui uocatur extrinsecus sumptum dicitur argumentum. HIS IGITUR LOCIS
QUI SUNT EXPOSITI AD OMNE ARGUMENTUM REPERIENDUM TAMQUAM ELEMENTIS QUIBUSDAM
SIGNIFICATIO ET DEMONSTRATIO [AD REPERIENDUM] DATUR. UTRUM IGITUR HACTENUS
SATIS EST? TIBI QUIDEM TAM ACUTO ET TAM OCCUPATO PUTO. SED QUONIAM AVIDUM
HOMINEM AD HAS DISCENDI EPULAS RECEPI, SIC ACCIPIAM, UT RELIQUIARUM SIT POTIUS
ALIQUID QUAM TE HINC PATIAR NON SATIATUM DISCEDERE. Omne elementum
principium est eius rei cuius elementum esse perpenditur. Nam eius quod
ex elementis fit, ipsa elementa nec esse est loco esse principii; ergo quoniam
hi loci superius designati argumentorum quasi quaedam principia sunt (ipsi enim
sunt qui continent argumenta; omne autem quod continet, eius quod continetur
principium est), idcirco ait Cicero ueluti quaedam elementa argumentorum uideri
locos hos quos superius posuit Cautissimeque adiecit, quasi quaedam elementa;
non enim integre elementa sed quasi in similitudine elementorum sunt hi loci
qui in argumentis eificiendis sumuntur. Idcirco quoniam argumentorum quaedam
uidentur esse principia, alioqui elementum omne, minima pars eius est cuius
elementum est, et id quod ex elementis efficitur, partes inuicem coniungit, ut
litterae orationem. At uero locus, non pars argumenti sed totum est. Est enim
significatio quaedam, et demonstratio ad reperiendum argumentum data, ut si
locum respexeris, noueris ubi conditur, unde duci debeat argumentum. Sed
reliqua ad Trebatium expeditissime dicta sunt, blanditurque ei etiam breuia
posse sufficere acuminis praerogatiua, praesertim cum sit iuris occupatione
districtus, et tempus legendi plura non habeat. Sed quoniam, ut inquit,
auidissimum studii AD HAS doctrinarum EPULAS recepit, non uult degustatum sed
satiatum relinquere, ut non desit aliquid sed de pleno etiam relinquatur,
factaque esta conuiuando translatio iucundissima. Declaratis igitur locis
omnibus, eorumque exemplis diligenter expositis, pauca quaedam de locorum ui
atque ordine disputabo, quibus plenissima disputatione expeditis, ad ea quae
restant explananda transgrediar. Sed id tertio iam uolumine faciendum est,
quoniam secundus liber habet proprium modum. Antequam latiorem M. Tullii
diuisionem de enumeratis superius locis aggrediar, pauca, ut sum pollicitus, de
ui atque ordine locorum mihi uidentur esse tractanda, ut eorum natura
diligentius cognita, facilior se argumentorum copia subministret. Primum igitur
quoniam loci omnes diuisi sunt in eos qui in ipso haerent de quo quaeritur, et
in eos qui extrinsecus assumerentur, uidendum est qui nam sint hi loci qui in
ipso haerent de quo quaeritur, et quid ab ipsis rebus differunt in quibus
haerere dicuntur, atque illud quidem planissime expeditum est, ipsos dici
terminos illos qui in quaestione uersantur, horum esse alterum praedicatum,
alterum uero subiectum, superior expeditio patefecit. Ab eo igitur
termino de quo agitur, quid differt locus a toto? Quandoquidem idem est ipsum esse
quod totum, neque enim est aliud esse quemlibet terminum in quaestione
propositum, quam totum esse terminum eumdem qui in quaestione est constitutus;
de paribus quoque idem dicimus. Nam si omnes partes efficiunt id cuius partes
sunt, terminumque in quaestione propositum suae partes efficiunt, non est
dubium quin partes quoque omnes conuenientes idem esse quod ipsum est, in
quaestione propositum rectissime intelligantur. Notatio uero, eodem modo illud
ipsum est quod in quaestione proponitur. Rem enim unamquamque omne uocabulum
designat in quaestione ac denotat. Fit igitur ut totum, partes ac nota, idem
quod est ipsum de quo quaeritur esse uideantur. In tanta igitur similitudine
rerum danda est differentia. Neque enim, ut dictum est, si locus haeret in eo
ipso de quo quaeritur, atque ab ipso de quo quaeritur capi non potest,
argumentum fieri potest, tu locus idem esse possit quod ipsum est de quo
quaeritur. Sed haec differentia ipsum est quod confuse ac singulariter intelligitur,
ut homo, in eo inest totum suum, quod est definitio ipsius; igitur totum, ab eo
quod ipsum est, intelligentia separatur, quod illud quidem singulariter
intelligitur, hoc uero sub generis ac differentiarum enumeratione monstratur.
Diuidit enim definitio atque dispertit, totumque patefacit quod in re ipsa
singulariter intelligebatur; de partibus quoque eadem ratio est. Si enim ad
membrorum multitudinem, uel specierum omnium enumerationem, singularis termini
referas intellectum, statim ipsius ac partium differentias comprehendas. Nota
etiam ab eo cuius nota est facile distat, quia illud uox et significatio est,
illud res significationi supposita, eorum uero quae affecta sunt non sunt
dubiae differentiae ab his quorum affecta esse monstrantur. Quis enim idem
dicat esse coniugatum, quod est id cui coniugatum est? Quis idem dicat esse
iuste, quod iustitia? Quis genus idem quod forma? quis contraria? quis similia?
Quandoquidem neque contrarium, sibi ipsi contrarium esse potest, nec simile,
sibi ipsi simile; nec genus, sibimetipsi genus; et de cateris eadem ratio
est. Nunc illud dicendum est, propter quod ista praemisimus; quandocumque
enim ab illis tribus locis qui primi propositi sunt, argumenta sumuntur, id est
a toto, a paribus, a nota, fit ut ipse quidem terminus ad cuius fidem quaeritur
argumentum, intra quamlibet earum rerum contineatur, quae cum ad argumentum
ductae fuerint, loci esse monstrantur. Velut cum fit argumentum a toto, ipse
quidem terminus cui fides affertur, intra totum comprehenditur; totum uero
ipsum quod est definitio, res est siquidem orationem, rem uocari placet. At si
ex ea sumitur argumentum, fit locus itaque ipsum quidem de quo agitur, intra
totum clauditur, a quo toto cum fit argumentum, fit ipsum totum, locus; quod
totum, quoniam claudit terminum qui in quaestione uersatur eidem termino
uidetur inhaerere. Quo fit, ut locus quoque qui a toto est, eidem inhaereat
termino, de quo in quaestione dubitatur. Partium quoque enumeratio eumdem
terminum claudit, quem partium collectione coniungit. Ipsaque partium
enumeratio res quaedam est, ei oratio rebus annumeranda est. Sed si ab ea
ducitur argumentum, fit locus. Sed quoniam partium multitudo in eodem termino
est, quem conuentus partium iungit, nec esse est eum quoque locum qui est a
coniunctione partium ipsi illi termino de quo quaeritur inhaerere. Nota etiam
rem designat, et significatione aliquo modo comprehendit, a qua si ducitur argumentum,
fit locus, et quoniam nomen omne si uidetur ad esse, cuius intelligentiam
signat, locus quoque qui est a notatione, in ipso haeret de quo uersatur
intentio. At in affectis quae in tredecim partes diuisa sunt, non idem
est. Nam quoniam respicientia quodammodo terminum sunt, et quasi extrinsecus
constituta, non uidentur eodem modo coniuncta esse cum termino quo coniuncti
sunt hi loci, qui a toto, a partium enumeratione, a nota esse praedicti sunt;
sed tamen id quod affectum est, ad aliquid dicitur. Id uero aliquid iunctum est
illi semper quod ad eius ducitur relationem, ac sine eo esse nunquam potest,
quia cum ipso nascitur, et quodammodo altero dicto intelligitur alterum. Nam si
id de quo quaeritur, eiusque affecta perpendas, ea quae perhibentur affecta,
extra id de quo ambigitur, posita esse consideres, nihil enim eorum quae sunt
ad aliquid, ex se ipso esse potest sed est semper ex altero: ut enim in
praedicamentis ostenditur, omnia quae ad aliquid dicuntur, opposita sunt, non
tamen ita disiuncta sunt ut omnino sint distributa sed quoniam relatiua
praedicatione iunguntur, nec esse est aliquo modo in ipso sint ad quod uidentur
affecta. Omne quippe affectum, ex eo ad quod affectum est suscipit formam, et
sine eo esse non potest, et dicto altero, alterius se statim subiicit
intellectus, ut cum dixero dimidium, duplum intelligitur, et cum patrem
nominauero, filius ad intelligentiam uenit. Et omnia quaecumque ad aliquid
sunt, ex sese pendent, nec a se inuicem deseruntur. Igitur omne affectum, et ad
ipsum respicit ad quod refertur, et in ipso est. Ad ipsum quidem respicit, quoniam
ad affectum suum uelut ad aliquid relatiue more praedicationis refertur; in
ipso uero est, quod ea est affectorum natura ut alterum existat ab altero,
seque ipsa possideant, quandoquidem et id quod uffectum uocatur, eius est
termini ad quem consideratur affectum, et terminus in quaestione propositus
affe. cto suo intelligitur esse connexus. Quae cum ita sint, cum
argumentum sumitur a coniugatis, quoniam id quod coniugatum est, affectum est
ad id quod ei ex altera parte est coniugatum, id quidem de qua quaeritur in
altrinsecus posito coniugato haeret. Is uero locus unde argumentum trahitur, ab
altero ducitur coniugato, ueluti si compascuus ager est, ius est compascere.
Igitur compascere atque compascuum coniugata sunt; sed quaerebatur an ius esset
compascere, tractum uero est argumentum a compascuo; itaque terminus quidem de
quo fuit quaestio, in altero coniugato positus deprehenditur, id est in
compascendo; locus uero unde argumentum tractum est, in altero est, id est in
compascuo. Item quoties a genere ducitur argumentum, id de quo quaeritur
in forma, haerere nec esse est, ut cum ostenditur legata esse numerata pecunia,
quoniam fuerit argentum omne legatum. Quaeritur enim de numerata pecunia, quae
est species argenti, et argumentum tractum est ab argento, id est a genere.
Itaque ipsum de quo quaerebatur, in forma fuit, id est in specie. Argumentum
uero tractum est ab affecto, id est a genere. Quod si a forma generis
argumentum fiat, conuerso modo est, id quidem quod quaeritur in genere esse
monstratur, ipsum uero unde sumptum est argumentum, in forma esse perpenditur.
Nam cum quaeratur an legatum sit uxori argentum, ostenditur non esse legatum,
quia non fuerit uxori tantum: legatum sed matrifamilias uxori. Uxor uero genus
est matrifamilias uxoris. Quaeritur igitur de uxore, id est de genere.
Argumentum factum est a matrefamilias, in est a forma. Quoties uero a
similitudine trahitur argumentum, quoniam id quod simile est, non sibi sed
alteri simile esse perpenditur, res siquidem de quo quaeritur, in uno eorum
quae sunt similia, posita est; at uero locus, in altero est, uelut cum quaeritur
an haeres restituere uitium ruinamue cogatur aedium in usumfructam relictarum.
In hoc igitur quaestio est, locus uero a simililudine, quia non oportet
haeredem aedes restituere, sicut nec mancipium, si id aliqua ratione depereat.
Cum igitur similis sit aedium ususfructus atque mancipii, quod quaeritur, in
aedium usufructu positum est, locus uero, in usufructu mancipii. In
differentia quoque idem est: eorum namque quae differunt in altero positum est
id quod quaeritur, in altero uero illud a quo id quod est ambiguum comprobatur,
ut cum quaeritur an id quoque argentum quod in nominibus debeatur legatum sit.
Hic igitur illud est quod dubitatur. In eo uero quod ab hoc differt, locus est
a quo ostenditur minime legatum esse argentum quod in nominibus debeatur, quia
multum differt in arca ne sit positum, an in nominibus scriptam. A
contrario quoque idem est, ut in eo quod quaeritur an ususfructus penus legatus
sit. In usufructu igitur quaestio est sed probatur minime esse legatus, quia
non potest esse usus earum rerum quae utendo pereunt sed potius abusus; in
abusu igitur locus est, scilicet in altero contrariorum, cum fuerit in usu
quaestio. Ab adiunctis etiam locus in eodem modo ab eo quod quaeritur
segregatus est, ut in uno adiuncto quaestio, in altero uero sit locus. Nam cum
quaeratur an secundum mulieris tabulas nunquam capite diminutae possessio
detur, in hoc quaestio est an detur, at in eius adiuncto, locus. Ostenditur
enim minime dari debere possessionem, quia sit proximum ut secundum puerorum quoque
atque seruorum tabulas bonorum possessio concedatur. Ab antecedentibus uero
ita est locus, ut quaestio sit in consequentibus. Nam cum quaeritur an aliquid
dotis nomine pro liberis manere oporteat sumitur argumentum nullomodo manere
oportere ex antecedentibus, quod uiri culpa factum est diuortium; locus itaque
in antecedenti, quaestio uero in consequenti. Consecutum est uiri culpa factum
esse diuortium, nihil apud patrem pro liberis permanere, cum uiri culpa
praecesserit. A consequentibus uero si sit argumentum, res quae dubia est
in antecedentibus esse deprehenditur, uelut cum quaeritur an diuortio tacto,
cum eo nupta esset mulier qui cum connubii ius non esset, dotis nomine aliquid
pro liberis manere oporteat. Fit argumentum sic: Si quid ex dote pro liberis
manere oporteret, quia patrem liberi sequerentur, cum eo nupta esset mulier,
qui cum connubii ius esset, hic antecedens est, si quid de dote pro liberis
manere oporteret, et in eo quaestio an aliquid manere oporteat. Consequens
uero, cum eo mulier nupta, qui cum connubii ius esset, a quo sumitur
argumentum, id est a consequenti. Nam cum manifestum sit, non cum eo nupta esse
cum quo connubii ius erat, ostenditur quod miuime patrem liberi sequantur,
atque idcirco nihil pro liberis manere oportere. Hic igitur res quidem quae
dubitatur in antecedenti est, in eo scilicet an ex dote pro liberis manere
aliquid oporteat, argumentum uero in eo loco qui est in consequentibus, id est
in muliere quae nupta est cum eo cum quo nulla erant iura connubii. A repugnantibus
etiam quoties argumenta sumuntur, res quidem dubia in altero repugnanti, in
aduerso uero locus est argumenti, ut cum quaeritur an possit inuita mulier
reddere legatum, quod recte testamento semel accepit. Locus a repugnanti,
minime posse inuitam reddere quod recte accepit. Quaestio igitur est in eo quod
intelligitur inuitam reddere, argumentum uero in altero repugnanti, id est in
eo quod intelligitur recte accipere. Pugnat enim inuitam reddere et recte
accipere, sed quaestio in uno eorum est, locus in altero. Quoties uero a
causis efficientibus ducitur argumentum, quaestionem in effectis esse nec esse
est, ut exemplo quo quaeritur an qui satis dederit damni infecti, uitium
parietis praestare cogatur. In hoc igitur, id est uitio parietis, quaestio est sed
de causa trahitur argumentum. Dicitur enim non oportere praestare, quoniam natura
parietis causa fuerit uitii, non is qui de praestando uitio satis dedisset.
Effectum ergo causae, uitium parietis fuit. Itaque quaestio quidem in effecto,
locus uero esse consideratur ex causa. At si ab effectis aliquid approbetur,
locus in effecto, quaestio in causa est constituta, ueluti cum quaeritur an
mulier quaedam cuius bona uiri facta sint, dotis nomine in uiri manum
conuenerit. Quoniam ergo in manum ex conuentione perficitur, ut bona mulieris
post eius mortem uir adipiscatur, argumentum ducitur ab effectis. Efficitur
enim per in manum conuentionem, ut quaecumque sunt mulieris, uiri fiant dotis
nomine; ergo cum ea quae mulieris fuere, uir nomine dotis adipiscatur, mulierem
in manum uiri nec esse est conuenire. Quaestio itaque est de muliere, an in
manum uiri conuenerit. Argumentum uero ab effectu causae, id est in manum
conuentionis. Hoc uero est quod ea quae fuere mulieris, uir nomine dotis
acquirit, quo fit ut quod quaeritur, in causa, locus uero sit in
effectis. A comparatione uero maiorum si fuerit argumentum, quaestio erit
in minoribus, ut si quaeratur an in urbe aqua debeat arceri, defendaturque
minime debere, neque enim fines reguntur; ita in aqua arcenda, quod minus est,
quaestio est, locus uero in finibus regendis, quod maius est. Contrariae uero,
si a minore argumentum ducatur, erit id quod dubilatur in re maiori, ut si
dubitetur an fines in ciuitate regantur, respondeamus minime, quoniam ne aqua
quidem arcetur. Ita id quod dubitatur, in re maiore consistit, illud uero unde
argumentum sumitur, in minori. Et in comparatione parium similis ratio est: in
uno enim eorum quae sunt paria, quaestio consistit, in altero locus
intelligitur argumenti, ueluti cum quaeritur an aedium usus biennio capiatur,
id approbamus, quoniam fundorunm quoque. Cum ergo paria sint fundus atque
aedes, quaestio quidem de aedibus est, argumentum uero ducitura fundo. Ac
de ui quidem locorum, quoque a se non quaestiones et loci argumentorum
separentur, haec dicta sint. Nunc eorum ordinem breuissime commemorabo. Ex hoc
itaque oritur omne iudicium, qui locus prior, qui sit posterior, existimandus,
si eos terminos consideremus qui proposita quaestione uersantur. Quaecumque
enim his terminis propinquiora sunt, haec rectissime priora numerantur. Posteriora
uero quantum a propositis longissime quaeque rec esserint. Id autem tali
ratione clarescet. Primum namque, locorum est diuisa pluralitas in eos
qui in ipso sunt de quo agitur, et in eos qui assumuntur extrinsecus, in quo
praepositos esse intelligimus eos locos qui in ipso sunt, his locis qui
trahuntur extrinsecus. Hic uero locus qui in ipso est, in primas quatuor
distribuitur partes, quarum prima est definitio, qui locus a toto est
nuncupatus. Idcirco autem primus a toto locus ponitur, quoniam nihil est alicui
tam proximum, quam propria definitio. Consequitur enumeratio partium, quia post
definitionem proximum locum partes tenere debent, quae totum id cuius partes
dicuntur esse, coniungunt. His apponitur nota, quae quasi conuerso modo
definitio est. Nam sicut definition explicat quod implicite nota designat, ita
nota inuoluit et confuse indicat quod patefacit atque expedit definitio. Nota
uero tertia ideo est, quia definitio substantiam tenet; partium enumeratio ea
dinumerat quae totum compositum iungunt, nota uero nihil efficit sed tantum
designat. Post haec quae in ipsis terminis principaliter haerent, illa
quae sunt affecta numerantur, quae iam non ipsis insunt terminis sed eosdem
uelut exterius posita consequuntur, atque idcirco solum in ipsis esse dicuntur,
quoniam sine his esse non possunt. Quorum prima sunt coniugata. Nihil
enim inter affecta sic proximum est, quam id quod et re et nomine participat,
nisi quod parua nominis inflexione seiungitur. Nam id quod iustum est, et
iustitia participat, et inflexo iustitiae nomine nuncupatur, et in caeteris
quidem coniugatis idem est. Post haec annumeratum est genus. Genus uero
est quod cuiuslibet uniuersaliter substantiam monstrat, et quod multorum specie
diuersorum, substantialis est similitudo. Quod a propositis terminis longius
quam coniugata seiungitur, quia tametsi substantiam monstrat, tamen ne inflexo
quidem uocabulo cum termini nomine copulatur sed longe lateque diuerso. Huic
adiuncta est species (quam formam Tullius appellauit), quia nihil est tam
proximum generi quam species. Species uero est substantialis indiuiduorum
similitudo, et quod sub genere ponitur. Post hanc, similitudo est
constituta. Etenim post illud idem quod in substantiis intelligitur illud idem
recte ponitur quod in qualitate esse perpenditur. Paulatim uero res incipit a
similitudine recedere, nec statim ad contrarium uenit sed prius a differentia
locum statuit. Nam remota similitudine nihil aliud occurrit prius, nisi
differentia. Post hanc, a contrario locum ducit, id est a maxima
differentia. Rursus ad amica sibi affecta conuertitur. Sed non eo modo
amica quo sunt similia, adiuncta enim proponit, quae non sunt integrae
similitudinis sed inter se iudicii, et ueluti cuius iam rerum sibi cohaerentium
propinquitatis. Post adiuncta uero antecedentia Tullius posuit. Post id enim
quod aliquo modo iunctum est, aliquid nec esse est aut antecedens aut
consequens intelligatur. Prius itaque antecedens, post consequens collocatum
est. Post haec repugantia dixit, ut quodammodo duplex ordo contrarietatum
ac similitudinum nasceretur. Prius enim proposuit a simili, a differentia, a
contrario, atque hic uniuersus ordo est similium et contrariorum. Rursus ab
adiunctis, ab antecedentibus, a consequentibus, a repugnantibus. Hic rursus
secundus ordo similium et contrariorum esse deprehenditur. Sed primus ualde
euidentior quam secundus; plus est enim simile esse quam adiunctum, plus est
differre quam antecedere uel consequi, plus etiam est contrarium quam
repugnans. Et in suo quaeque ordine plenam retinent formam, uelut quia
similitudo propinquitatem quamdam tenere debet: propinquius est enim id quod
est simile ei cui simile esse consideratur, quam id quod ad. iunctum est
ei cui naturali uicinitate coniungitur. Rursus quoniam differentia similitudinis
auctor est, dissimilius est id quod ab aliquo differt, quam id quod consequitur
uel antecedit. Rursus quoniam contrarium longissime ab eo qui contrarium est
oportet abscedere, longius abscedit contrarium quam repugnans. Post haec
quid aliud restare poterat quam effectorum causas quaerere? aut post effectorum
causas quid aliud quam ipsarum causarum perquirere effectus? Praeterea a
comparatione loci, postremum ordinem tenent, quia siue similitudinem, siue
dissimilitudinem in sola obtinent quantitate. Ac de locorum ordine satis dictum
est. Illud praeterea considerandum puto, num hi quoque argumentorum loci
qui in ipso haerent de quo quaeritur, inter affecta iure numerentur.
Quandoquidem quae affecta sunt, idcirco esse dicuntur affecta, quia sunt ad
aliquid, et propositi termini relatione nectuntur. Nam et definitio alicuius
est definitio, et totum partium totum est, et nota significati nota est. Sed
inspicienda natura est singulorum, et uidendum num similiter haec ad aliquid
referantur ut caetera. Nam definitio rem quam definit quodammodo explicat atque
conformat. Item partes rem cuius partes sunt propria coniunctione perticiunt.
Nota uero, eius intellectum conmmuniter tenet, et cum haec caetera quae
uocantur affecta non faciant, iure haec non inter affecta ponuntur sed in eo
ipso quod ueluti conficiunt atque conformant, inesse dicuntur. Sed quoniam de
ui atque ordine locorum sufficienter dictum est, nunc ad sequentia
transeamus. Praeter omnia enim quae superius dicta sunt, [1090B] illud
animaduertendum maxime est, quia non si quid in argumentis fuerit sumptum,
illud eurum argumentorum locus dicendus est, nisi non solum insit argumentis,
uerum etiam ab eo argumenta nascantur. Id quod dico, planiore liquebit exemplo.
Si quod enim fuerit argumentum in quo sumatur genus uel species, non statim
illud argumentum ex genere uel specie tractum esse dicitur, nisi ei argumento
uires generis uel speciei qualitas subministret. Age enim, sit quaestio an idem
sit animali esse quod uiuere, et fiat argumentatio sic: non idem est animali
esse quod uiuere, quia ne inanimato quidem idem est esse quod mori, piurima
quippe sunt inanimata, neque moriuntur. Nam quae nunquam uixere, ne mori quidem
posse manifestum est. Hoc igitur inanimatum genus est lapidum, ac fusilium
metallorum, et sumptum est in argumentum sed non ex genere factum est
argumentum, licet in eodem genus uideatur inclusum sed potius a contrario. Nam
contrarium est uitae quidem mors, animalium inanimatum; sed mori non sequitur
inanimatum, igitur ne animal quidem uiuere. Non ergo ex genere locus iste
ducendus est sed potius ex contrario, quamuis genus huiusmodi contineat
argumcntum; tunc enim locus esset a genere, si ab animalis uel a uiuendi genere
argumenti ratio traheretur, uelut si ita fieret argumentum: animali esse,
substantiae est esse; ipsum uero uiuere substantia non est sed in substantiam
uenit. Non est igitur idem uiuere quod animali esse. A substantia igitur
tractum est argumentum, a genere uidelicet animalis. [1090D] Hoc igitur
argumentum, et genus continet, et ex genere ductum est; in priore uero, etsi
genus continet, a contrario tamen ductum esse perpenditur. Illud enim semper
speculandum est, non quid in argumento sit sed ex quo ducitur argumentum.
Et in caeteris quidem eadem ratio tenenda est, neque est enim in singulis immorandum.
Siquis enim diligentiam decursae superius expositionis exercuit, facile in
reliquis colliget, quod uno declaratur exemplo: QUANDO ERGO UNUSQUISQUE
EORUM LOCORUM QUOS EXPOSUI SUA QUAEDAM HABET MEMBRA, EA QUAM SUBTILISSIME
PERSEQUAMUR, ET PRIMUM DE IPSA DEFINITIONE DICATUR. DEFINITIO EST ORATIO, QUAE
ID QUOD DEFINITUR EXPLICAT QUID SIT... Propositis igitur breuiter argumentorum
locis eosdem subtilius atque enodatius statuit per suas partes et conuenientia
membra partiri. Ita enim locorum omnium diligentius natura
considerabitur, si non confuse solum, uerum etiam distributim, et in suarum
partium proprietate noscantur. Dat uero hoc multam inueniendorum copiam
argumentorum: ut enim de definitione dicamus, si cunctas aliquis definitionum
partes agnouerit, ex omnibus sibi poterit argumenta conquirere, eritque in
inueniendis copiosior argumentis eo qui quot sint definitionis species ignorat.
Ex tot enim definitionum partibus argumenta producet, quantas quis definitionum
partes esse cognouerit. Is uero habebit plurimam talium locorum facultatem,
quem definitionum diuersitas non latebit. Ob hoc igitur M. Tullius, quos
confuse atque indigeste posuit locos, nunc eosdem diligentiore ratione
partitur. Ac primum illud propensiore consideratione tractandum est,
quod, ut dictum est, etiam loci ipsi res quaedam sunt sed tunc esse
intelliguntur loci, cum ab his trahitur argumentum. Ergo nunc Cicero non
principaliter locos sed res ipsas diuidit, quae ad argumentum ductae, speciem
sumunt locorum. Definitio namque, et pars, et nota, res quaedam sunt sed cum ab
his argumentum ducitur, loci fiunt. Cum igitur M. Tullius res ipsas ita ut sunt
naturaliter partiatur, simul cum rebus diuidit locos. Si enim res una est a qua
duci poterit argumentum, unus est etiam locus; at si illa diuiditur, quot
partes eius rei fuerint, tot erunt etiam loci generis eiusdem de quo argumenta
nascuntur. Quae cum ita sint, cumque prius omnium locus a toto sit, id
est a definitione; prius quid sit definitio definitione declarat, ut patefacta
rei natura, species eius uel membra conuenienti ordine partiatur. Detinitio,
inquit, est oratio quae id quod definitur explicat quid sit, sicut definitio
est hominis, animal rationale mortale. Dictum uero cautissime explicat. Nam
quod nomen confuse denuntiat, id definitio per quaedam substantialia membra
diffundit. Quod enim confuse nomine hominis declaratur, id aperit atque
explicat definitio, dicens hominem esse animal rationale et mortale. Nam nisi
ita dixisset, potuerat esse oommunis definitio generi quoque, uelut hoc modo:
definitio est quae designat quid est id quod definit. Sed genus quoque designat
quid est id de quo praedicatur sed non explicat quid sit. Sola enim definitio
explicat quid sit quod oratione perficitur; genus uero et caetera quae singulis
plerumque nominibus proferuntur, minime. Explicat autem definitio id quod
definitur, non quoquo modo, id est non in eo quod quale uel quantum est, non in
quolibet aliorum praedicamenlorum sed quid sit, id est eius quod definit,
substantiam monstrat. Ea uero definitio substantiam digerit, qua ex genere
differentiisque consistit; haec namque uniuscuiuslibet substantiam significant,
sicut in his dictum est, ubi de genere, specie, differentia, proprio,
accidentique tractatum est. Ergo omnis definitio explicat quid sit id quod
definitur. Aristoteles uero eodem pene modo definitionem determinat, dicens:
Definitio est oratio quidem esse significans. Hanc M. Tullius partitur
hoc modo: DEFINITIONUM AUTEM DUO GENERA PRIMA: UNUM EARUM RERUM QUAE SUNT,
ALTERUM EARUM QUAE INTELLEGUNTUR. ESSE EA DICO QUAE CERNI TANGIQUE
POSSUNT, UT FUNDUM AEDES, PARIETEM STILLICIDIUM, MANCIPIUM PECUDEM,
SUPELLECTILEM PENUS ET CAETERA; QUO EX GENERE QUAEDAM INTERDUM VOBIS DEFINIENDA
SUNT. NON ESSE RURSUS EA DICO QUAE TANGI DEMONSTRATIVE NON POSSUNT, CERNI TAMEN
ANIMO ATQUE INTELLEGI POSSUNT, UT SI USUS CAPIONEM, SI TUTELAM, SI GENTEM, SI
AGNATIONEM DEFINIAS, QUARUM RERUM NULLUM SUBEST [QUASI] CORPUS, EST TAMEN
QUAEDAM CONFORMATIO INSIGNITA ET IMPRESSA INTELLEGENTIA, QUAM NOTIONEM
VOCO. EA SAEPE IN ARGUMENTANDO DEFINITIONE EXPLICANDA EST. Omnem
definitionem manifestum est ad aliquid dici, ulicuius est enim semper
definitio. Quae uero ad aliquid dicuntur, quamdam proprietatem ex his sumant
nec esse est, ad quae referuntur. Quo fit ut ex his rebus quas determinat
definitio, in ipsas definitiones quaedam proprietas transferatur; sed quia quod
ad aliquid refertur, id non potest esse idem ei ad quod dicitur, propriam
quoque ipsum quod refertur ad aliud formam nec esse est possidere. Eoque fit,
ut in definitionibus, et sua insit forma, et ea quam ab his accipiunt, quae
definiunt consideretur. Quod M. Tullius uidens, primum diuidit definitiones
secundum ea quae definiuntur. Quarum genera duo esse proponit, unum earum
rerum quae sunt, alterum earum quae intelliguntur. Has igitur definitionum
differentias ex his uidetur sumpsisse quae in definitione monstrantur. Omnia
enim qua definiuntur aut corporalia sunt, aut incorporalia. Res enim omnes in
haec primitus diuiduntur. Ea uero quae corporalia sunt, esse dicit; ea quae
sunt incorporalia, non esse, non quod omnino ea quae incorporalia sunt non
sint, alioqui nec definitionem susciperent. Nam si definitio est qua explicatur
id quod definitur quid sit, eius rei, qua omnino non est, nec quid sit,
explicatio ulla esse potest. Sed quia humanum genus sensibus degit, id maxime
esse arbitratur, quod sensuum conprehensioni subiicitur. Quis enim sibi non
magis lapidem scire uideatur, aut hominem quam iustitiam, uel haereditatem, uel
quidquid aliud non sensibus [sed intelligentia comprehendit? Unde fit ut
propter euidentiam cognitionis ea magis esse uideantur quae subiecta sunt
sensibus, ea minime quae intelligentiae ratione capiuntur. Sed id
sciendum est, M. Tullium ad hominum protulisse opinionem, non ad ueritatem. Nam
ut inter optime philosophantes constitit, illa maxime sunt quae longe a
sensibus segregata sunt, illa minus, quae opiniones sensibus subministrant.
Unde etiam idem Cicero in Timeo Platonis ait: Quid est quod semper sit, nec
ullum habeat ortum, et quod gignatur, nec unquam sit? Quorum alterum,
intelligentiae ratione comprehenditur, alterum affert opinionem sensui rationis
expers. Hic igitur id quod semper sit, rationi adiecit, id uero quod nunquam
sit, sensibus coniunxit. Sed, ut dictum est, corporea esse, et incorporea
non esse, non ad ueritatem sed a communem quorumlibet hominum opinionem locutio
est. Ponit igitur exempla earum quidem rerum quae sunt, formas quasdam
corporalium rerum, ut fundum, aedes, parietes, stillicidium, atque id genus,
quae corporalia esse hac ratione ostendit, quoniam cerni tangique possunt;
earum uero rerum qua non sunt, exempla posuit, usucapionem, tutelam, gentem,
caeteraque quae sunt incorporea; quae ex hoc incorporea esse monstrauit, quod
ait, EA TANGI DEMONSTRATIVE non posse sed intelligentia atque ANIMO
comprehendi. Cur uero ea non esse dixerit, supposuit rationem dicens, nullum
quasi corpus earum rerum esse, nec molem aliquam quae feriat sensum. Quod enim
corpus esse potest usucapionis? Nam ipsa quae usucapiuntur, corporea sunt, ipsa
uero usucapio corporea non est. Ipsa enim per utendi consuetudinem
possidendi firmitudo, quodnam corpus habere potest? Item, quod quis tutela
regit, corporale est, homo namque est. Ipsa uero cura tutela, atque ipsum ius
alium tuendi, nihil omnino corporis habere potest. Homines quoque qui in eadem
gentilitate sunt, corporei sunt. Ipsa uero gentilitas, id est communis nominis
liberorum societas, ut Scipionum, Valeriorum et Brutorum, certe incorporea est;
sed quaedam eorum rerum incorporalis animi conceptio est, atque intelligentia,
quam notionem uocauit. Ipsa enim imaginatio usucapionis uel tutelae atque
intellectus incorporalis rei notio dicitur, quam Graeci *ennoia* uocant.
Diuisit igitur definitionem in has duas partes, scilicet secundum subiecti diilerentias,
ut alias quidem esse diceret definitiones earum rerum quae sunt, id est
corporalium, alias ueroearum quae non sunt, id est incorporalium. Hinc
quaeri potest, quod etiam superius breuiter commemoraui, quonam modo definito
non inter affecta numeretur, cuni ornnis definitio ad aliquid esse uideatur?
Idcirco enim affecta esse dicta sunt similitudo, contrarium, et caetera,
quoniam semper ad aliquid referuntur. Quod si etiam definitio refertur ad
aliquid, nec est absolutae ac propriae considerationis, ea quoque inter affecta
ponenda est. Sed occurritur, quoniam ea quae affecta sunt tanquam umbrae
quaedam corpus, ita extra posita non possunt id relinquere ad quod probantur
affecta, et aut omnino substantiam eorum ad quae affecta sunt, non significant
ut contrarium, simile et caetera. Aut si quando designant, una quaedam pars
intelligitur esse substantiae, uelut genus, species, differentia. Non enim
genus tota substantia est speciei, quando, quidem non solum genus speciem
format sed differentiae quoque; nec differentiae totam substantiae continent
formam, quandoquidem non sola differentia speciem perficit sed etiam genus.
Ipsa uero species quaedam generis pars est, at uero definitio, etsi ad aliquid
est, tamen totam substantiam monstrat, atque exsequatur ei rei quam definit, et
substantiam perficit, ut neque extraposita sit, sicut similitudo et contraria,
neque pars eius substantiae sit quam definitione determinat sed potius ipsa
substantia. Ac de hac quidem re satis dictum est. Idem uero de partibus
dici potest. Nam coniunctae partes totum id efficiunt cuius partes sunt. Nota
quoque tutum significat id quod designat, utque omnia coaequantur, et definitum
definitioni, et partes toti, et nota rei quam significatione declarat si non
sit aequiuoca, uel si res quae designatur non sit multiuoca. Sane illud
dubitari recte potest, cur cum dixisset duo genera esse definitionum, non ipsas
definitiones partitus est sed quae definiuntur, id est corporale atque
incorporale. Quod idcirco dictum uidetur, quia definitio cum sit ad aliquid, ut
dictum est, quamdam capit ex his, quorum; substantiam determinat,
qualitatem. ATQUE ETIAM DEFINITIONES ALIAE SUNT PARTITIONUM ALIAE
DIUISIONUM; PARTITIONUM, CUM RES EA QUAE PROPOSITA EST QUASI IN MEMBRA
DISCERPITUR, UT SI QUIS IUS CIVILE DICAT ID ESSE QUOD IN LEGIBUS, SENATUS
CONSULTIS, REBUS IUDICATIS, IURIS PERITORUM AUCTORITATE, EDICTIS MAGISTRATUUM,
MORE, AEQUITATE CONSISTAT. DIVISIONUM AUTEM DEFINITIO FORMAS OMNIS COMPLECTITUR
QUAE SUB EO GENERE SUNT QUOD DEFINITUR HOC MODO: AB ALIENATIO EST EIUS REI QUAE
MANCIPI EST AUT TRADITIO ALTERI NEXU AUT IN IURE CESSIO INTER QUOS EA IURE
CIVILI FIERI POSSUNT. Quoniam definitio ita exsubiecta re quam definit,
proprietatem capit, ut tamen formam propriam non relinquat, idcirco post eas differentias
definitionum, quae ab his rebus tractae sunt quae definiebantur, nunc a propria
forma definitionum differentias tradit. Propria uero forma uniuscuiusque
compositi in suis partibus constat itaque ex partibus definitionum tales differentias
docet, quod aliae definitiones per diuisionem, aliae per partitionem fiunt.
Definitur enim res quamlibet dum aut eius species omnes enumerantur aut partes.
Partes uero a specie quo differant, paulo posterius dicam. Hinc exponenda
arbitror Ciceronis exempla; dat enim partitionis exemplum hoc: Sit enim
propositum definire quid sit ius ciuile, dicemus ita: ius ciuile est quod in
legibus, senatus consultis, rebus iudicatis, iuris peritorum auctoritate,
edictis magistratuum, more, aequitate consistit. Lex igitur est quam populus
centuriatis comitiis ciuerit. Senatus consulta sunt quae fuerint senatus
auctoritate decreta. Res iudicatae sunt quae inter eos qui super aliqua re
ambigunt, sententia iudicum fuerint constitutae, quarum exemplo caeterae quoque
iudicantur. Iurisperitorum auctoritas est eorum qui ex duodecim tabulis, uel ex
edictis magistratuum, ius ciuile interpretati sunt, probatae ciuium iudiciis,
creditaeque sententiae. Edicta nmagistratuum sunt quae praetores urbani uel
peregrini, uel aediles curules iura dixere. Mos est quod in ciuitatem solium
est fieri. Aequitas est quod naturalis ratio persuasit. Haec igitur omnia unam
formam iuris efficiunt, tanquam partes, uelut hominem, caput, brachia, thorax,
uenter, crura atque pedes. Partitio est enim ut ipse ait, quae unamquamque rem
propositam, quasi in membra discerpit. Alteram uero partem definitionis,
quae per diuisionem sit specierum, tali monstrat exemplo. Definit enim quid sit
abalienatio eius rei quae mancipi est, dicens: ABALIENATIO EST EIUS REI QUAE
MANCIPI EST, AUT TRADITIO ALTERA NEXU, AUT CESSIO IN IURE, INTER QUOS EA IURE
CIVILI FIERI POSSUNT. Nam iure ciuili fieri aliquid non inter alios, nisi inter
ciues Romanos fieri potest, quorum est etiam ius ciuile, quod duodecim tabulis
continetur. Omnes uero res quae abalienari possunt, id est quae a nostro ad
alterius transire dominium possunt, aut mancipi sunt, aut non mancipi. Mancipi
res ueteres appellabant, quae ita abalienabantur, ut ea ab alienatio per
quamdam nexus fieret solemnitatem. Nexus uero est quadam iuris solemnitas, quae
fiebat eo modo quo in Institutionibus Caius exponit. Eiusdem autem Caii libro
primo institutionem de nexu faciendo, haec uerba sunt: Est autem
mancipatio, ut supra quoque indicauimus, imaginaria quaedam uenditio, quod
ipsum ius proprium Romanorum est ciuium, eaque res ita agitur, adhibitis
non minus quam quinque testibus Romanis ciuibus puberibus, et praeterea
alio eiusdem conditionis qui libram aeneam teneat, qui appellatur
libripens. Is qui mancipium accipit, aes tenens, ita dicit: Hunc ergo
hominem ex iure Quiritium meum esse aio, isque mihi emptus est hoc aere
aeneaque libra. Deinde aere percutit libram, indeque aes dat ei a quo
mancipium accipit, quasi pretii loco. Quaecumque igitur res, lege
duodecim tabularum, aliter nisi per hanc solemnitatem abalienari non poterat.
Sui iuris autem caeterae res nec mancipi uocabantur, eaedem uero etiam in iure
cedebantur. Cessio uero tali fiebat modo ut secundo commentario idem Caius exposuit.
In iure autem cessio fit hoc modo: apud magistratum populi Romani, uel
apud praetorem, uel apud praesidem prouinciae, is cui res in iure ceditur
rem tenens ita uindicat: Hunc ego hominem ex iure Quiritium meum esse aio.
Deinde postquam hic uindicauerit, praetor interrogat eum qui cedit an
contrauindicet; quo negante, aut tacente, tunc ei qui uindicauerit, eam
rem addicit, idque legis actio uocabatur. Res igitur quae mancipi
sunt, aut nexu, ut dictum est, abalienabantur, aut in iure cessione. Has
autem solemnitates quasdam esse iuris, ex superioribus Caii uerbis ostenditur.
At si res ea quae mancipi est nulla solemnitate interposita tradatur,
abalienari non poterit, nisi ab eo cui traditur, usucapiatur. Quae cum ita
sint, recte definita est secundum diuisionem abalienatio rei mancipi, scilicet
quae aut nexus traditione, aut in iure cessione perficitur. Nam pura
traditione, abalienatio rei mancipi non explicatur. Species uero has esse, non
partes, hinc intelligitur, quia si quis nexu abalienet rem mancipi, id quod
suum fuit, in alterius potestatem pleno iure transtulit. Quid si etiam in iure
cedat, plenum abalienationis ius erat. Ubi autem plenum nomen eius, quod
diuidunt, partes suscipiunt, illud genus, et has species esse paululum quoquo
dialectica cognitione imbutus intelligit. Quae cum ita sint, diuisit
Cicero definitionem in duas partes, unam quae partium enumeratione fieret,
alteram quae per partium diuisionem, utraque uero definitio partes enumerat.
Sed hoc interest, quia haec quidem species, illa uero membra partitur. Hic
suboritur quaestio ualde difficilis. Nam si definitio est etiam partitio, mirum
uideri potest quemadmodum alter sit a definitione locus, alter a partium
enumeratione. Quae res maximam confusionem praestat. Nam cum superius in
locorum enumeratione alter a definitione locus, alter sit a partium
enumeratione propositus, cumque nunc enumerationem partium, uel diuisionem,
definitionis species esse confirmet, non est dubium quin cum idem sit partium
enumeratio quod definitio (idem namque est species quod genus), idem sit locus
a definitione, qui est a partium
enumeratione. Cuius quaestionis ualde difficilis, facilior absolutio est,
si definitionum ipsarum formas ac distantias colligamus. Multis namque modis
fieri definitio potest. Inter quos unus est uerus atque integer definitionis
modus qui etiam substantialis dicitur; reliqui per abusionem definitiones
uocantur. De quibus omnibus paulo posterius integram faciam diuisionem. Nunc in
commune sic disseram: nam quia omnis definitio explicat quid sit id quod
definitur. Explicatio autem fit duobus modis: uno quidem cum pro re minime
cognita planius aliquid affertur; alio uero cum fit quaedam partium enumeratio.
Ac de priore quidem modo, posterius. Nunc uero de enumeratione partium ita dicendum
est, quod omnis definitio, quae per partium enumerationem fit, quasi quaedam partitio
recte intelligitur. Dictum est, id quod in nomine confuse significaretur, in
definitione quae fit enumeratione paritum, aperiri atque explicari. Quod fieri
non potest nisi per quarumdam partium nuncupationem; nihil enim dum explicatur
oratione, totum simul dici potest. Quae cum ita sint, cumque omnis huiusmodi
definitio quaedam sit partium distributio, quatuor his modis fieri potest. Aut
enim substantiales partes explicantur, aut proprietatis partes dicuntur, aut
quasi totius membra enumerantur, aut tanquam species diuiduntur.
Substantiales partes explicantur, cum ex genere ac differentiis definitio
constituitur. Genus enim quod singulariter praedicatur, speciei totum est. Id
genus sumptum in definitione, pars quaedam fit. Non enim solum speciem complet,
nisi adiiciantur etiam differentiae, in quibus eadem ratio quae in genere est.
Nam cum ipsae singulariter dictae totam speciem claudant, in definitione
sumptae, partes speciei sunt, quia non solum speciem quidem esse designant sed
etiam genus. Huius exemplum est: Homo est animal rationale mortale.
Cum ergo tota definitio homini coaequetur, totiusque definitionis partes sint,
tum anima, tum rationale, tum mortale, ipsius hominis partes esse uidentur
singula, quae eiusdem definitionis partes sunt. Haec igitur proprio nomine
definitio nuncupatur. Item est illa definitio, quando in unum accidentia
colliguntur, atque unum aliquid ex his efficitur, et est ueluti quaedam partium
enumeratio, non in substantia sed in quadam accidentium collectione posita;
huius exemplum: Animal est quod moueri propria uoluntate possit.
Animali namque et motus est accidens, et uoluntas, et possibilitas sed haec
iuncta perficiunt animal, non substantialiter constituentia sed per quaedam
accidentia designantia quod animalis quasi quaedam partes sunt, et haec
descriptio nuncupatur. At si non accidentia rei sed quasi membra quaedam
dicamus, ex quibus componitur atque coniungitur, atque inde definitionem facere
tentemus, hoc modo dicimus: Domus est quae fundamento parietibus
tectoque consistit hic membra quaedam sumpta sunt ad definitionem, quibus
res tota coniungitur, et haec uocatur per enumerationem partium definitio.
At si quis ita definiat ut non in definitione ponat membra sed species, a
diuisione specierum definitio nuncupatur: uelut si quis hoc modo
pronuntiet: Animal est substantia quae uel sensu tantum uel sensu et
ratione nitatur. Haec igitur quatuor a se differre manifestum est.
In ea namque definitione quae per substantiales partes efficitur, singulae
partes maiores esse uidentur, et substantialiter uniuersaliores ab ea requam
definiunt, ut animal maius est ab homine. Mortale etiam atque rationale,
singula hominis transgrediuntur naturam, quae in unum conuenientia, eidem quo
sigillalatim maiora sunt coaequantur. Accidentia uero quae in definitione
ponuntur, omnino a substantia ratione [1097C] disiuncta sunt. In ea uero
definitione quae ex partium enumeratione perficitur, talia sunt quae
enumerantur, ut singula totius deflniti nomen capere non possint, atque idcirco
eodem minora sunt, ut fundamenta non possint domus uocabulo nuncupari:
fundamenta enim domo minora sunt, itemque caeterae partes. At uero in ea
definitione quae per diuisionem fit, singulae quidem partes tota ea re quae
definitur minores sunt, totum tamen definitae rei nomen suscipiunt. Ut
rationale nomen capit animalis, eodem modo irrationale. Quibus ita
discretis, quotiescumque ab ea definitione quae per substantiales partes
efficitur, uel ab ea quae per accidentium enumerationem colligitur,
argumentatio fit, a definitione, id est a toto tractum dicitur argumentum. Quoties
uero ab ea definitione quae uel per membrorum enumerationem, uel per specierum
diuisionem perficitur, argumentatio fit, ab enumeratione partium argumentum
ductum esse perhibetur. Sed Tullius quia iam partitionem definitionis ingressus
est, etiam hanc interposuit, quae non ad definitionem sed ad enumerationis
partium locum pertinebat. Huius uero rei argumentum est, quia cum post, de
eisdem locis latius tractans, de enumeratione partium loqueretur, nullam aliam
enumerationem partium posuit, nisi eam quam nunc definitionis speciem
dixit. Nec tamen est arbitrandum omnem partitionem definitionis locum posse
obtinere, ut si quis sic dicat, fundamenta, parietes et tectum domus est, id
non est nec esse. Potest namque esse porticus publicis usibus destinata, potest
item aliud quodlibet, ut theatrum quod propter ampliores sonitus exhibendos
tegi solet. Sed id nunc intelligere nos oportet, posse per partitionem aliquid
saepe definiri, cum partium illa collectio unam rem tantum possit efficere, ut
si nihil esset aliud quod fundamenta, parietes atque tectum posset habere, nisi
domus, iure definitio facta esse uideretur, domum esse quam fun damenta,
parietes tectumque perficiunt. SUNT ETIAM ALIA GENERA DEFINITIONUM, SED AD
HUIUS LIBRI INSTITUTUM ILLA NIHIL PERTINENT; TANTUM EST DICENDUM QUI SIT
DEFINITIONIS MODUS. Hunc locum Victorinus unius uoluminis serie aggressus
exponere et omnes definitionum differentias enumerare, multas interserit, quae
definitiones esse pene ab omnibus reclamantur. Inter definitiones enim penitet
nomina, quod specialiter Aristoteli in omni doctrinarum genere peritissimo non
uidetur; pernegatque in Topicis nomine fieri definitionem, ueluti si quis
dicat: Quid est conticescere? et respondeatur: Tacere!
hae nullo modo definitiones habendae sunt. Quod etiam ex ipsius M. Tullii
definitione approbari potest, per quam definitio quid esset ostendit; dixit
enim esse definitionem orationem quae id quod definitur explicat quid sit. Sed
cum nomen non sit oratio, manifestum est nomine definitionem non posse
constitui, cum praesertim ne omnia quidem qua oratione promuntur atque aliquid
ostendunt, proprio definitionis nomine designentur, ueluti descriptiones,
omnisque alia oratio quae non ex substantialibus partibus sed ex quolibet alio
modo coniunctis efficitur. Quod ne ipse quidem Victorinus ignorat. Sed
uidetur id definitionis loco ipse sibi Victorinus ad disserendi sumpsisse
propositum, quod quoquo modo rem subiectam posset ostendere. Idcirco enim nomen
quoque in definitionum numerum recepit, quoniam saepe notiore uocabulo fit
clarius quod ignotiore antea prolatum latebat. Idcirco etiam nos superius
diximus explicationem fieri duobus modis: uno quidem cum pro re minime cognita
planius aliquid afferatur; alio uero cum fit per quamdam partium enumerationem:
ut ea quidem explicatio in qua notius aliquid affertur, nominis sit; ea uero
quae fit per partium enumerationem orationis, quanquam etiam in ipsis
orationibus semper planius aliquid atleratur quo notius fiat illud de quo
disseritur. Ut igitur nihil expositio nostra praetermittat, et
definitionis proprietas appareat, itaque omnia in notitiam deducantur, ut nec
uera definitio nesciatur, et quae non sit proprie uere quo definitio sub
scientiam cadat, talis definitionum differentia facienda est. Definitionum enim
aliae proprie definitiones sunt, aliae abusiuo nuncupantur modo. Ac propriae
quidem definitiones sunt quae ex genere differentiisque consistunt, uelut
haec: Homo est animal rationale mortale hic enim animal genus est;
rationale uero et mortale differentiae. Earum uero definitionum quae non
proprie sed abutendo definitiones uocantur, aliae sunt quae singulis nominibus denotantur,
aliae uero quas explicat ac depromit oratio. Atque illarum quidem
definitionum quae tantum nomine designantur, aliae sunt quae *kata lexin*, id
est ad uerbum fiunt, cum pro nomine redditur nomen, uelut si dicat aliquis: Quid
est conticere? et respondeatur: Tacere! uel: Quid est
haurit? Percutit! Aliae uero, quae exempli gratia ponuntur, ut cum
uolumus designare quid est substantia, exempli gratia dicimus: Ut
homo haec uocatur Graece *typos* quae idcirco, ut dictum est, inter definitiones
ponitur, quoniam id quolibet modo aliquid designat eius quod designatur, et si
non proprie, tamen aliquo modo uidetur esse definitio. Earum uero
definitionum quae in oratione consistunt, neque tamen sunt propriae, multae
sunt diuersitates. Quarum est omnium nomen communis descriptio. Harum aliae
fiunt partitione, aliae diuisione, de quibus superius, ut dictum est. Aliae
uero substantiales quidem differentias sumunt sed genus non adiiciunt, atque
haec quidem a Victorino *ennoematike* dicitur, quasi quamdam communem continens
notionem, ueluti si quis dicat: Homo est quod rationali conceptione uiget
mortalitatique subiectum est. Hic igitur genus positum non est sed
differentiae substantiales. Aliae uero sunt quae pluribus quidem
qualitatibus designantur accidentibus tamen ita ut singulae qualitates, etiamsi
non coniungantur, possint tamen quod demonstratur efficere, ut: Homo est
ubi pietas est, ubi aequitas, et rursus ubi malitia et uersutia esse
possunt nam et si caetera nullus adiungat, sufficit ad ostendendum hominem dicere: ubi
pietas inesse potest, uel ubi iustitia, uel caetera haec uocatur
*poiotes*. Aliae uero sunt quae pluribus in unum accidentibus coniunctis
efficiuntur, ut siquis luxuriosum definire uelit, dicens: Luxuriosus est
qui pluribus et non necessariis sumptibus in delicias affluit, et in
libidinem fertur effusior omnia enim coniuncta luxuriosum uidentur
efficere, singula uero minime: haec uocatur *hypographike*. Aliae quoque
fiunt eo modo, ut ad signandam, differentiam proponantur in his rebus quae in
discreto fine coniunctae sunt, ut si dubitet quis, Nero imperatorne an tyrannus
fuerit, dicit eum tyrannum fuisse, quoniam crudelis fueritatque intemperans.
Haec enim adiuncta differentia tyrannum ab imperatore seiungit. Aut etiam si de
eodem tyranno atque rege dubitetur quid uterque sit, iuncta differentia
utrosque designat, ut si temperantia quidem regi uel pietas, tyranno uero et
intemperantia et crudelitas conuenire dicatur: haec uocatur *kata
diaphoran*. Alia quae per translationem dicitur, ut: Adolescentia
est flos aetatis. Illa quoque definitio esse diciturquae fit ex
priuatione contrarii, ut: Bonum est quod malum non est. Illa
quoque Victorinus definitionem ponit, quae tantum propriis nominibus aptari
potest, quae etiam *hypotyposis* appellatur, ut: Aenas est Veneris et
Anchisae filius. Praeter has etiam illa est quae fit per indigentiam
pleni, ut quadrans est cui dodrans deest ut sit as. Ponit etiam
Victorinus inter differentias definitionum illam quoque quae per quamdam laudem
fieri potest, ut: Lex est mens, et animus, et consilium, et sententia
ciuitatis. Quod maxime ratione caret. Non enim laudis modus illi
faciet differentiam. Illa enim consideranda sunt quae in definitione ponuntur,
non quo animo constituta sunt. Quod si recipienda fuit laudandi uoluntas inter
differentias definitionum, cur non uituperandi quoque uoluntas aliam
differentiam definitionis efficiat? Sed hoc apertissime inconueniens et
ueritati uidetur esse contrarium. Fiunt etiam definitiones per proportionum,
ut si quis dicat: Homo est minor mundus. Sicut etiam mundus ratione
regitur, ita quoque quoniam homo multis partibus iunctus, habet tamen in
omnibus rationem ducem, minor mundus dici potest. Fiunt etiam definitiones a
relationibus, cum dicitur: Quid est pater? respondetur: Cui est
filius. Causa quoque solet efficere definitionem, ut cum
dicimus: Quid est dies? respondetur: Sol super terram
causam enim, id est solem, pro re ipsa cuius causa est interposuimus, atqueita
diem definitionem monstrauimus. Hae sunt definitionum differentiae quas
in eo libro quem de definitionibus Victorinus edidit, annumerauit, quas M.
Tullius praetermittit eo nomine, quod eas minime necessarias existimauerit. Nos
uero ne quid perfectio deesset operi, etiam quae sunt a Cicerone praetermissa
subiecimus. SIC IGITUR VETERES PRAECIPIUNT: CUM SUMPSERIS EA QUAE SINT EI REI
QUAM DEFINIRE VELIS CUM ALIIS COMMUNIA, USQUE EO PERSEQUI, DUM PROPRIUM
EFFICIATUR, QUOD NULLAM IN ALIAM REM TRANSFERRI POSSIT. UT HAEC: HEREDITAS EST
PECUNIA. COMMUNE ADHUC; MULTA ENIM GENERA PECUNIAE. ADDE QUOD SEQUITUR: QUAE
MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM PERVENIT. NONDUM EST DEFINITIO; MULTIS ENIM MODIS
SINE HEREDITATE TENERI PECUNIAE MORTUORUM POSSUNT. UNUM ADDE VERBUM: IURE; IAM
A COMMUNITATE RES DISIUNCTA VIDEBITUR, UT SIT EXPLICATA DEFINITIO SIC:
HEREDITAS EST PECUNIA QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM PERUENIT IURE. NONDUM EST
SATIS; ADDE: NEC EA AUT LEGATA TESTAMENTO AUT POSSESSIONE RETENTA; CONFECTUM
EST. ITEMQUE [UT ILLUD]: GENTILES SUNT INTER SE QUI EODEM NOMINE SUNT. NON EST
SATIS: QUI AB INGENUIS ORIUNDI SUNT, NE ID QUIDEM SATIS EST, QUORUM MAIORUM
NEMO SERVITUTEM SERVIVIT. ABEST ETIAM NUNC: QUI CAPITE NON SUNT DEMINUTI. HOC
FORTASSE SATIS EST. NIHIL [1100D] ENIM VIDEO SCAEVOLAM PONTIFICEM AD HANC
DEFINITIONEM ADDIDISSE. ATQUE HAEC RATIO VALET IN UTROQUE GENERE DEFINITIONUM,
SIVE ID QUOD EST, SIVE ID QUOD INTELLEGITUR DEFINIENDUM EST. Definitionis
ratione proposita diuisaque per singulas partes tum materiae, tum etiam formae;
materiae quidem, cum definitionum esse dixit, uel earum rerum quae corporeae
essent, uel earum quae incorporeae; formae uero cum aut partitionibus aut
diuisionibus definitiones fieri docuit; praetermissisque caeteris quaecumque ad
propositum opus minime pertinerent, nunc quod utilissimum est, maximeque totam
definitionem intelligentiam significare potest, exsequitur. Id autem est:
Qui sit in omnibus, quaecumque quomodolibet fiunt, definitionis modus. Est
autem una atque omnibus communis definiendi ratio, ut ex communitatibus inter
semet iunctis atque compositis in unam proprietatem rei definitio colligatur.
Omnia enim quae communia atque uniuersalia sunt, si quid eis fuerit adiectum,
determinatione minuuntur, et ad particularitatem redeunt, atque eo ambitu quo
concludebant cuncta, cohibentur, ueluti cum generi adiicitur differentia, et
fit species. Nam cum genus per se proprio ambitu multas species contineat, ei
si propriam adiicias differentiam, minuitur, et in quamdam quodammodo
particularitatem redit, ueluti cum dicimus animal, hoc nomen multa concludit.
At si ei rationale adiiciae, faciasque animal rationale, minus erit a simplici.
Minus namque est animal rationale a simpliciter animali.Ita additio
differentiae quod maius fuit in particularitatem quamdam redegit atque cohibuit.
Quoties igitur aliqua res definienda est, sumitur id quod ei cum pluribus aliis
commune est, huic adiiciuntur differentiae, statimque nec esse est minuatur id
quod pluribus fuerat antecommune, et si hac differentiae additione in tantum
modum decreuerit, ut rei quae definitur fiat aequalis, aiias differentiaa
colligere atque aptare non nec esse erit sed id ipsum quod ita decreuit, ut
aequale sit ei quod definitur, definitionem esse nec esse est. At si adhuc
amplius sit ab ea re quae definitur, quaeramus nec esse est aliam differentiam,
qua adiuncta numerus quidem crescat, uis autem communitatum differentiarum
additione decrescat, atque id hactenus faciendum, quatenus, ut dictum est, ea
quae ad definitionem sumuntur ei quod definiendum est adaequentur. Ut
igitur id non ratione solum, uerum conuenienti quoque clarius fiat exemplo,
sumatur res notissima ad definitionem, id sit homo. Huius igitur ita
quaerimus definitionem: sumimus quod ei cum pluribus aliis commune est, id est
animal. Dicimus igitur hominem esse animal, nondum est definitio, primum quia,
ut dictum est, solo nomine definitio reddi non potest; dehinc quia animal maius
est homine. Ut igitur minuatur animal et homini coaequetur, addimus
differentiam, qua adiuncta, rerum quidem numerus crescit, uis autem rei atque
amplitudo minuitur. Addo igitur rationale, efficioque animal rationale. Minus
est igitur animal rationale quam proprie animal. Dico autem hominem esse animal
rationale. Sed id nondum coaequatur ad hominem, possunt enim esse animalia rationabilia,
sicut Platoni quoque de astris placet, quae homines non sunt. Addo igitur
rursus alium differentiam, si quoquo modo iterum definitio contrahatur, ut fiat
homini quod definitur aequale; adiungo igitur mortale, ac dico hominem esse
animal rationale mortale, id aequatur ad hominem. Nam et qui homo est, animal
rationale mortale est. Dico igitur hominis hanc esse definitionem quae ex
pluribus communibus iunctis unum tamen quiddam homini proprium atque aequale
conficit. Atque in caeteris definitionibus eadem ratio est. Ut
definitiones fiant collectis communitatibus, in unumque copulatis, cum necesse
sit illa copulatione quae communia sunt contrahi atque in minorem cohiberi
modum, eique quod definitur ex communitatibus iunctis aliquid proprium atque
aequale componitur. Hoc est igitur quod ait Cicero, hunc esse definitionis
modum, cum sumpseris ea quae sint ei rei quam definire uelis cum aliis
communia, usque eo persequi, ut proprium efficiatur, quod in nullam aliam rem
transferri possit, ut his uerbis et hac sententia breuiter significare uideatur
hanc esse definitionem quae, ex substantialibus communitatibus iuncta atque in
minorem modum redacta, fit ei rei quae definitur aequalis. Exempla uero
quae ponit huiusmodi suut, unum definiendae haereditatis, alterum gentilitatis.
Haereditatis quidem hoc modo: HAEREDITAS EST PECUNIA. Commune hoc et multis
aliis conueniens quae haereditates non sunt, ut donationibus, ut furtis, uel
quibuslibet aliis pecuniariis rebus quae minime sunt haereditates. Huic igitur
pecuniae addendum aliquid fuit, id est: QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM
PERVENIT. Haereditas enim pecunia est ad quempiam alicuius morte perueniens.
Sed ne id quidem plenum haereditatis explicat intellectum. Commune namque est.
Et pecuniae mortuorum pluribus teneri modis possunt, uelut si bello quis uictus
est ac spoliatus. Addendum igitur est aliquid: IURE, ut sit, HAEREDITAS EST
PECUNIA QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM IURE PERVENIT. Haereditates enim iure
capiuntur. Videatur forsitan hoc loco definitionem posse consistere sed minime;
quid enim? si legata pecunia est, haereditas quidem dici non potest, capta
tamen morte alicuius iure pecunia est. Nam si testamenta iure fiunt, pecunia
etiam iure legatur, adiiciendum est aliquid, id scilicet quo ab haereditatibus
legata separentur, ut dicamus, haereditatem esse pecuniam morte alicuius ad
quempiam peruenientem iure, quae legata non sit. Num satis est definitioni?
Minime. Quid enim si meum quidem dominium sit fundi, uel alicuius pecuniariae
rei, alterius uero ususfructus. Nam morte eius cui ususfructus competit, ad me
res illa reuertitur, quae in meo dominio proprietatis possessione iure
tenebatur? neque tamen haereditas esse potest, adiiciendum igitur est, minime
possessione esse relentam, id est, ut proprietatis possessione id quod ex morte
alicuius iure non legatam peruenit non retineatur. Hoc autem modo possessione
retineri potest, si sit nostra proprietas, et eius qui decesserit
ususfructus. Coniuncta igitur omnia in unum facient haereditatis
definitionem hoc modo: Haereditas est pecunia quae morte alicuius ad
quempiam peruenit iure, non legata, neque possessione retenta. Haec
definitio est aequalis haereditati. Nam ut haereditas pecunia est morte
alicuius ad quempiam perueniens iure, neque legata, neque possessione retenta,
ita quaecumque pecunia alicuius morte ad aliquem iure peruenerit, neque legata
sit, neque retenta, hanc haereditatem esse nec esse est. Sed cum M.
Tullius ad eum usque locum definiendo uenisset, ut diceret haereditatem esse
pecuniam quae morte alicuius ad quempiam peruenisset, iure ait: iam a
communitate res disiuncta uidebitur, ut sit explicata definitio sic: Haereditas
est pecunia quae morte alicuius ad quempiam iure peruenit. Idque ita dictum
est, quasi iam plena facta sit definitio. Quid enim est aliud explicatam esse
definitionem, et a communitate disiunctam, nisi perfectam, et cui desit nihil?
Sed rursus quasi non sit explicata definitio, nec a communitate disiunctam,
adiicit: NONDUM EST SATIS: ADDE: NEC EA AUT LEGATA TESTAMENTO AUT POSSESSIONE
RETENTA. Cuius adiectionis haec ratio est, fecit enim definitionem aliis
adiunctis, aliis separatis. Itaque id quod definiebat, uel his quae adiunxit,
uel his quae separauit, a caeterorum omnium communitate segregauit. Haereditatem
enim dixit esse pecuniam, huic addidit, morte alicuius ad aliquem peruenientem.
Separauitque eam ab iis pecuniis, quae non morte alicuius ad aliquem sed
contractu uiuentium peruenirent, addidit IURE, ut ab his pecuniis separaret
quae per uim morte alterius ad quempiam peruenirent. His igitur duobus, MORTE
atque IURE, ea pecunia effecta est, quae a caeteris ita separetur, ut tamen per
legitimum acquireadi modum, non inter utrosque uiuos sed inter unum uiuum atque
alterum mortuum fieret. Haec igitur una separatio ac caeteris facta est, atque
ideo ait explicatam esse definitionem et a communitate disiunctam. Sed
quoniam in ea ipsa pecunia quae morte et iure ad aliquem peruenit inerant
quaedam quae haeredites non essent, [1103C] harum separatione plena effecta est
haereditatis definitio. Nam cum diceret haereditatem pecuniam esse, itemque
quae morte alicuius ad aliquem peruenisset, itemque et quae iure, haec omnia
efficientia substantiam haereditatis apposita sunt. Sed quoniam erant in hac
collectione quaedam ad quae huius collectionis intellectus transferri posset,
nec tamen essent haereditates, ueluti legatum aut possessionis retentio, his
substractis reliqua fuit haereditas, de qua intelligi possit pecunia alicuius
morte ad quempiam iure perueniens. Non igitur legatum, aut possessionis
retentio substantiam haereditatis efficiunt, quippe quae impedirent ad eius
substantiam demonstrandam, nisi remouerentur. At uero nec negatio quidem
cuiusquam substantiam perficit sed tantum quid non sit ostendit. Quod si
legatum et possessionis retentio haereditatis substantiam non modo non
complent, uerum etiam impediunt atque corrumpunt, nisi fuerint disiuncta atque
seposita; cumque harum negatio nihil ex haereditatis substantia monstret sed
tantum quid non sit ostendat; relinquitur pars superior, id est pecunia morte
alicuius ad quempiam iure perueniens, quae substantiam haereditaiis ostendat,
ea quae sit explicata definitio a caeterisque disiuncta. Sed quoniam rursus, ut
dictum est, quaedam sunt ad quae deriuari huius definitionis intelligentia
possit, idcirco ad discretionem integram designandam reliqua pars additur.
Itaque quoniam ista demonstrant haereditatem, efficiuntque substantiam iure
dictum est, IAM A COMMUNITATE RES DISIUNCTA VIDETUR, UT SIT EXPLICATA
DEFINITIO: HAEREDITAS EST PECUNIA QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM PERVENIT
IURE. Sed quoniam rursus hic intellectus ad plura intra se posita poterat
conuenire, non immerito additum est: NON EST SATIS et caetera, quae legatum et
possessionis retentionem ab haereditatis definitione seiungunt: ac de priore
quidem haereditatis exemplo haec dicta sint. Ad huius uero similitudinem
etiam secundum tractat exemplum, quod de definitione gentilitatis est positum.
Gentiles enim sunt qui eodem nomine inter se sunt, ut Scipiones, Bruti et caeteri.
Quid si serui sunt? num ulla gentilitas serorum esse potest? Minime.
Adiiciendum igitur: Qui ab ingenuis oriundi sunt. Quid si libertinorum nepotes
ciuium, Romanorum eodem nomine nuncupentur? num gentilitas ulla est? Ne id
quidem, quoniam ab antiquitate ingenuorum gentilitas ducitur; addatur igitur:
Quorum maiorum nemo seruitutem seruiuit. Quid si per adoptionem in alterius
familiam transeat? tunc etiamsi eius gentis ad quam migrauit nomine nuncupetur,
licet ab ingenuis et ab iis ortus parentibus sit qui nunquam seruitutem
seruierint, tamen quoniam in familia gentis suae non manet, ne in gentilitate
quidem manere potest; addendum igitur est: Neque capite sunt diminuti. Hoc
fortasse, inquit, satis est secundum Scaeuola, pontificis definitionem, nihil
enim ulterius adiecit, ut sit definitio gentilium haec: Gentiles sunt, qui
inter se eadem sunt nomine, ab ingenuis oriundi, quorum maiorum nemo seruitutem
seruiuit, et ubi gentilitatem nulla capitis diminutio destruxit. Haec quoque
definitio facta est ex pluribus communitatibus in unum confluentibus atque unam
proprietatem eius rei quae definiebatur, id est gentilitatis,
facientibus. Hic igitur definitionis modus in utroque genere rerum ualet,
siue quae sunt, siue quae non sunt, id est siue corporalium, siue
incorporalium; nam, ut superius ostensum est, id esse Cicero dicit quod
corporale sit, id non esse quod est incorporale. Ac postremo omnium
definitionum modus hic est, ut ex pluribus communitatibus aliqua proprietas
fiat. Sed distant a se definitiones, quod hae que proprie definitiones uocantur
ex his communitalibus coniunguntur quae substantiales sunt. Hae uero quae non
uerae sed abutendo definitions dicuntur, ex accidentibus communitatibus
congregantur. PARTITIONUM [AUTEM] ET DIVISIONUM GENUS QUALE ESSET
OSTENDIMUS, SED QUID INTER SE DIFFERANT PLANIUS DICENDUM EST. IN PARTITIONE
QUASI MEMBRA SUNT, UT CORPORIS CAPUT UMERI MANUS LATERA CRURA PEDES ET
CAETERA. IN DIVISIONE FORMAE, QUAS GRAECI *EIDE* VOCANT, NOSTRI, SI QUI
HAEC FORTE TRACTANT, SPECIES APPELLANT, NON PESSIME ID QUIDEM SED INUTILITER AD
MUTANDOS CASUS IN DICENDO. NOLIM ENIM, NE SI LATINE QUIDEM DICI POSSIT,
SPECIERUM ET SPECIEBUS DICERE; ET SAEPE HIS CASIBUS UTENDUM EST; AT FORMIS ET
FORMARUM VELIM. CUM AUTEM UTROQUE VERBO IDEM SIGNIFICETUR, COMMODITATEM IN
DICENDO NON ARBITROR NEGLEGENDAM. GENUS ET FORMAM DEFINIUNT HOC MODO:
GENUS EST NOTIO AD PLURIS DIFFERENTIAS PERTINENS; FORMA EST NOTIO CUIUS
DIFFERENTIA AD CAPUT GENERIS ET QUASI FONTEM REFERRI POTEST. NOTIONEM APPELLO
QUOD GRAECI TUM *ENNOION* TUM *PROLEPSIN*. EA EST INSITA ET ANIMO PRAECEPTA
CUIUSQUE COGNITIO ENODATIONIS INDIGENS. FORMAE SUNT IGITU] EAE IN QUAS GENUS
SINE ULLIUS PRAETERMISSIONE DIUIDITUR; UT SI QUIS IUS IN LEGEM MOREM AEQUITATEM
DIVIDAT. FORMAS QUI PUTAT IDEM ESSE QUOD PARTIS, CONFUNDIT ARTEM ET
SIMILITUDINE QUADAM CONTURBATUS NON SATIS ACUTE QUAE SUNT SECERNENDA
DISTINGUIT. SAEPE ETIAM DEFINIUNT ET ORATORES ET POETAE PER TRANSLATIONEM
VERBI EX SIMILITUDINE CUM ALIQUA SUAUITATE. SED EGO A VESTRIS EXEMPLIS NISI
NECESSARIO NON RECEDAM. SOLEBAT IGITUR AQUILIUS COLLEGA ET FAMILIARIS MEUS, CUM
DE LITORIBUS AGERETUR, QUAE OMNIA PUBLICA ESSE VULTIS, QUAERENTIBUS EIS QUOS AD
ID PERTINEBAT, QUID ESSET LITUS, ITA DEFINIRE, QUA FLUCTUS ELUDERET; HOC EST,
QUASI QUI ADULESCENTIAM FLOREM AETATIS, SENECTUTEM OCCASUM VITAE VELDT
DEFINIRE; TRANSLATIONE ENIM UTENS DISCEDEBAT A UERBIS PROPRIIS RERUM AC
SUIS. QUOD AD DEFINITIONES ATTINET, HACTENUS; RELIQUA VIDEAMUS. Quoniam
definitionum formas in partitiouem diuisionemque, distribuit nequaquam rerum
auditor similitudine turbaretur, diuisionis ao partitionis differentias prodit,
ac primum aliud partes, aliud species esse demonstrat. Species enim saepe
partes, partes uero nunquam species appellantur. Differant uero haec a se,
quoniam partes totius membra coniungunt, species uero genus diuidit atque
dispertit. Nam, ut superius quoque dictum est, partes eius quod copulant non
suscipiunt nomen totius. Neque enim fundamenta uel tectum domus esse dici
possunt, nam nisi omnia quae quid efficiunt iuncta sint, totius uocabulum
singula non habebunt; at uero species etiam singulae generis suscipiunt nomen,
ut homo animalis. Quo fit, ut in his illa quoque differentia possit agnosci,
quod partes quidem, totius partes, species uero non totius, scilicet uniuersalis
rei, id est generis, species esse dicuntur. Differt uero totum a genere, quod
genus quidem uniuersale est totum uero minime, quod probatur hoc modo. Si enim
id quod totum dicitur, ut domus, uniuersale esset, partes quoque eius totius
susciperent nomen; at non suscipiunt, ut saepe monstratum est; quod igitur
totum est, uniuersale non est. Genus uero uniuersale esse manifestum est,
quoniam eius nomen deductae ab eo formae suscipiunt. Item alia
differentia. Genus semper speciebus suis prius est, totum uero suis partibus
posterius inuenitur. Nisi enim partes fuerint, totum non potest coniungi. Quo
fit ut si genus pereat, species quoque perimantur; si species intereat, maneat
genus quod in partibus totoque contrarium est. Nam si pars quaelibet una pereat,
totum nec esse est interire; si uero totum, quod partes iunxerant, dissipetur,
partes maneant distributae: ueluti si domus tecta et parietes, et fundamenta a
semetipsis extrinsecus posita intelligantur, domus quidem non erit quia
coniunctio destructa est, partes tamen manebunt. Propriis igitur
nominibus M. Tullius partes quidem ueluti totius membra appellat, species uero
formas. Idcirco, quoniam non satis ei apta uidetur inflexio casum ab eo nomine
quod est species. Et licet plures, inquit, usurpauerint hoc nomen, tamen
quoniam dura est huius nominis per casus inflexio, cum dicitur speciei,
specierum, speciebus, idcirco commoditatem in dicendo, ut ipse ait, non
arbitratus est negligendum, ut formas uocaret in cuius nominis casibus nulla
sentitur asperitas. Et quoniam forma praeter genus esse non potest (nihil
enim praeter suum potest esse principium), utrorumque apposuit definitiones,
dicens genus esse notioncm ad plures differentias pertinentem. Notio uero
intellectus est quidam et simplex mentis conceptio, quae ad res plures
pertineat a se inuicem differentes. Id uero genus esse manifestum est, quod
apertissimo liquet exemplo. Animalis quippe intellectus ad plures differentias
pertinet, ad rationale scilicet atque irrationale, ad mortale etiam atque
immortale, ad ambulabile, reptibile, uolatile, natabile, et est eorum omnium
quae sub his differentiis sita sunt, genus. Idem uero significat haec definitio
quod etiam uetus, haec est huiusmodi: Genus est quod de pluribus specie
differentibus in eo quod quid est praedicatur, uelut animal, genus ad plures
res specie differentes, id est ad hominem atque equum, in eo quod quid est
praedicatur. Nam interrogantibus quid est homo uel equus, animal dicitur.
Item formae definitionem talem dedit. Forma est notio cuius differentia ad
caput generis, quasi fontem, referri potest, et recte. Nam si formae a genere
deducuntur, species necesse est referantur ad genus. Si igitur principium
quoddam et fons formae genus est, nec esse est ut intellectus formae ad
primordium suum, id est notionem generis, reuertatur. Intellectus enim hominis
refertur ad animal, itemque equi et caeterorum. Notionem uero appellat
quod Graeci *ennoian* dicunt, huius haec est definitio: Notio est insita et
ante percepta cuiusque formae cognitio enodationis indigens. Haec uero
definitio hinc tracta est quod Plato ideas quasdam esse ponebat, id est species
incorporeas substantiasque constantes, et per se ab aliis naturae ratione
separatas, ut hoc ipsum homo quibus participantes caeterae res homines uel animalia
fierent. At uero Aristoteles nullas putat extra esse substantias sed
intellectam similitudinen. plurimorum inter se differentium substantialem genus
putat esse, uel speciem. Nam cum homo atque equus differant rationabilitate
atque irrationabilitate, horum intellecta similitudo efficit genus. Nam
similitudo equi et hominis substantialis in ea est, quod uterque substant; a
est, uterque animatus, uterque sensibilis, quae iuncta efficiunt animal, est
animal namque substantia animata sensibilis. Igitur hominis atque equi
similitudo est animal, quod est genus. Rursus cum Plato atque Cicero numero
accidentibusque distarent, horum similitudo, quae est humanitas intellecta
atque animo formata, species est. Ergo communitas quaedam et plurimorum inter
se differentium similitudo notio est, cuius notionis aliud genus est, aliud
forma. Sed quoniam similium intelligentia est omnis notio, in rebus uero
similibus necessaria est differentiarum discretio, idcirco indiget adhuc notio
quadam enodatione ac diuisione, uelut ipse intellectus animalis sibi ipse non
sufficit. Nam mox animus ad aliquod animal, id est uel hominem uel equum,
deducitur inquirendum, et hominis notio uel ad Tullium, uel ad Platonem, uel ad
quemlibet singularium personarum refertur. Quae cum ita sint, quoties genus
diuiditur in formas, nullam praetermitti oportebit. Est enim uitium uel
maximum, si qua diuidentem forma praeterrat, ueluti si quis ius diuidere uelit,
in legem, morem atque aequitatem nec esse est partiatur. Nam et lex, et mos, et
aequitas, et singula, et in commune, iuris uocabulo subiecta sunt. Culpat uero
illorum inscitiam qui idem species uel formas putant esse quod partes,
conturbarique eos inscitia dicit, quod res a se plurimum differentes imperite
atque improuide distinguere ac segregare non curant. Sed quoniam de
definitione loquebatur, addit aliam speciem definitionis, quam nos superius
enumerauimus, quae per translationem non proprietatis ueritatisque sed
splendoris atque ornatus ratione perficitur, quod poetarum atque oratorum esse autumat,
quibus luculenta oratio curae est. Huius definitionis exemplum a iure ciuili
Tullius petit, atque se non aliter ab exemplis notioribus Trebatio recessurum
quam si necessitae cogat. Per translationem uero definitio est, ueluti cum
Aquilius, littus definire uolens, dicebat littus esse quo fluctus eluderet. Hoc
eludere ab iis translatum est qui agitatione aliqua, causa lusus, mouentur.
Itemque adolescentia est flos aetatis, id ab arboribus ductum est, quarum
fructus flores praecedunt. Et senectus, uitae occasus, id a die ductum est, qui
desinit esse cum sol occiderit: quae translationes a proprietate discedunt, et
quadum similitudine subiecta signant. Est enim translatio quoties habentis rei
nomen, propter alterius rei similitudinem, a re simili nomen imponitur, ut
motus habet proprium nomen, item lusus suo uocabulo nuncupatur. Sed qui dicit,
qua fluctus eluderet, a similitudine agitationis ad fluctuum motum uocabulum
transfert. Ac de definitionibus quidem disputationem terminans, ad
partitiones transitum facit. Sed nunc tertio uolumini satis est reliqua in
posterum differamus. Explicare non possum, mi Patrici, quantas saepe in
difficillimi operis cursu uires afferat amicitiae contemplatio, cum et iis
studiosius componamus, quos reposito penitus amore diligimus, et placare
cupientibus multa sese rerum copia subministret. Huc accedit quod ut quaeque in
mentem uenerint iniudicata atque etiam incastigata promuntur, quandoquidem apud
cari pectoris secretum nihil est periculi proferre quod sentias. Est igitur
mihi, cum tuam beneuolentiam specto, pronum omne atque, ut ita dicam,
uoluptarium, quod in tuae praescriptum iucunditatis impenditur. Sed cum memet
ipse perpendo, uereor ne imparato muneri par esse non possim, et deficientis
culpa in adhortantis cedat iniuriam. Quo fit ut tibi etiam atque etiam
prouidendum sit, ne, tuis ipse moribus emendatus, nostri alicuius erroris
sarcinam feras. Nosti oblatrantis morsus inuidiae, nosti quam facillime in
difficillimis causis liuor iudicium ferat. Quaeso igitur extremam nostro operi
manum communis negotii studiosus imponas, abundantia reseces, hiantia suppleas,
errata reprehendas, sis postremo nostri laboris tuaeque adhortationis assertor,
cum praesertim me securum peractum reddat officium, te amici pudor dignus
possit conuenire, si displicet. Sed haec alias, nunc operis suscepti tramitem
persequamur. Quoniam locorum in ipsis de quibus quaeritur terminis
inhaerentium, alii sunt a toto, alii a partibus, alii a nota, alii ex affectis,
de eo quidem loco qui a toto est, et in definitione est constitutus,
sufficienter disseruit superiore tractatu. Nunc uero de partium enumeratione
dicere instituit, rectam ordinis uiam scilicet insistens, ut non solum exemplo
qualis esset partium enumeratio perdoceret, uerum ratione quoque ostenderet
quomodo partium enumeratione in argumentationibus esset utendum. [8.33]
PARTITIONE TUM SIC UTENDUM EST, NULLAM UT PARTEM RELINQUAS; UT, SI PARTIRI
VELIS TUTELAS, INSCIENTER FACIAS, SI ULLAM PRAETERMITTAS. AT SI STIPULATIONUM
AUT IUDICIORUM FORMULAS PARTIARE, NON EST VITIOSUM IN RE INFINITA
PRAETERMITTERE ALIQUID. QUOD IDEM IN DIUISIONE VITIOSUM EST. FORMARUM ENIM
CERTUS EST NUMERUS QUAE CUIQUE GENERI SUBICIANTUR; PARTIUM DISTRIBUTIO SAEPE
EST INFINITIOR, TAMQUAM RIUORUM A FONTE DIDUCTIO. [8.34] ITAQUE IN
ORATORIIS ARTIBUS QUAESTIONIS GENERE PROPOSITO, [1108D] QUOT EIUS FORMAE SINT,
SUBIUNGITUR ABSOLUTE. AT CUM DE ORNAMENTIS UERBORUM SENTENTIARUMUE PRAECIPITUR,
QUAE VOCANT *SCHEMATA*, NON FIT IDEM. RES EST ENIM INFINITIOR; UT EX HOC QUOQUE
INTELLEGATUR QUID VELIMUS INTER PARTITIONEM ET DIUISIONEM INTERESSE. QUAMQUAM
ENIM UOCABULA PROPE IDEM VALERE VIDEBANTUR, TAMEN QUIA RES DIFFEREBANT, NOMINA
RERUM DISTARE VOLUERUNT. Sensus huiusmodi est. Rerum quae partibus
coniunguntur, aliae quidem paucas sed facile intelligibiles comprehensibilesque
partes habent, aliae uero plures intellectuque difficiles. In his igitur
partibus quae sunt paucae ac facile sub intelligentiam cadunt, uel maximum
uitium est, si partiendo aliquid relinquatur. In his uero quarum, ut ipse ait,
infinitior numerus est et confusior perspectio, minus uitio sum est, si qua
diuidentem pars in enumeratione praetereat. Fit autem hoc non solum per
eas res quae aliquibus partibus constant, uerum etiam saepe per partes ipsas
quas in distributione partimur, ut si hominis corpus uelimus intellectu ac
ratione per propria membra disiungere, faciemus ita, caput, humeros, manus,
thoracem, uentrem, suras atque pedes. Et quoniam maiores partes sumpsimus ad
diuidendum, idcirco nihil pretermissum esse uidetur; at si minutissimas
particulas persequamur, tum oculi quoque, et labia, et nares, atque aures,
earumque partes persequendae sunt, idque in toto corpore faciendum est,
eodemque modo difficilior erit partitio, cum sit partium numerus infinitior.
Saepe etiam, ut dictum est, res ipsae his partibus iunctae sunt, [1109B] quarum
non sit facilis inspectio, ut si quis stipulationem et iudiciorum formulas
partiatur, uel etiam si figuras loquendi, quae *schemata* Graeci uocant, diuidi
nec esse sit. Hic igitur si quid praetermissum sit, non erit uitium partientis,
quia partium natura multiplex sa pius obtendit errorem. At si quis genus
diuidat, perniciosum est aliquam praeterire formam, quoniam formarum finita
quantitas est. Nam quia semper in contrarium diuiduntur, aut duae sunt semper
species generis, aut tres, et tunc tres, cum ea tertia, quae sumitur, ex
contrariorum permistione perficitur, utsi colorem diuidamus, dicendum est ita.
Coloris aliud est album, aliud nigrum, aliud medium. Idque medium ex albi coloris
ac nigri commistione coniunctum est, quamuis in quamlibet aliam coloris speciem
transferatur, seu purpurei, seu rubri, seu uiridis. Itaque si tale est quod
diuidis, talesque sunt partes quas ad diuisionem sumis, quas non difficulter
intelligentia comprehendas, uitium erit, si quid omiseris, uelut si tutelas
partiaris. Tutela quippe quatuor fere modis est, aut enim per consanguinitatis
gradum est, aut patronatus iure defertur, aut testamento patris tutor eligitur,
aut urbani praetoris iurisdictione formatur, et sunt forsitan plures sed nunc
istae sufficiunt. Hic igitur et paucae partes, et facile comprehensibiles. At
si stipulationum formulas et iudiciorum comprehendere uelis, quoniam multae in
his partes sunt, non erit uitiosum si quid omiseris. In promptu uero est
exemplum partium, quod de tutelis est dictum, magis enim ut genus in formas,
quam ut totum in partes, tutela diuisa est. Nam siue per consanguinitatem
sittutor, siue patronatus iure, siue caeteris modis, integrum tutelae ius
habet, quod in singulis partibus non solet euenire, ut totius integrum capiant
nomen. Sed ut conueniens uideatur exemplum, requirendae sunt tales tutelarum
partes quae iunctae tutelas efficere possint, non quae singulae tutelae nomine
designentur, quod nescio an quisquam iurisperitiae professor tales tutelae
partes ediderit. Merobaudes uero rhetor ita intelligendum putauit, ut id quod
ait, PARTITIONE SIC UTENDUM EST, ut nullam partem praetermittas, de diuisione
dixerit, id est de una parte propositae partitionis. Nam et diuisio et per
membra distributio, partitio nuncupatur; in diuisione enim uitiosum est aliquid
praetermittere, in partitione membrorum minime. Ita exemplum de tutelis, ei
partitioni accommodatum dedit, quae est diuisionis. At si diuisionem
facias, id est formarum a genere partitionem, summum est uitium aliquid
praetermittere, quoniam cum sit finitus formarum numerus, si quid omissum sit,
inscitia praeteritur: ut si oratorias quaestiones in formas diuidere uelimus,
dicemus omnem rhetoricam quaestionem, aut de facto esse, aut de qualitate
facti, aut de nomine. At si locutionum figuras sententiarumque distribuam, non
erit, ut dictum est, uitium, transire aliquid, quandoquidem sententiarum inter
se atque locutionum figuree et multiplices, et uaria ratione diuersa. Hic quoque
figurarum partes non ita uidentur accipi posse, quemadmodum totius sed ut
species generis; unaquaeque enim figurarum quae infinitae sunt, uelut figura,
generalis species est, quod possumus intelligere ex his uerbis rhetorum, ubi de
elocutione tractatur. Nullae namque sunt figurarum partes quae figuras iungant,
ita ut singulae figurae nomen uniuersalis figurae non possint admittere.
Sed obiici nobis potest: Et quomodo infinite sunt figurae, si species
sunt? Sed respondebo leuiter: Elocutione mutata, figuram quoque mutari,
atque idcirco in potestate esse dicentis figuras facere, quas is qui tractat
difficile, antequam fiant, potest agnoscere; hae uero non substantialibus
quibusdam differentiis constituuntur sed potius accidentibus explicantur. Unde
fit ut tum communis nominis in significationes partitio fieri uideatur, cum
figura diuiditur, potius quam generis in species; omnia uero significata
cuiusque nominis diuisione includere, difficile est, quia noua plerumque
finguntur sed ne id quidem rerum ratio permittit. Nam unaquaeque figura
generalis figurae nomine et definitione comprehenditur. Quocumque enim modo
figura definitur, eadem erit definitio etiam uniuscuiusque figurae. Quae res
unamquamque figuram uniuersalis figure speciem esse declarat. Uniuoca enim sunt
species et genus. Sed est illud uerius, partitionem figurarum ad
elocutionem ipsam Tullium retulisse, cuius pars quaedam est figura, non
species. Variis enim multiplicibusque figuris elocutio luculenta contexitur. Si
quis igitur elocutionem partiri uelit in figuras, non genus in species sed
totum secabit in partes. Quae cum ita sint, ex hoc quoque apparet quid intersit
inter diuisionem partitionemque, cum partitio interdum talis sit, ut si quid in
ea praetermissum sit, nihil afferat uitii. Diuisio uero formarum talis est, ut
in ea non queat aliquid sine culpa praeteriri. Quod factum est, ut quia res
differebant, diuersa etiam uocabula rebus inter se distantibus
uiderentur. MULTA ETIAM EX NOTATIONE SUMUNTUR. EA EST AUTEM CUM EX VI
NOMINIS ARGUMENTUM ELICITUR; QUAM GRAECI *ETYMOLOGIAN* APPELLANT, ID EST VERBUM
EX VERBO VERILOQUIUM; NOS AUTEM NOVITATEM VERBI NON SATIS APTI FUGIENTES GENUS
HOC NOTATIONEM APPELLAMUS, QUIA SUNT [1111A] VERBA RERUM NOTAE. ITAQUE HOC
QUIDEM ARISTOTELES *OUMBOLON* APPELLAT, QUOD LATINE EST NOTA. SED CUM
INTELLEGITUR QUID SIGNIFICETUR, MINUS LABORANDUM EST DE NOMINE. [8.36]
MULTA IGITUR IN DISPUTANDO: NOTATIONE ELICIUNTUR EX VERBO, UT CUM QUAERITUR
POSTLIMINIUM QUID SIT -- NON DICO QUAE SINT POSTLIMINI; NAM ID CADERET IN
DIVISIONEM, QUAE TALIS EST: POSTLIMINIO REDEUNT HAEC: HOMO NAVIS MULUS
CLITELLARIUS EQUUS EQUA QUAE FRENOS RECIPERE SOLET -- SED CUM IPSIUS POSTLIMINI
QUAERITUR ET VERBUM IPSUM NOTATUR; IN QUO SERVIUS NOSTER, UT OPINOR, NIHIL
PUTAT ESSE NOTANDUM NISI POST, ET LIMINIUM ILLUD PRODUCTIONEM ESSE VERBI VULT,
UT IN FINITIMO LEGITIMO AEDITIMO NON PLUS INESSE TIMUM QUAM IN MEDITULLIO
TULLIUM. SCAEVOLA AUTEM P. F. IUNCTUM PUTAT ESSE [1111B] VERBUM, UT SIT
IN EO ET POST ET LIMEN; UT, QUAE A NOBIS ALIENATE, CUM AD HOSTEM PERVENERINT,
EX SUO TAMQUAM LIMINE EXIERINT, HINC EA CUM REDIERINT POST AD IDEM LIMEN,
POSTLIMINIO REDISSE VIDEANTUR. QUO GENERE ETIAM MANCINI CAUSA DEFENDI POTEST,
POSTLIMINIO REDISSE; DEDITUM NON ESSE, QUONIAM NON SIT RECEPTUS; NAM NEQUE
DEDITIONEM NEQUE DONATIONEM SINE ACCEPTIONE INTELLEGI POSSE. Post
enumerationem partium recto ordinede notatione perpendit. Notatio igitur est
quoties ex nota aliqua rei, quae dubia est, capitur argumentum. Nota uero est
quae rem quamque designat. Quo fit ut omne nomen nota sit, idcirco quod notam
facit rem de qua praedicatur, id Aristoteles *symbolon* nominauit. Ex notatione
autem sumitur argumentum quoties aliquid ex notatione, id est nominis
interpretatione, colligitur. Interpretatio uero nominis *etymologia* Graece.
Latine ueriloquium nuncupatur; *etymon* enim uerum significat, *logos*
orationem. Sed quia id ueriloquium minus in uso Latini sermonis habebatur,
interpretatione nominis notationem Tullius appellat. Ea est huiusmodi, ut
si quaeras quid est postliminium. In qua quaestione non illud uidetur inquiri
quae res postliminio reuertantur, hoc enim in diuisionem caderet, id est earum
omnium rerum enumerationem quae postliminio redeunt postularet. Velut si ita
dicamus: Post liminio redeunt homo, nauis, mulus clitellarius, equus, equa quae
frenos recipere solet, id est domita, nunc enumeratae sunt res quae postliminio
reuertantur. At cum quod sit ipsum postliminii ius quaeritur, potest ex
ipsius nominis interpretatione cognosci. Postliminio enim redit quisquis captus
ab hostibus ad patriam remeauerit; namque dum captiuitatem hostium putitur, ius
ciuis amittit; ornnia uero iura recipit, si postliminio reuertatur. Ergo ex
notatione nominis ita ius postliminii clarescere potest, ut quia semper post id
significatur quod retro relinquitur, postliminii uocabulo quaedam reuersio
significatur, ut Seruius probat, qui ex aduerbio post uim nominis
interpretatur, reliquem uocabuli partem protractionem esse confirmans; nam in
eo quod est postliminium, ex eo quod post dictum est interpretationem nominis
sumit, liminium uero superuacuo putat esse productum. Ad horum nominum formam, meditullium;
prima enim pars medium significat, Tullium uero nihil. Et legitimum et aeditimum
similiter. In utrisque enim, lex ibi, aedes ibi, aliquid, timum uero nihil
omnino designat. Id uero nomen quod est postliminium, Scaeuola P. filius ex
aduerbio post et limine putat esse compositum, nam quia ad idem limen quod
prius reliquit reuertitur is qui postliminio redit, idcirco ex utrisque
significationibus arbitratur nomen esse compositum. Quaecumque enim a nobis
abalienata ad hostem perueniunt, cum a nostro limine exierint, si post ad id em
limen reuertantur, postliminio redeunt. Quomodo etiam Mancini causa
defendi potest, quem cum populus Romanus ob foedus male dictum dedisset, hostes
eum suscipere noluere? qui cum reuersus esset, postliminio rediisse uidebatur.
Idcirco quia si cum hostes recepissent deditum a ciuibus, etiamsi quo modo ab
hostibus effugisset, non uideretur postliminio regressus qui iudicio ciuium
omni libertatis iure fuisset exutus; sed quoniam neo deditio, neo datio, neo
donatio, praeter acceptionem uidetur posse consistere, idcirco qui non sit
susceptus, ne deditus quidem intelligi possit. Recte ergo Mancinus qui non
deditus in hostium, si ea uti uellent, peruenerat potestatem, is cum in patriam
remeauit, iure postliminio rediisse defensus est. SEQUITUR IS LOCUS, QUI
CONSTAT EX EIS REBUS QUAE QUODAM MODO AFFECTAE SUNT AD ID DE QUO AMBIGITUR;
QUEM MODO DIXI IN PLURES PARTES DISTRIBUTUM. CUIUS EST PRIMUS [1112C] LOCUS EX
CONIUGATIONE, QUAM [GRAECI] *SYZYGIAN* UOCANT, FINITIMUS NOTATIONI, DE QUA MODO
DICTUM EST; UT, SI AQUAM PLUVIAM EAM MODO INTELLEGEREMUS QUAM IMBRI COLLECTAM VIDEREMUS,
VENIRET MUCIUS, QUI, QUIA CONIUGATA VERBA ESSENT PLUVIA ET PLUENDO, DICERET
OMNEM AQUAM OPORTERE ARCERI QUAE PLUENDO CREVISSET. Cum locum qui ipsis
de quibus quaeritur inhaereret in quatuor differentius supra distribuit, a
toto, ab enumeratione partium, a nota, ab affectis, quoniam diligenter de
superioribus tribus paulo ante tractauit, nunc quartum locum, id est affecta,
persequitur. Et quoniam locus ab affectis in plurimas differentias soluebatur,
quarum prima a coniugatis proposita est, primum loquitur de coniugatis.
Quae multum a notatione non differunt. Nam qui notatio ex ui nominis trahitur,
itemque coniugatio similitudine uocabuli continetur, aliquod inter se ueluti
confinium tenent. Sed hoc interest, quia notatio expositione nominis, coniugatio
similitudine uocabuli ac deriuatione perficitur. Et quoniam facilis et
intellectu et tractatu locus est, tantum ponere sufficit exemplum, quod est
huiusmodi: Aqua pluuia est quae pluendo colligitur et crescit. Pluendo uero
atque pluuia coniugata sunt. In uno enim eodemque uocabulo diuersus nominum
terminus differentiam facit. Item: ius est aquam pluuiam arceri, id est, ut si
in alicuius agro pluuia aqua colligatur, et in alterius agrum defluat, eaque
uicini frugibus nocitura concrescat, arceat eam suis finibus ille qulid sua
putat inter esse ne defluat. Si fluuius igitur pluuia creuerit, quaeritur an
debeat arceri, respondet, inquit, Mutius, quoniam aqua pluuia a pluendodicta
sit, fluuium quoque, qui pluendo creuerit, aquam esse pluuiam, atque arceri deberi.
CUM AUTEM A GENERE DUCETUR ARGUMENTUM, NON ERIT NECESSE ID USQUE A CAPITE
ARCESSERE. SAEPE ETIAM CITRA LICET, DUM MODO SUPRA SIT QUOD SUMITUR, QUAM ID AD
QUOD SUMITUR; UT AQUA PLUVIA ULTIMO GENERE EA EST QUAE DE CAELO VENIENS CRESCIT
IMBRI, SED PROPIORE, IN QUO QUASI IUS ARCENDI CONTINETUR, GENUS EST AQUA PLUVIA
NOCENS: EIUS GENERIS FORMAE LOCI VITIO ET MANU NOCENS, QUARUM ALTERA IUBETUR AB
ARBITRO COERCERI ALTERA NON IUBETUR. Talis generum specierumque
intelligitur esse natura, ut cum colliguntur uel etiam diuiduntur, ab indiuiduis
per species et genera usque ad maxima generapossitascendi, itemque a maximis
generibus per infra posita genera usque ad indiuidua ualeat esse descensus. Id
uero uno clarum fiet exemplo. Cicero quippe indiuiduum est, huius species homo,
huius genus animal, huius superius genus est corpus animatum, et si longius
ascendas, corpus alterius genus inuenies, si prolixius egrediare, substantia
ultimi loco generis occurrit. Cum igitur multa sint genera, si cuiuslibet
speciei genus assignandum sit, non nec esse erit, inquit, maxima et principalia
genera semper exquirere, uerum eorum quoque aliquid quae in medio locata sunt
oportebit adhibere, illa tamen ratione seruata, ut semper genus superius sit eo
ad quod praedicatur ut genus. Extrema quippe inscitia est, si dum genus semper
natura speciebus propriis superponatur, loco generis id quod est inferius
collocetur. Quocirca uitiosum est, si quis corporis genus dicat esse corpus
animatum. Quo fit ut si ad speciem aptandum est genus, eorum quae superiora
sunt aliquid aptemus, et non erit nec esse ultimum semper genus adhibere, ut si
homini genus proprium praeponere uolimus, non necesse est ut substantiam
praeponamus sed uel corpus, uel corpus animatum, uel quod maxime fieri oportet
animal. Illa enim semper genera sumenda sunt, quaecumque proxima formis
adhaerent, eaque in definitione maxime requiruntur. Sed in
argumentationibus nihil differt utrum proximum eligas, an superius genus. Nam
quoniam ex continenti fit argumentatio, plus continet id quod est superius
genus. Quocirca si de homine aliquid ambigitur, et a genere argumentanrii
sumitur locus, quidquid de animali dicetur, id etiam de homine praedicabitur.
Quo fit ut si quid etiam de animato corpore praedicetur, idem etiam de homine dici
possit. Ut igitur argumentationes ex proximis generibus fiunt, ita etiam ex
alterius constitutis. Sed in his omnibus illud est quod maxime
considerandum uidetur, ne id quod est inferius superiori praeponatur ut genus.
Et sententia quidem talis est. Quod uero ad exemplum attinet, declarabitur hoc
modo: Sit aqua pluuia ea quae deiecta de caelo imbri colligitur, huius species
duplex est; alia enim aqua plouia nocens est, alia non nocens. Nocentis quoque
duplex species est, alia manu, alia uitio. Sed aqua pluuia manu nocens est,
quae ita loco aliquo excipitur, inde profluens uicino noceat, si locus is non
sit naturaliter talis sed manu hominis excipiendae aquae fuerit apparatus;
uitio uero, quoties naturaliter ita sese locus habet, ut excipere aquam possit et
nocere uicino. Si igitur eius aquae quam quis arceri uelit, ne sibi noceat, a
uicino genus uelit exquirere, non nec esse est ab ultimo usque genere deducere,
ut nicat aquae eius quam quis uelit arceri genus esse aquam pluuiam sed potest
id quod inquirit genus paulo inferius inuenire, ut huius aquae quam arceri
desiderat id genus esse dicat, quod est aqua pluuia nocens. Quod si genus
proximum quaerat, illud poterit adhibere quod est aqua pluuia manu nocens, hoc
enim arceri quis cogitur quod manu fit noxium. Quod uero loci forma uel uitio
incommoditatis aliquid apportat, arcere non cogitur. Quod autem diximus,
eius aquae quam arceri oporteat genus esse quam pluuiam manu nocentem, ita
intelligendum est, si aqua quae arceri debet plurima sub se habet indiuidua et
similia, tunc enim demum eius aquae quae arceri debet, aqua pluuia manu nocens
genus esse poterit. Quod si aqua quae arceri dehet in nulla indiuidua
diducatur, ipsa est indiuidua, nec est eius genus aqua pluuia nocens manu sed
species. Quod si cui paululum uidetur obscurius hic si eos commentarios quos de
genere, specie, differentia, proprio, atque accidenti, composuimus, libris quinque
digestos inspexerit, nihil horum poterit incurrere quo caliget. COMMODE
ETIAM TRACTATUR HAEC ARGUMENTATIO QUAE EX GENERE SUMITUR, CUM EX TOTO PARTIS
PERSEQUARE HOC MODO: SI DOLUS MALUS EST, CUM ALIUD AGITUR ALIUD SIMULATUR,
ENUMERARE LICET QUIBUS ID MODIS FIAT, DEINDE IN EORUM ALIQUEM ID QUOD ARGUAS
DOLO MALO FACTUM INCLUDERE; QUOD GENUS ARGUMENTI IN PRIMIS FIRMUM VIDERI
SOLET. Dictum est quemadmodum genus ad speciem debeat aptari, atque in eo
praescriptum est ut nisi id quod est superius adhiberi non debeat. Nunc illud
adiungitur, quemadmodum eius loci, qui a genere ducitur, in argumentatione
commodior usus esse possit. Quotiescumque enim de re aliqua dubitatur, si,
facta generis alicuius diuisione, sub aliqua eius generis parte id de quo
ambigitur potuerimus includere, tunc a genere tractum esse argumentum uidetur
hoc modo: Sit dolus malus, quando aliud agitur, aliud simulatur. Huius ergo si
species diuidantur, et id quod factum esse arguimus alicui earum specierum quae
a dolo malo deductae sunt potuerimus adiungere, quidquid de dolo malo
existimabitur, idem etiam de ea re quani arguimus nec esse est iudicari, et
factum est argumentum a genere. Nam de quo quaeritur species est, et id a quo
sumitur argumentum genus est, scilicet ut si ita contingit dolus malus.
Locus uero hic ab eo qui est a partium enumeratione diuersus est. Nec si
enumeramus partes, id est formas aut species, idcirco non a genere sed ab
enumeratione partium ducitur argumentum. Quoties enim ipsa partium enumeratione
utimur ad argumentationem, tunc ab eadem partitione argumentum tractum esse
dicimus, ut hoc modo: Si fundamenta, et parietes, et tectum habet, et
habitationi est destinatus locus, domus est. Ipsa igitur partitione utentes,
domum esse probauimus. Quoties uero sub genere aliquid collocandum est,
diuisisque partibus alicui eorum quae a genere deducuntur id de quo quaeritur
aggregamus, ut hoc modo: Si Ciceronem animal esse monstremus, dicemus ita: Omne
animal aut rationale est, aut irrationale; sed Cicero rationalis est, animal
igitur est: non partitione utimur principaliter ad argumentum constituendum sed
idcirco genus diuisimus, ut in unaqualibet diuisione id quod nitebamur ostendere
posset includi, id est ut id de quo dubitatur in assumpti continentia generis
redigeretur, itaque de eo per generis naturam fides fieret. Sic ergo a genere
facta argumentatio iure dicetur. Amplius ita partium enumeratio totius
efficere substantiam solet, siue illud uniuersale sit ut genus, siue partium
coniunctione completur ut totum. At uero haec diuisio generis in cuius partes
quaelibet illa res de qua contenditur includenda est, non id efficit, ut totius
substantia constituatur sed ut illud quod approbare quaerimus intra genus
collocetur. Quem argumentationis modum imprimis M. Tullius ualidum esse
confirmat. Illa enim regula satis uera est atque necessaria: Quae de
genere praedicantur, eadem de specie modis omnibus praedicari.
Illud uero quaeri perutile est, cum aliquid de particularibus rebus probetur ex
superposita proxima specie, ut si Socratem rationalem esse approbemus, quoniam
sit homo, cum sit homo rationalis, utrum ex genere an ex forma argumentum
ductum esse arbitremur. Nam si dicamus ex genere, ultima species genus esee non
potest; si ex specie, superpositum genus semper species probare desiderat.
Socrates uero cui fidem praestat homo, quoniam rationalis est, genus hominis
non est sed dicendum est quoniam uelut a genere tractum uidebitur argumentum.
Nam exgenere quasi ex continenti atque ampliori, et de substantia fides
praedicati ducitur: quam sortem ad sua indiuidua speciem nemo dubitat obtinere,
nam et continet ea, et de eorum substantia praedicatur. SIMILITUDO SEQUITUR,
QUAE LATE PATET, SED ORATORIBUS ET PHILOSOPHIS MAGIS QUAM VOBIS. ETSI ENIM
OMNES LOCI SUNT OMNIUM DISPUTATIONUM AD ARGUMENTA SUPPEDITANDA, TAMEN ALIIS
DISPUTATIONIBUS ABUNDANTIUS OCCURRUNT ALIIS ANGUSTIUS. ITAQUE GENERA TIBI NOTA
SINT; UBI AUTEM EIS UTARE, QUAESTIONES IPSAE TE ADMONEBUNT. SUNT ENIM
SIMILITUDINES QUAE EX PLURIBUS COLLATIONIBUS PERVENIUNT QUO VOLUNT HOC MODO: SI
TUTOR FIDEM PRAESTARE DEBET, SI SOCIUS, SI CUI MANDARIS, SI QUI FIDUCIAM
ACCEPERIT, DEBET ETIAM PROCURATOR. HAEC EX PLURIBUS PERUENIENS QUO UULT
APPELLATUR INDUCTIO, QUAE GRAECE *EPAGOGE* NOMINATUR, QUA PLURIMUM EST USUS IN
SERMONIBUS SOCRATES. [10.43] ALTERUM SIMILITUDINIS GENUS COLLATIONE
SUMITUR, CUM UNA RES UNI, PAR PARI COMPARATUR HOC MODO: QUEM AD MODUM, SI IN
URBE DE FINIBUS CONTROVERSIA EST, QUIA FINES MAGIS AGRORUM VIDENTUR ESSE QUAM
URBIS, FINIBUS REGENDIS ADIGERE ARBITRUM NON POSSIS, SIC, SI AQUA PLUVIA IN
URBE NOCET, QUONIAM RES TOTA MAGIS AGRORUM EST, AQUAE PLUVIAE ARCENDAE ADIGERE
ARBITRUM NON POSSIS. EX EODEM SIMILITUDINIS LOCO ETIAM EXEMPLA SUMUNTUR,
UT CRASSUS IN CAUSA CURIANA EXEMPLIS PLURIMIS USUS EST, QUI TESTAMENTO SIC
HEREDES INSTITUISSET, UT SI FILIUS NATUS ESSET IN DECEM MENSIBUS ISQUE MORTUUS
PRIUS QUAM IN SUAM TUTELAM VENISSET, HEREDITATEM OBTINUISSENT. QUAE
COMMEMORATIO EXEMPLORUM VALUIT, EAQUE VOS IN RESPONDENDO UTI MULTUM
SOLETIS. FICTA ENIM EXEMPLA SIMILITUDINIS HABENT VIM; SED EA ORATORIA
MAGIS SUNT QUAM VESTRA; QUAMQUAM UTI ETIAM UOS SOLETIS, SED HOC MODO: FINGE
MANCIPIO ALIQUEM DEDISSE ID QUOD MANCIPIO DARI NON POTEST. NUM IDCIRCO ID EIUS
FACTUM EST QUI ACCEPIT? AUT NUM IS QUI MANCIPIO DEDIT OB EAM REM SE ULLA RE
OBLIGAVIT? IN HOC GENERE ORATORIBUS ET PHILOSOPHIS CONCESSUM EST, UT MUTA ETIAM
LOQUANTUR, UT MORTUI AB INFERIS EXCITENTUR, UT ALIQUID QUOD FIERI NULLO MODO
POSSIT AUGENDAE REI GRATIA DICATUR AUT MINUENDAE, QUAE *HYPERBOLE* DICITUR,
MULTA ALIA MIRABILIA. SED LATIOR EST CAMPUS ILLORUM. EISDEM TAMEN EX
LOCIS, UT ANTE DIXI, ET [IN] MAXIMIS ET MINIMIS QUAESTIONIBUS ARGUMENTA DUCUNTUR.
De similitudinis loco plene aeque expedite disseruit, omnemque aperuit
intellectum, similitudinum diuidens formas, praescripsitque apertissime quibus
magis ex similitudine argumenta contingerent, id est philosophis atque oratoribus;
et enim similitudo persuasionibus uidetur aptissima. Nam quod in unam uel
plures extra eam de qua quaeritur causam cadere solet, facile credi potest in
eam quoque de qua ambigitur conuenire. Idcirco ex similitudine tractae
argumentationes magnum oratoribus usum praestant, philosophis quoque, quoniam
non in omnibus quaestionibus demonstratione utuntur sed aliquoties uerisimilia
colligunt, quo id facilius persuadeant quod nituntur ostendere, similitudo
rerum saepe est inquirenda atque idcirco locus a similitudine oratoribus maxime
philosophisque conducit, non tamen solis. Omnes enim loci communes sunt
cuiusque materiae sed in aliis uberius incidunt, in aliis angustius
inueniuntur. Quocirca cognitis atque ante perceptis locis quaestiones ipsae
quae tractabuntur quibus locis uti debeat solertem animum poterunt
admonere. Omnis uero similitudo duplex est: aut enim ex pluribus
similitudo colligitur, et inductio nuncupatur, quod Graeci *epagoge* nominant,
aut singulae res per similitudinem comparantur. Ac prior quidem huiusmodi
est: Si tutor fidem praestare debet, si socius, si cui mandaueris, si qui
fiduciam acceperit, debet etiam procarator. Nam cum in pluribus rebus fides
praestari debeat, unaque similitudo sit in fide praestanda tam in tutore quam
socio, atque eo cui mandatum sit, eoque qui fiduciam acceperit, debet eadem
similitudo procuratori etiam conuenire. Fiduciam uero accepit cuicumque res
aliqua mancipatur, ut eam mancipanti remancipet, uelut si quis tempus dubium
timens amico potentiori fundum mancipet, ut ei cum tempus quod suspectum est
praeterierit reddat; haec mancipatio fiduciaria nominatur, idcirco quod
restituendi fides interponitur. Hac similitudinis collectione plurimum Socrates
esse usus dicitur, ut in Platonis aliorumque eius sectatorum uoluminibus
inuenitur. Quoties uero una res uni rei per similitudinem comparatur, hoc
modo colligitur argumentum. Regendorum finium arbitri esse dicuntur, qui
finalia litigia discernunt, ut si fuerit de finibus orta contentio, eorum
dirimatur arbitrio. Sed fines in agrorum tantum limitibus esse dicuntur,
arbitri autem finiam regendorum in ciuitate esse non poseunt. Item arceri aquam
in agris tantum dici solet, ubi si ex aliquo loco aqua pluuia colligatur, et
defluens in campos uicini pascua frugesue corrumpat, arbitri arcendae aquae a
magistratibus statuebantur. Quaeritur ergo an in urbe arcendae quae arbitrium
possimus adigere. Et argumentum capitur ex similitudine. Si regendorum finium,
quia solius agri sunt, in urbe arbitrum adigere non possis, ne aquae quidem
arcendae, quia solorum esse uidetur agrorum, in urbe arbitrum possis adigere.
Hic igitur una res uni rei similitudine coniuncta est. Ex eodem etiam
similitudinis loco illa sumi Cicero proponit quae uocantur exempla, ueluti
Crassus in causa Curiana, quae fuit huiusmodi: Quidam praegunutem uxorem
relinquens scripsit haeredem posthumum, eique alium substituit secundum, qui
Curius uocabatur, ea conditione, ut si posthumus, qui intra menses decem proximos
nasceretur, ante moreretur quam in suam tutelam peruenisset, idem ante obiret
diem, quam testamentum iure facere posset, secundus haeres succederet; quod si
ad id tempus peruenisset quo, iam firmo iudicio in suam tutelam receptus, iure
ciuili instituto posset haerede defungi, secundus haeres, id est Curius, non
succederet quae uocatur substituto pupillaris: quaesitum est an ualeret ita
instituta ratio. Crassus, igitur multa protulit exempla, quibus ita institutis
haeres obtinuisse haereditatem, quae exemplorum commemoratio iudices
mouit. Dicit etiam ipsos quoque iurisconsultos uti saepius exemplis,
ueluti cum fingitur, id est imaginatur, propositio, ut casus de quo agitur per
similitudinem intelligatur, hoc modo: Si quis enim iurisperitus adiiciat id quod
non iure contractum est nullius esse momenti, adhibeatque exemplum tale, uelut
si quis rem non mancipi mancipauerit, num idcirco aut rem alienauit, aut se reo
facto potuit obligasse? minime, quod enim non iure contractum est nil retinet
firmitatis. Et alia huiusmodi apud iurisperitos inueniuntur, in quibus oratores
maxime ualent, quibus etiam in tantum fingere licet, ut eorum ratione etiam
mortui saepe ab inferis excitentur, quod Tullius in ea facit oratione qua
Caelium defendit. Sed latior, inquit, est illorum campus, id est oratorum,
quibuss patiari ac deuagari licet: nec idcirco minus caeteris quoque
facultatibus similitudines prosunt, quoniam eadem argumenta maximis minimisque
causis conueniunt; quo fit ut loci quoque argumentorum diuersarum artium quaestionibus
accomodentur. SEQUITUR SIMILITUDINEM DIFFERENTIA REI MAXIME CONTRARIA
SUPERIORI; SED EST EIUSDEM DISSIMILE ET SIMILE INVENIRE. EIUS GENERIS
HAEC SUNT: NON, QUEMADMODUM QUOD MULIERI DEBEAS, RECTE IPSI MULIERI SINE
TUTORE AUCTORE SOLVAS, ITEM, QUOD PUPILLO AUT PUPILLAE DEBEAS, RECTE
POSSIS EODEM MODO SOLVERE. Eiusdem facultatis est similitudines
differentiasque cognoscere; qui enim scit quid sit idem, nosse poterit quid sit
diuersum. Omnis uero similitudoidem aliquid esse constituit, quod enim idem est
secundum qualitatem, id simile esse necesse est. Omnis quippe res aut
substantia eaedem sunt, aut qualitate, aut caeteris praedicamentis. Quod si ita
est, et animus [1118B] intelligere hoc idem in pluribus praedicamentis potest.
Sed eam hoc ipsum idem in praedicamentis notat, eodem modo in eisdem
praedicamentis quod diuersum est intuetur; sed simile idem est, differentia
uero diuersum. Idem igitur animus eademque intelligentia similitudinem
differentiamque cognoscit. Differentiarum uero multae sunt species, aliae
quippe sunt substantiales, ut homini rationale, aliae non substantiales sed
inseparabiles, ut nigrum Aethiopi atque coruo; aliae uero mobiles neque
constantes, ut sedere, stare, et huiuscemodi caeterae quibus et ab aliis
hominibus et a nobis ipsis saepe distamus. Item differentiae aliae aliquo modo
sunt generum diuisibiles, aliae aliquo modo specierum constitutiuae; sed si a
constitutiuis argumentum ducatur, uelut a genere ducitur. Nam sicut genus
continet speciem, ita differentiae continent species. Sane si differentiae
constitutiuae ut genera intelligentur, fides ab his ad ea aptabitur quae
constituunt. Haec enim talium differentiarum ueluti formae quaedam sunt. Sin
uero sint diuisibilis, siquidem ad ea probanda, id est genera, quae diuidunt,
earum ducitur fides, a forma argumentum fieri uidetur, nam tales differentiae
eorum quae diuiduntur formae quaedam sunt. Quod ei ad ea probanda
referuntur quae in contrariam partem genus diuidunt, tunc proprie a differentia
fieri argumentum uidetur, quia contrariae ueluti differentiae
comparantur. Quod uero ad exemplum attinet Tullii huiusmodi est: Mulieres
antiquitus perpetua tutela tenebantur, pupilli item sub tutoribus agunt; sed
mulieribus si quid debitum fuisset, sine tutoris auctoritate poterat solui,
pupillis uero minime. Ergo si quaeratur an id quod debeatur pupillo cuilibet,
renuente tutore, possit exsolui, a differentia sumitur argumentum, sic: Non
sicut mulieri sine tutoris auctoritate debitum possis exsoluere, eodem modo,
nisi auctoritas tutoris accesserit, pupillo soluere quod debeas possis; illas
enim perpetua tutela, etiam prouecta iam aetate, continentur, illorum tutelae
certus annorum numerus terminum facit; atque idcirco solui pupillo sine
auctoritate non poterit. Differt enim persona mulierum a persona pupillorum,
uel in eo quod pupilli non perpetua reguntur tutela, mulieres uero perpetua;
uel quod pupillus nullum suae rei administrandae utilitatis iudicium habere
potest cum sit aliquis mulieribus etsi non firmus, in explicanda familiaris rei
utilitate delectus. DEINCEPS LOCUS EST QUI E CONTRARIO DICITUR. CONTRARIORUM
AUTEM GENERA PLURA; UNUM EORUM QUAE IN EODEM GENERE PLURIMUM DIFFERUNT, UT
SAPIENTIA STULTITIA. EODEM AUTEM GENERE DICUNTUR QUIBUS PROPOSITIS OCCURRUNT
TAMQUAM E REGIONE QUAEDAM CONTRARIA, UT CELERITATI TARDITAS, NON DEBILITAS. EX
QUIBUS CONTRARIIS ARGUMENTA TALIA EXISTUNT: SI STULTITIAM FUGIMUS, SAPIENTIAM
SEQUAMUR ET BONITATEM SI MALITIAM. HAEC QUAE EX EODEM GENERE CONTRARIA SUNT
APPELLANTUR ADVERSA. SUNT ENIM ALIA CONTRARIA, QUAE PRIVANTIA LICET
APPELLEMUS LATINE, GRAECI APPELLANT *STERETIKA*. PRAEPOSITO ENIM 'IN' PRIVATUR
VERBUM EA VI, QUAM HABERET SI 'IN' PRAEPOSITUM NON FUISSET, DIGNITAS
INDIGNITAS, HUMANITAS INHUMANITAS, ET CAETERA GENERIS EIUSDEM, QUORUM
TRACTACTIO EST EADEM QUAE SUPERIORUM QUAE ADVERSA DIXI. NAM ALIA QUOQUE SUNT
CONTRARIORUM GENERA, VELUT EA QUAE CUM ALIQUO CONFERUNTUR, UT DUPLUM SIMPLUM,
MULTA PAUCA, LONGUM BREVE, MAIUS MINUS. SUNT ETIAM ILLA VALDE CONTRARIA
QUAE APPELLANTUR NEGANTIA; EA *APOPHATIKA*; GRAECE, CONTRARIA AIENTIBUS: SI HOC
EST, ILLUD NON EST. QUID ENIM OPUS EXEMPLO EST? TANTUM INTELLEGATUR, IN
ARGUMENTO QUAERENDO CONTRARIIS OMNIBUS CONTRARIA NON CONVENIRE. Diuisio,
differentiae loco, nunc de contrariis tractat. Quare uti rerum ordo clarius
colliquescat, pauca mihi ex Aristotele sumenda sunt quae ille uir omnium longe
doctissimus de hac diuisione tractauit, quanquam M. Tullius re quidem
Aristoteli fere consentit sed ab eo nominum interpretatione diuersus est. Nam
quae Aristoteles opposita, id est *antikeimena* uocat, ea Tullius contraria
nominat; sed haec paulo posterius. Nunc Aristotelis diuisio consideretur.
Oppositorum igitur secundum Aristotelem alia sunt contraria, alia priuatio et
habitus, alia relatiua, alia contradictoria. Contraria quidem, ut album atque
nigrum; habitus uero et priuatio, ut uisus et caecitas, dignitas et indignitas;
relatiua uero, ut pater, filius, dominus, seruus; contradictioria, ut est dies,
non est dies: horum omnium tales inter se differentiae considerantur. Nam
quae contraria sunt, partim mediata sunt, partim uero medio carent. Mediata
sunt, ut album, nigrum, est enim horum medius quilibet alius color, ut rubeas
uel pallidus, et horum contrariorum non nec esse est alterum semper inesse
corporibus. Neque enim omne corpus aut album aut nigrum est; sed aliquoties in
horum medietate est constitutum, ut sit rubrum uel pallidum. Immediata uero
contraria sunt quorum nihil medium poterit inueniri, ut grauitas et leuitas:
horum enim nihil est medium. Nam quae leuia sunt, sursum feruntur, quae grauia,
deorsum. Quod autem sit corpus quod neque sursum neque deorsum feratur, nihil
poterit inueniri. Sed immediata contraria talia sunt, ut allerum eorum accidere
semper inhaereat, ut in propositio superius exemplo. Necesse est enim
omne corpus uel leue esse uel graue, quia leuitas et grauitas medium non
habent, quod praeterea inesse corporibus possit. At ea quae in priuatione
et habitu sunt, ut caecitas et uisus, distant quidem ab his contrariis quae
claudunt aliquam medietatem, quod ipsa medietatem non habent; ab his uero
contrariis differunt quae sunt immediata, quoniam horum contrariorum alterum
semper subiecto inesse est, ut corpori grauitatem uel leuitatem; priuationem
uero et habitum non semper, ut cum sit habitus quidem uisus, priuatio autem
caecitas, non omne quod uideri potest, aut uidet, aut caecum est: infans quippe
nondum editus neque uidet, quia nondum processit in luce, neque caecus est,
quia nondum habuit uisum, quem potuisset amittere. Idem de catulis dici potest,
qui statim nati nequeunt intueri, nam tunc eos nec caecos dicere possumus, nec
uidentes. Et postremo contraria semper in suis qualitatibus considerantur;
priuationes autem, non quod ipsae sint aliquid sed ex habitus absentia
colliguntur neque enim caecitas est aliquid sed a uisus intelligitur
abscessu. Tam uero priuatio quam contrarietas differt a relationis
oppositione, eo quod neque contraria, neque priuatoria simul esse possunt; idem
enim in uno eodemque tempore, uno eodemque in loco album et nigrum, uidens et
caecum esse non poterit; sed relatiua a se nequeunt separari, neque enim potest
esse filius sine patre, nec seruus, si dominus non sit. Amplius, contraria ad
se et priuatoria non referuntur. Nemo enim dicit album nigri, uel nigrum albi,
uel caecitatem uisus, uel uisum caecitatis. Quae uero in relatione sunt posita
in ipsa relationis praedicatione consistunt, ut duplum dimidii, dominus serui,
et caetera ad hunc modum. Tam uero contraria quam etiam relationes
differunt a contradictionibus, quoniam contradictiones quidem semper in
oratione consistunt, et in altera earum parte ueritas, in altera falsitas
inuenitur, contraria uero priuatoria et relationes in simplicibus partibus
orationis inuenitur et in his neque ueritas neque falsitas inest. Nam cum
dico album, nigrum, caecitas, uisus, dominus, seruus, simplices orationis
partes sunt, neque uerum, neque mendacium continentes; in simplicibus enim
partibus orationis ueritas uel falsitas nulla est: cum autem dico dies est,
dies non est, utraeque propositiones, una in affirmatione, altera in negatione
posita, orationes sunt. Sed M. Tullius non tam propriis nominibus quam
notioribus utitur; ait enim contrariorum alia esse quae aduersa uocantur, alia
quae priuantia, alia quae in comparatione sunt, alia quae aientia et negantia
nuncupantur. Sed quae contraria nominat, opposita uerius dicerentur; quae
aduersa dicit, contrariorum melius susciperent nomen; quae in collatione
nominat, ea relatiua uel ad aliquid certius uocarentur: sed utatur nominibus ut
uolet, dum res ipeae certa proprietatis suae ratione signentur; nos uero in
caeteris quos edidimus libris eo nuncupauimus modo, quo superius in Aristotelis
dictum est diuisione. Secundum M. Tullium igitur contrariorum alia sunt
aduersa, ut sapientia, stultitia; alia priuantia, ut dignitas et indignitas;
alia quae cum aliquo conferuntur, ut duplum, simplum; alia quae appellantur
negantia, e contrario aientibus constituta, ut si hoc est, illud non est.
Aduersa igitur sunt quae, sub uno genere posita, plurimum differunt, ut album,
nigrum, quae a se plurimum distant sub uno genere posito, id est sub colore.
Item celeritati tarditas aduersa est, positis utrisque sub motu, neque enim
celeritati debilitus opponenda est, quia debilitati firma ualetudo contraria
est, quod in diuisione omisit Cicero sed docuit exemplo; illa quoque dicuntur
aduersa, quae, in diuersis generibus sita, plurimum a se discrepare
intelliguntur, ut sapientiae stultitia. Illa enim sub genere boni est, haec
uero sub mali, quamquam huiusmodi exemplum priuationem potius spectare
uideatur; nam stultitia priuatio est sapientiae, nec quidquam est aliud
stultitia nisi sapientiae et rationis absentia; sed quae sint quae priuantia
Cicero appellat, posterius demonstrabo. Ex his aduersis hoc modo sumitur
argumentum. Si stultitiam fugimus, sapientiam sequamur; si bonitatem appetimus,
malitiam fugiamus, quanquam malitia quoque, secundum eumdem modum qui superius
dictus est, priuationibus possit adiungi. Priuantia uero secundum
Ciceronem sunt, quae Graece *steretika* appellantur, quae habent eam partem
orationis praepositam, quae cum fuerit adiecta, semper fere aliquid demit ut ea
in praepositio; haec enim syllaba cui fuerit apposita, demit fere aliquid ex ea
ui quam esset res quaelibet habitura, si in syllabam praepositam non haberet,
ut humanitati inhumanitas: in namque praeposita id de quo dicitur humanitate
priuauit, ut dignitas, indignitas; et Tullius quidem ea tantum priuantia esse
confirmat, in quibuscumque syllaba ista praeponitur: priuantium quippe natura
secundum Tullium huius syllabae commemoratione finitur; a Peripateticis uero
accepimus priuationes cum simplicibus nominibus, tum priuatoriis syllabis
efferri, cum simplicibus norninibus, ut caecitas, cum priuantibus uero
syllabis, ut indignitas, inhumanitas. Quocirca, secundum M. Tullium, caecitas
non erit priuatio uisus sed ei aduersum, atque idcirco forsitan stultitiam
inter aduersa numerauit, quoniam non habet in syllabam ex qua priuationes
arbitrantur existere. Ex quibus eodem modo, ut in superius positis
aduersis, argumenta ducuntur: Inhumanitalem auersemur, si humanitas consectanda
est. Illa uero contraria, ut ait Tullius, quae cum aliquo conferuntur,
talia sunt, ut duplum simpli. Id tantumdem est tanquam si diceret duplum
dimidii simplum enim dupli dimidium est, et pater filii; eaque sunt semper reciprocantia,
aliquoties quidem septimo casu, aliquoties uero genitiuo, nam filius patris est
filius et pater filii, haec secundum genitiuum conuersio est, et duplum simplo
duplum est, haec secundum septimum casum; sunt etiam quae accusatiuo, ut pauca
ad multa, et magnum ad paruum. Item negantia sunt quae in affirmationibus
et negationibus posita sunt, ut si hoc est, illud non est, ueluti si dies est,
nox non est, atque hanc oppositionem Cicero ualde dicit esse contrariam.
Ex quibus omnibus secundum superius dictum modum argumentorum facultas est, nam
ex relatiuis contrariis ita sumimus argumentum si pater est, fieri non potest
quin ei filius sit. Ex negantibus autem quae *apophatika* (ut ait) Graeci
uocant, ita: Si sol supra terram fuit, nox esse non potuit haec enim
affirmatio illam perimit negationem; cur uero haec negantia esse constituerit
mirandum est. Nam quae negantia sunt aientibus opponuntur, et simul esse non
possunt, ut diem esse ac diem non esse, hoc uero consequens est cum ita
dicatur, si hoc est, illud non est, ut si dies est, nox non est. Atque
affirmationem negationemque Tullius ualde dicit esse contrariam sed in hac
consequentia nequeunt csse contraria: nam quod est consequens, contrarium non
est. [11.50] AB ADIUNCTIS AUTEM POSUI EQUIDEM EXEMPLUM PAULO ANTE, MULTA
ADIUNGI, QUAE SUSCIPIENDA ESSENT SI STATUISSEMUS EX EDICTO SECUNDUM EAS TABULAS
POSSESSIONEM DARI, QUAS IS INSTITUISSET CUI TESTAMENTI FACTIO NULLA ESSET. SED
LOCUS HIC MAGIS AD CONIECTURALES CAUSAS, QUAE VERSANTUR IN IUDICIIS, VALET, CUM
QUAERITUR QUID AUT SIT AUT EUENERIT AUT FUTURUM SIT AUT QUID OMNINO FIERI
POSSIT. AC LOCI QUIDEM IPSIUS FORMA TALIS EST. ADMONET AUTEM HIC LOCUS,
UT QUAERATUR QUID ANTE REM, QUID CUM RE, QUID POST REM EVENERIT. "NIHIL
HOC AD IUS; AD CICERONEM" INQUIEBAT GALLUS NOSTER, SI QUIS AD EUM QUID
TALE [1122C] RETTULERAT, UT DE FACTO QUAERERETUR. TU TAMEN PATIERE NULLUM A ME
ARTIS INSTITUTAE LOCUM PRAETERIRI; NE, SI NIHIL NISI QUOD AD TE PERTINEAT
SCRIBENDUM PUTABIS, NIMIUM TE AMARE VIDEARE. EST IGITUR MAGNA EX PARTE LOCUS
HIC ORATORIUS NON MODO NON IURIS CONSULTORUM, SED NE PHILOSOPHORUM
QUIDEM. [12.52] ANTE REM ENIM QUAERUNTUR QUAE TALIA SUNT: APPARATUS
COLLOQUIA LOCUS CONSTITUTUM CONVIVIUM; CUM RE AUTEM: PEDUM CREPITUS, STREPITUS
HOMINUM, CORPORUM UMBRAE ET SI QUID EIUS MODI; AT POST REM: PALLOR RUBOR
TITUBATIO, SI QUA ALIA SIGNA CONTURBATIONIS ET CONSCIENTIAE, PRAETEREA
RESTINCTUS IGNIS, GLADIUS CRUENTUS CAETERAQUE QUAE SUSPICIONEM FACTI POSSUNT
MOVERE. Qui sit ab adiunctis locus breui superius monstrauit exemplo,
eo scilicet quo dixit: Si secundum mulieris nunquam capite diminutae tabulas
possessio bonorum daretur, consequens esss ut secundum quoque puerorum et
seruorum tabulas possessio permitteretur. Sed nunc formam ipsam et quasi
subiectum loci monstrare proponit, quae est huiusmodi: Ab adiunctis enim locus
est, cum ex eo quod proponitur aliquid aliud uel esse, uel fuisse, uel futurum
esse argumentatione colligitur, ut in eo ipse quod dudum posuit exemplo.
Approbatur enim non debere secundum mulieris nunquam capite diminutae tabulas
bonorum possessionem dari, quia si id fuerit positum, id futurum est, ut
secundum puerorum quoque ac seruorum tabulas honorum possessio permittatur.
Talia uero sunt quae dicuntur adiuncta, ut circa rem fere quae quaeritur
inueniantur, neque tamen nec esse sit ei semper adhaerere; et forma quidem
huius loci talis est, ut hanc quoque definitionem possit admittere. Ab ad
iunctis locus est cum ex aliquibus, quae sunt proxima eis de quibus quaeritur
rebus, id quod quaeritur uel inesse, uel esse, uel futurum esse
monstratur. Qui locus est coniecturalibus causae, maxima necessarius. Cum
enim de facto quaeritur, tum si id factum est quod dubitatur, qui uel fuerit,
uel sit, uel futurum sit, considerari solet: multa enim sunt quae unicuique adiuncta
rei uariorum euentu temporum colliguntur. Idcirco enim quid ante rem, quid cum
re, quid post rem euenerit, in coniecturalibus causis inquiritur, quae ab
oratoribus tractantur solis, neque iurisconsultis in huiusmodi [1123B] negotiis
cum rhetorica facultate ulla communio est, iuris enim peritus de facti
qualitate, non etiam de ipsius facti ueritate respondet. Idcirco quoties ad
Gallum peritum iuris facti quaestio deferebatur, NIHIL AD NOS inquiebat, et ad
Ciceronem potius consulentes, id est ad rhetorem remittebat. In quo Tullius
facere ad Trebatium locum miscuit dicens: Quanquam locus hic ab adiunctis
coniecturalibus causis maxime utilis, nihil consultorum iuris prudentiam iuuet,
patiere me tamen, inquit, nullam suscepti operis partem praeterire, ne si in
hoc libro nihil praeter tuae artis exempla conscripsero, tuae tantum gratiae
uideatur addictus. Ab adiunctis uero locus qui non modo iurisconsultis
sed ne philosophis quidem praeter oratores non patet, trium saepe temporum
ratione tractandus est. Nam de facto si quaeritur, quid uel ante id, uel cum
eo, uel post id fuerit nec esse est uestigari. Ante rem quidem hoc modo,
apparatus; uerisimile est enim effecisse aliquem quod ante efficiendum parauit,
colloquia fieri enim potuit ut amauerit, qui saepe fuerit collocutus.
LOCUS, uelut cum ad aliquid faciendum opportunus locus eligitur.
CONSTITUTUM CONVIVIUM, uelut si quis constituto ante conuiuio in eo fecisse
aliquid arguatur capiaturque coniectura facti, ex eo ipse quod sit conuiuium
constitutum, atque horum omnium ante rem de qua quaeritur exempla sunt. Cum re
uero hoc modo: Pedum crapitus, uelut si isse in quempiam locum aliquis
accusetur, pedum crepitu deprehensus esse probabitur; uel si fuisse adulter in
cubiculo ex umbra corporis designetur, haec cum ipsis de quibus quaeritur
inspecta, eisdem tamen intelliguntur adiuncta. Post rem uero, si quas
conscientiae maculas pallor, rubor, titubatioque prodiderit: restinctus ignis,
uelut si clam factum aliquid exstincto igni uelimus ostendere, ut tutius notitiam
submouentibus tenebris committeretur. Item gladius cruentus peractum facinus
monstrat. Haec omnia post rem facto intelliguntur adiuncta. Et semper
ante rem cum re, et post rem, secundum rationem temporum intelligendum est,
neque ita ut in antecedentibus et consequentibus. Illic enim naturae ratio
consideratur. Omnia quippe simul sunt: nam quod antecedit, si positum sit,
statim est id quod consequitur, ut si ponas hominem statim animal esse nec esse
est, nec ante secundum tempus homo dici potest, post uero subsequi animal, ut
ante aliquis apparatus est secundum tempus, posterior effectus. Itaque illic
antecedentia et consequentia nominantur, hic ante rem, cum re, et post rem.
Idcirco quod illud quidem, non secundum tempus, sed secundum principalitatem naturae
secum simul aliquid trahentis antecedens dicitur, consequens id quod antecedens
comitatur. Ea uero quae secundum temporis priorem posterioremue rationem
considerantur, adiuncta, idcirco ante rem, cum re et post rem coepere
uocabulum. DEINCEPS EST LOCUS DIALECTICORUM PROPRIUS EX CONSEQUENTIBUS ET
ANTECEDENTIBUS ET REPUGNANTIBUS. NAM CONIUNCTA, DE QUIBUS PAULO ANTE DICTUM
EST, NON SEMPER EVENIUNT; CONSEQUENTIA AUTEM SEMPER. EA ENIM DICO CONSEQUENTIA
QUAE REM NECESSARIO CONSEQUUNTUR; ITEMQUE ET ANTECEDENTIA ET REPUGNANTIA.
QUIDQUID ENIM SEQUITUR QUAMQUE REM, ID COHAERET CUM RE NECESSARIO; ET QUIDQUID
REPUGNAT, ID EIUS MODI EST UT COHAERERE NUMQUAM POSSIT. Expedito
adiunctorum loco, nunc de antecedentibus et consequentibus et repugnantibus
disserit. Qui locus sit unus in tria uelut membra diuisus est. M. quidem
Tullius loci huius uocabulum tacuit, mihi autem totus conditionalis appellandus
uidetur. Cuius cum promptissime natura claruerit, nomen quoque ei, quod nos
posuimus, recte inditum manifestius apparebit. Primum igitur singularum
partium definitio prodenda est. Itaque antecedens est, quo posito aliud nec
esse est consequatur: itemque consequens alicuius est, quod esse nec esse est,
si illud cuius est consequens praecessisse constiterit. Repugnans est quod
simul cum eo cui repugnare dicitur esse non possit. Antecedentium igitur,
atque consequentium, et repugnantium, unum esse locum praediximus, qui quomodo
sit unus, paucis ostendam. Primum igitur dum quaereretur quonam modo unus esset
locus a consequentibus, antecedentibus et repugnantibus, dicebatur quoniam
eiusdem mentis esset atque intelligentiae tam consentanea sibimet quam
dissidentia praeuidere, idcirco hunc quoque locum unum uideri. Consentaneorum
namque duae sunt partes, antecedens una, altera consequens. Nam cum altero
praecedente comitatur alterum, illa sibi in ipsa naturae consequentia
consentire necesse est. Repugnantium uero tametsi duae partes sint, unum tamen
est utriusque uocabulum, utraque enim repugnantia nominantur. Duae uero esse, quae
sibimet repugnent, atque a se dissentiant nullus ignorat; sed eo distant, quod
antecedentium et consequentium duo sunt nomina, licet unus sit utriusque
consensus; repugnantibus uero unum nomen est, cum sit unus in utrisque
dissensus, ergo eadem mens, eademque intelligentiae ratio id quod praecedit et
id quod comitatur, intelligit. Neque enim fieri potest ut antecedens
aliquid intelligatur, nisi in eodem quid sit consequens consideretur: eodem
quoque modo nec consequens, nisi appareat quid praecedat; item repugnans
aliquod intelligere nemo potest, nisi intelligat cui repugnet: sed quoniam
eadem ratio potest similia dissimiliaque perspicere, antecedentium uero et
consequentium consensus quidam et per naturae similitudinem concordia est,
dissensus uero in repugnantibus dissimilitudo, nec esse est ut una atque eadem
ratio antecedentium consequentiumque naturam et repugnantium spectet; quo fit
ut unus quoque locus sit eorum quae una intelligentia comprehendit. Sed
huic opponebatur: Cur igitur alium ex similitudine, alium ex contrario locum
Marcus Tullius superius enumerauit? Nam secundum propositam rationem, quoniam
similitudinem et contrarietatem intelligentia una perpendit, unus locus similium
contrariorumque esse debuisset. Sed respondebatur quoniam non eodem modo sibi
antecedentia et consequentia consentire dicuntur, sicut ea qum similia
nuncupantur. In his namque una tantum qualitas inuenitur, et secundum eamdem
qualitatem similia esse dicuntur; at in antecedentibus et consequentibus non
qualitatis similitudo sed quidam naturae consensus est. Et quae similia sunt
sine se esse possunt, antecedentia uero et consequentia sine se esse non
possunt, atque idcirco non uidetur esse consequentium et antecedentium cum
similitudine ulla communio naturae. Quae ratio non ualde uidentur idonea, nec
explicat quod demonstrare conabatur. Illud certe firmissimum esse
constat, quod huius loci tractatus conditionalibus semper propositionibus
accomonodaretur. Conditionalis uero propositio est quae cum conditione
pronuntiat esse aliquid, si aliud fuerit, ueluti cum dicimus: Si dies est,
lucet. Haec igitur rerum consequentia facile in repugnantiam uertitur.
Nam si rebus consequentibus negatio interponatur, ex consequentibus repugnantia
redduntur, hoc modo: Si dies est, lux est. Repugantia sunt
ita: Si dies est, lux non est repugnant enim diem esse et lucem non
esse. Quae repugnantia in conditione consistit. Dicimus enim: Si dies est,
lux non est nam diei contrarium est nox. Consequens uero noctis, lucem non
esse , quare esse diem et non esse lucem repugnat. Argumentum uero est,
hanc repugnantiam in conditione consistere, quia si conditio deficiat, nulla
est repugnantia, hoc modo: Dies est Lux non est utraeque enim
disiunctae propositiones suas sententias gerunt, nec quidquam intelliguntur
habere commune, atque ideo diuersis acceptae temporibus uerae sunt, nec
repugnant. Nam sicut in his propositionibus, dies est, lux est, nulla est
consequentia, quoniam conditio deest, quae propositionem facit connexam sed
utraeque a se disiunctae suam sententiam claudunt, ita in his quibus
proponitur, dies est, lux non est nulla est repugnantia, quoniam seruat suam
utraque separata sententiam. At si his conditio interueniat superiorum quidem,
ita sententia copulatur, ut consequentes fiant, posteriorum uero ita ut
repugnantes, hoc modo: Si dies est, lux est. Haec consequens
propositio ex duabus per conditionem mediam effecta est una. At si sit ita, si
dies est, lux non est, repugnat. Negatum enim quod sequitur repugnare necesse
est. Amplius, argumentum quod ex antecedentibus et consequentibus fit ex
unius propositionis connexae partibus nascitur, nam conditionalis propositionis
connexae una pars est antecedens, alia consequens. Quod si a repugnantibus
argumentum fiat, rursus ab unius propositionis membris tale argumentum nasci
oportebit. Igitur ex his propositionibus, dies est, lux est, una esse non
potest nisi a conditione copulentur, ut unum sit antecedens, aliud consequens,
et ideo in his ex antecedenti et consequenti argumentum esse non potest,
quoniam duae sunt ex illis quoque propositionibus quae sunt, dies est, lux non
est: una esse non poterit, nisi conditionis adiunctione in unius quodammodo
propositionis sententiam reducantur cuius propositionis partes sunt
repugnantes. Nam, ut in connexa propositione una pars antecedens, alia est
consequens, ita in repugnanti utraque pars propositionis a semet inuicem
repugnat ac dissidet. Amplius: repugnans propositio connexae partem
contrariarm tenet, nam ut in illa quod antecedit secum id quod sequitur trahit,
ita in hac propositione partes simul esse non possunt. Contrariae uero
differentiae sub eodem genere poni solent. Si igitur connexa propositio in
conditione est constituta, repugnans quoque in conditione subsistit; quod si et
consequentiam propositionum et repugnantiam conditio facit, non est dubium quin
locus hic iure conditionalis uocetur, ac sit unus positus in conditione diuisis
partibus, id est in antecedentem consequentemque et repugnantem. Connexaeque
namque propositionis una pars antecedens est, alia consequens. Repugnantis uero
propositionis utraque repugnatae dissidet. Itaque connexae propositionis partes
antecedens et consequens sunt, repugnantis uero repugnantes. Nec illud
intelligentiam turbet quod dies est et lux est quadam sibi ratione consentiunt.
Item dies est et lux non est, quasi a se dissentiunt atque discordant, nam
connexa est propositio si cum aliud antecesserit, aliud consequatur. Item
repugnans, si uno posito aliud inferatur, quod esse non potest nisi id ius
conditionis efficiat. Quocirca aperte demonstratum esse arbitror conditionalem
hunc locum uocari et recte unum esse a M. Tullio constitutum. Quomodo uero fiat
ab antecedentibus et consequentibus et repugnantibus argumentum, posterius
dicam. Sed quoniam nullius facultatis alterius est, quid uel quamque rem
consequitur, uel quid cuique repugnet inspicere, nisi dialecticae tantam, quae
huius quam maxime rei perititiam profitetur, idcirco ait hunc esse locum totum
dialecticorum. Qui etiam ab adiunctis longe lateque diuersus est. Primum
quod adiuncta prodere sese atque ostendere inuicem poesunt, non uero perficere
atque adimplere naturam, ueluti ambulationem pedum strepitus significare quidem
ac denuntiare potest, efficere uero non potest. Neque etiam ambulationem efficit
pedum strepitus, nec uero ex neccssitate ambulatio ut sit pedum strepitus
auctor est sed saepe ita ambulatur, ut nullus pedum strepitus exaudiatur; saepe
non mulato loco moueri pedes ac strepere praeter ambulationem queunt; idcirco
non semper inueniunt ad iuncta: propositoque termino quem probare contendimus,
saepe ex adiunctis argumenta deficiant, quia ipsa quoque aliquoties deficere
uidentur adiuncta. Praecedentia uero et consequentia et repugnantia numquam
desunt omne enim quidquid in rebus est, habet quod se aut sequatur naturaliter,
aut praecedat. Est etiam a quo per naturae diuersitatem dissideat, uelut animal
sequitur quidem hominem, praecedit uero substantiam; dicimus enim: Si homo
est, animal est substantiam uero praecedit, cum proponimus, si animal est,
substantia est. Repugnat uero mortuo cum enuntiamus, si animal est,
mortuum non est. Praeterea quae sunt adiuncta temporibus distributae
sunt, ut ante rem, cum re, post rem. Quae uero sunt antecedentia, consequentia,
et repugnantia, quomodolibet modo in temporibus sint, nihil refert. Nam priora
saepe temporibus comitantur, et temporibus posteriora praecedunt, et quae simul
temporibus sunt, alias praecedunt, alias uero consequuntur, ut superius quoque
saepe diximus. Amplius, quae antecedentia sunt et consequentia relinquere
sese non possunt, nec sibi repugnantia cobaerere, et sunt repugnantia
necessario sibimet inconnexa; quae uero sunt adiuncta nihil obtinent
necessitatis, quia et iungi sibimet, et a se separari queunt. Quae cum
ita sint, quaestio difficilis uehementer oboritur, uidetur enim minus
intuentibus nihil hic locus differre his locis qui dicti sunt uel a genere, uel
a specie, uel a contrariis. Nam genus semper speciem sequitur, speciem genus
praecedit, contraria simul esse non possunt. Quae soluenda est hoc modo:
Primum quia non omne consequens genus est, nec omnis species antecedens.
Repugnantia uero ipsa contraria sed contrariorum sunt consequentia, ut in
locorum qui a M. Tullio propositi sunt expositione monstrauimus. De hinc quia
cum a genere fit argumentum, ipsum genus assumitur, eodem quoque modo et
species, cum ab ea aliquid uolumus approbare, cum uero ab antecedentibus
aliquid monstrare contendimus, eo quod in conditionali propositione praecessit
utimur in assumptione, etiamsi non fuerit genus. Item si a consequenti
argumentum fiat, etiamsi species non sil, a consequenti parte conditionalis
propositionis ducitur argumentum, ueluti cum ita dicimus: Si ignis est, leuis
est, ignis anteoedit, leuitas sequitur; sed neutrum neutri est genus aut
species, assumitur itaque, atqui ignis est. Nunc igitur id quod antecedebat
assumpsi, ex quo monstratur conclusio, leuis igitur est. At si ita assumamus
sed non est leuis, id quod consequebatur assumpsi. Concluditur ergo atque
monstratur, non est igitur ignis. Vides igitur ut de his praecedentibus
etconsequentibus nunc biquamur quae in conditionali propositione posita, uel
praecedere uel consequi intelliguntur. Cum uero fit ex genere argumentum,
species quidem est de qua aliquid probare contendimus; genus uero assumimus non
quasi praecedens sed quasi continens, ut quidquid esse consideratur in genere,
id formae quoquo debeat aptari. Genus enim quoad permanet, a sua specie non
recedit: cum uero de specie sumimus argumentum, genus quidem est de quo aliud
quaeritur; sed id laboramus, ut quod de genere conamur ostendere, id ex specie
possit facilius agnosci. Ut cum uxori Fabiae relictum fuisset legatum, si
materfanilias esset, quoniam non conuenit in manum, scilicet, ab in manus
conuentione, quae est species uxoris, uxorem quod est matris familiae genus a
legati iure seiungimus, et legatum ad speciem, id est matremfamilias
deriuamus. Sed illud interius dispiciendum uidetur, num locus ab
antecedentibus et consequentibus totus superuacaneus esse uideatur, cum
quolibet modo fuerint ex eo argumenta composita, a caeteris locis quos superius
deseripsimus non recedant. Nam quodcumque ab antecedentibus et consequentibus
ducitur argumentum, id uel a toto, uel a partibus, uel a coniugatis, uel ab
aliquo reliquorum tractum esse perpenditur hoc modo: Si utilis est acquitas
constituta ad res suas obtinendas, utile est ius ciuile, ad id quod praecedit,
quod sequitur igitur, hoc est a definitione argumentum, scilicet ab assumptione
praecedentis. At si ita dicam: Sed non est utile ius ciuile, non est igitur
utilis aequitas constituta ad res suas obtinendas, hic per consequentis
assumptionem a definitionis loco sumptum est argumentum. Item a partium
enumeratione, si neque censu, neque caeteris non est liber, at censu uel caeteris,
est igitur liber: at non est liber; neque censu igitur, neque caeteris
manumissus est. Sed notandum est quae sit uis uniuscuiusque argumenti, et
quonam modo proferatur. Sunt enim argumenta quae predicatiuis apta sint
syllogismis ut a definitione fiat sic: ius ciuile est aequitas constituta his
qui eiusdem sunt ciuitatis ad res suas obtinendas. Id uero utile est, utile est
igitur ius ciuile. Item a partibus: Qui neque censu neque uindicta, neque
testamento est manumissus, hic ex seruitute liber factus non est; Stichus uero
neque testamento, neque censu, neque uindicta manumissus est; Stichus igitur
liber non est: et in caeteris, eodem modo. Omnia uero quaecumque per categoricum
syllogismum proferri possunt, eadem per conditionalem syllogismum dici queunt.
Omnis namque praedicatiua propositio in conditionalem uerti potest, hoc modo:
omnis homo animal est, praedicatiua est; haec facile uertitur in conditionalem
ita, si homo est, animal est. Non uero omnis conditionalis in praedicatiuam
uerti potest, uelut haec: si peperit, cum uiro concubuit. Nemo enim dicere
potest ipsum peperisse, id esse quod cum uiro concumbere, quo modo dicimus
hominem, id esse quod animal sit. Alia enim ratio est in his
propositionibus quae ita dicuntur, quae peperit, cum uiro concubuit. Haec enim
similis est ei quae dicit, si peperit, cum uiro concubuit sed praedicatiua
propositio id esse subiectum dicit, quod fuerit praedicatum. Conditionalis uero
id ponit, ut si id quod antecedens fuerit necessario comitetur quod
subsequitur. Cum uero praedicatiua est propositio, si ea uertetur in
conditionalem, alia nimirum redditur propositio. Nam cum dicitur, omnis homo
animal est, ipse homo animal esse proponitur; cum uero, si homo est, aninial
est, non id sentitur, ut ille qui homo est, animal sit sed proposito esse
hominem, consequi ut sil animal. Ergo conditionalis syllogismus in
antecessione et consecutione positus, licet per definitionem, et per partium
enumerationem, et per coniugationem, et quolibet alio fiat modo, tamen in propria
forma se continet, et est conditionalis, id est utens propria potestate, ut
quodammodo caetera argumenta suae ueluti naturae uideatur habere subiecta. Ut
cum sit a definitione argumentum, si quidem per praedicatiuam formam factus
fuerit syllogismus, a definitione ductum esse dicatur. Sin uero per hypothesin
facta fuerit argumentatio, conditionalis fit syllogismus, quem discernat
assumptio, utrum ab antecedentis, an a consequentis parte promatur. Quo fit ut
etiamsi per caeteros locos conditionale argumentum proferatur, tamen suam
quamdam habeat formam, quandoquidem in antecessione et consecutione est
constitutus. Tunc enim definitio, partes, coniugatio, et caetera ueluti res
ipsa, fiunt ac non locus, cum uenerint in conditionem; at si conditio cesset,
ex ipsis profectum uidebitur argumentum. Quod si propositionem conditio
copulauerit, ipsa quidem ea sunt quae in propositionibus continentur ueluti
quaedam argumenti partes, locus uero in conditione est constitutus. Atque
haec ita dicta sunt, quasi aliter conditionalis hic locus tractari non ualeat, nisi
eorum aliquem quos praediximus includat: nam potest praeter eos etiam saepe
reperiri, ut cum dicimus: si homo est, risibilis est; si coruus est, niger est.
Hic enim nec definitionem, nec partes, nec ullum alium locum superius
enumeratum continet argumentum. Amplius, facile est in singulis eorum
differentias praeuidere: locus quippe a toto a substantia trahitur, a partibus
uero a rei compositione. Nam in simplicibus terminis tale argumentum non potest
inueniri, a nota, ab interpretatione; a coniugatis; ab eo quod ex eodem
utrumque deducitur; a genere; a continenti; a forma, ab eo quod continetur; a
differentia, ab eo quod discrepat; a similibus, ab eadem qualitate; a
contrariis, ab eo quod a se longe diuersa sunt; a causis, ab his qui efficiendi
uim habent; ab effectis, ab his quae uim alterius efficientiae susceperunt; ab
adiunctis, a uicinitate naturae; a comparatione maiorum, parium uel minorum; a
relatione, ad aequalem uel inaequalem quantitatem. Ab antecedentibus uero longe
alius modus est: constat enim in eo quod si propositum quid fuerit, aliud
quiddam modis omnibus existet, quod consequens appellatur; huius uero
intelligentia consistit in eo quod praecedente quolibet, aliud subsecutum;
repugnantium uero intelligentia consistit, non modo quod neque sequi, neque
antecedere possunt, uerum etiam quod simul esse non possunt, quae in conditione
consistere dubium non est. His igitur ita expeditis, quoniam M. Tullius
proprietatem loci succincte, ut in transcursu potuit, euidenter expressit, nunc
quibus modis eodem loco uti conueniat, adiungit. Quae Topicorum pars, quoniam
diligentius explananda est, finem quarto uolumini faciam, quinto caetera
redditurus. De omnibus quidem hypotheticis syllogismis, Patrici rhetorum
peritissime, plene abundanterque digessimus his libris, quos de eorum
principaliter institutione conscripsimus, a quibus integram perfectamque
doctrinam, cui resoluendi illa uacuum tempus esi, lector accipiet. Sed quia nunc
Ciceronis Topica sumpsimus exponenda, atque in his aliquorum M. Tullius modorum
meminit, dicendum mihi breuiter existimo de his septem conditionalibus
syllogismis, que eorum natura sit, propositionumque contextio, ut cum haec ad
scientiam rite praelibata peruenerint, Tulliana facilius noscantur
exempla. Omne igitur quod in quaestione dubitatur, aut uerisimilibus aut
necessariis probabitur argumentis. Argumentum uero omne aut in syllogismi
ordinem cadit, aut ex syllogismo uires accipit. Syllogismus uero omnis
propositionibus constat. Propositiones autem uel simplices sunt, uel
compositae. Simplices sunt quae simplicibus orationis partibus coniunguntur.
Copulant autem incompositam propositionem simplices orationis partes, nomen et
uerbum, ueluti cum dicimus, dies est, uel dies uernus est, uel dies serenus
est; hic enim omnem uim propositionis nomen connectit et uerbum. Omnis
autem simplex propositio ex subiecto praedicatoque consistit. Subiectum est de
quo dicitur id quod praedicatur. Praedicatum est quod de eo dicitur quod
subiectum est. Verbum autem aliquoties praedicato nomini adiungitur, aliquoties
ipsum praedicatur. Praedicato nomini adiungitur, ut in hac propositione quae
dicit, dies serenus est: dies enim subiectus est, serenus praedicatus; est uero
uerbum sereno adiunctum est, quod diximus esse praedicatum. At si talis sit
propositio, quae solo nomine constet et uerbo, ueluti cum dicimus, dies est,
tunc dies subiicitur, est uerbum sine dubio praedicatur; sine uerbo autem nulla
est propositio: omnis enim propositio uel uera uel falsa est; nisi autem uerbum
sit quodlibet adiunctum, quo esse aliquid aut non esse dicatur, nulla ueritas
aut falsitas in propositionibus deprehenditur. Saepe autem propositiones
etiam ex totis orationibus constant; ut si dicamus: Transire in Africam utile
est Romanis; hic enim subiectum quidem est transire in Africam, utile autem
Romanis praedicatum, est uero praedicato coniungitur. Huiusmodi igitur
omnes propositiones praedicatiuae dicuntur. Praedicatiuae uero appellantur,
quia aliud de alio praedicant. Omnesque qui ex his propositionibus fiunt
syllogismi, secundum enuntiationum suarum formas praedicatiui
appellantur. Ex his autem praedicatiuis propositionibus existunt
compositae propositiones, quarum alia quidem copulatiua coniunctione nectuntur,
ut et dies est, et lux est; alia uero per conditionem fiunt, quae etiam
conditionales enuntiationes uocantur. Hae uero sunt quae coniunctione quadam
partibus interposita ad consequentiam conditionemque ducuntur. Age enim sint
duae propositiones praedicatiuae: una quidem, quae dicit, animal est; alia uero
quae proponit, homo est. His si coniunctis interueniat, faciet, si homo est,
animal est. Vides igitur ut duas praedicatiuas propositiones in unam
conditionem coniunctio copulauerit. Quae cum ita sint, omnes hae propositiones
hypotheticae, id est conditionales, uocantur, atque ex his syllogismi tales
existunt, quibus hypotheticis uel conditionalibus nomen est. Omnis autem
hypothetica propositio, uel per connexionem fit, uel per disiunctionem. Per
connexionem hoc modo, si dies est, lux est. Per disiunctionem ita, aut dies
est, aut nox est. Earum uero quae per connexionem fiunt, aliae ex duabus
affirmatiuis copulatae sunt, ut si dies est, lux est, namque dies est, et lux
est, utraeque aliquid affirmant; aliae ex duabus negatiuis, ut si lux non est,
dies non est, nam lucem non esse, et diem non esse, utraque negatio est; aliae
uero ex affirmatiua negatiuaque coniunctae sunt, ut si dies est, nox non est;
aliae uero ex negatiua affirmatiuaque copulantur, ut si dies non est, nox est:
omnes tamen in connexione positae sunt. Aut enim affirmatio affirmationem
sequitur, aut negatio negationem, eique connexa est, aut affirmationem negatio,
aut negationem affirmatio. Sed ex connexis repugnantes manifestum esi
nasci, namque ubi affirmatio sequitur affirmationem, his si media negatio
interposita sit, repugnantiam facit hoc modo:si dies est, lax est. Hic
affirmatio sequitur affirmationem; at cum dico, si dies est, lux non est,
repugnant inter se partes propostionis connexae, interposita negatione. Item
quoties negatio sequitur negationem, si posteriori propositionis parti
negatiuum dematur aduerbium, repugnantes fiunt hoc modo, si animal non est,
homo non est; haec connexio est ex duabus proposita negatiuis. At si posteriori
parti, id est homo non est, negatiuum detrahatur aduerbium, fiet, si animal non
est, homo est, quod repugnat; at si affirmatio negationem sequatur, siue
posteriori parti negatio iungatur, siue priori auferatur, repugnantes fiunt,
hoc modo, si dies non est, nox est. Hic igitur affirmatio sequitur negationem.
Siue igitur posteriori parti, id est, nox est, negatio copuletur, ut sit ita,
si dies non est, nox non est, siue priori auferatur, ut sit ita, si dies est,
nox non est, repugnantem fieri propositionem nec esse est. Quod si negatio
affirmationem sequatur, et posteriori parti negatiuum aduerbium subtrahatur,
propositionis connexae partes in repugnuntiam cadunt, hoc modo, si uigilat, non
stertit. Hic affirmationem sequitur negatio sed si posteriori parti, id est,
non stertit, negatio dematur, fiet, si uigilat stertit, et erit
repugnans. Sed in connexis atque disiunctis propositionibus illud
intelligendum est, quod in earum partibus et uis quaestionis includitur et
argumenti. Age enim dubitetur an lux sit, idque approbandum sit ex eo quod dies
est. Si igitur ita fiat propositio, si dies est, lux est, ea quidem pars totius
propositionis quae sequitur, id est, lux est, quaestionis est. De ea namque
quaeritur an lux sit. Ea uero quae prior est, id est, dies est, uim continet argumenti.
Ex eo enim quod dies est, lux esse probabitur, et in caeteris quidem uel
connexis, uel disiunctis eadem ratio est. In omnibus uero his quoniam syllogismus
atque argumentatio ad demonstrandam partem alteram quaestionis accommodatur,
quaestio uero omnis dubitabilis est, oportet syllogismos qui acommodantur
ambiguae quaestioni indubitabiles esse atque perspicuos, qui ut tales sint, ex
claris atque apertis et in ueritate patentibus propositionibus necesse est
constent; propositiones uero partim per se notae sunt, partim aliquibus
probationibus indigebunt. Omnis uero syllogismus enuntiatione proposita habet
alicuius partis assumptionem ut quod est in quaestione concludat, hoc modo: Si
dies est, lux est. Ut igitur lucem esse demonstrem, assumam unam partem
propositionis superius constitutae, dicamque sed dies est, ac tunc demum id
quod est in quaestione concludam, lux est igitur, Ergo cum ad syllogismi conclusionem,
et tota enuntiatione in proponendo, et in assumendo parte enuntiationis utamur,
nec esse est ut ea quibus utimur nil habeant dubitabile, siquidem ex his ea
quae sunt ambigua capient fidem. Quod si propositio aliquoties quidem per
se nota est atque perspicua, uliquoties uero probationis indigens inuenitur,
assumptio quoque aliquoties per se uera esse notabitur aliquoties approbationis
indiget adiumentis. Quo fit ut si et propositio et assumptio demonstrandae
sint, quinquepartitus (ut Cicero etiam in Rhetoricis auctor est) syllogismus
fiat, constans ex propositione eiusque probatione, assumptione, eiusdemque
probatione, et conclusione. Quod si neutra sit approbanda. tripartitus sit, ex
propositione scilicet, assumptione et conclusione. Quod si altera earum
demonstranda sit, fit quadripartitus, ex propositione scilicet, et assumptione,
atque unius earum approbatione et conclusione. Conclusionis uero ipsius
probatio praecedente propositione atque assumptione perfcitur. Quae cum
ita sint, cumque omnis propositio hypotheticam connexionem disiunctionemque
diuidatur, in connexis propositionibus aliud dicimus praecedens, aliud
consequens. Idem autem consequens et connexum uocamus, uelut in hac
propositione, si dies est, lux est. Dies est praecedit, annectitur lux est. In
disiunctis autem non est eadem ratio, quia cum ea quae proponuntur simul esse
non possint, nullo modo dicuntur esse connexa. Praecedens autem et subsequens
inde iudicatur, quia quod primum ponitur, iure antecedens uocatur, quod
posterius, iure subsequens dicitur. Ex his igitur propositionibus, quae
connexae sunt, fit primus et secundus hypotheticorum syllogismorum modus.
Addita uero negatione propositioni connexae et ex duabus affirmationibus
copulatae, atque insuper denegata, tertius accedit modus. Ex disiunctis autem
propositionibus diuerso modo assumptionibus tactis, quartus et quintus. Utrisque
uero per negationem compositis, sextus et septimus. Atque hae septem sunt
hypotheticae conclusiones, quarum M. Tullius in Topicis meminit, quarum omnium
deinceps ordo atque exempla subdenda sunt. Primus igitur modus est, cum
in connexa propositione assumpto eo quod praecedit, uolumus monstrare quod
sequitur, itaque esse oportere, ut est in connexione prolatum. In quo si id
quod connexum est ac sequitur, assumpserimus, nullus omnino fit syllogismus.
Huius exemplum tale est: Si dies est, lucet; si igitur lucere
monstremus, assumamus, nec esse est diem esse, hoc modo, atqui dies est;
consequitur ergo ex necessitate, lucere. Quod si lucere assumamus, itaque
dicamus, atqui lucet, non nec esse est diem esse, atque ideo nulla necessitas
euenit conclusionis; ubi uero nulla necessitas est, ne syllogismus quidem
intelligi potest. Est igitur primus modus in hanc formam: Si dies est
lucet; Dies autem est, Lucet igitur. Inueniuntur tamen in
quibus aequo modo ualet assumptio, siue praecedens, siue subsequens assumatur,
ut in homine atque risibili. Si enim homo est, risibile est; Atqui
homo est, Risibile igitur est. Atqui risibile est, Homo igitur
est. Sed in his haec causa est, quia homo atque risibile aequi sunt
termini, atque idcirco uno posito alterum comitari nec esse est. Sed quia hoc
in omnibus non est, idcirco dicimus non esse uniuersale, ut assumpto
posteriore, quod praecedebat probetur. Secundus uero modus est quoties
assumpto posteriore atque consequenti quod antecesserat aufertur, hoc modo, si dies
est, lucet; hic si assumamus non lucere, contrario modo atque in propositione
prolatum est; assumamus dicentes, atqui non lucet, in eo igitur sequitur non
esse diem; quod si diem negemus, id est quod antecedit in assumptione contrario
modo atque positum est in propositione proferamus, non tollitur quod est
connexum, ut si dicamus, atqui non est dies, non mox sequitur, non lucere,
potest enim non esse dies; et tamen lucere. Est igitur secundi modi forma
huiusmodi: Si dies est, lucet; Atqui non lucet, Non est igitur
dies. Primus igitur modus assumit quod praecessit, ut approbet quod
connexam est; non potest uero assumere quod connexum est, ut approbet quod
praecessit. Secundus autem assumit econtrario quod sequitur, ut quod
praecessite uertat; non potest autem econtrario assumere quod praecessit, ut id
quod connexum est auferatur. Tertius modus est, cum inter partes connexae
atque ex duabus affirmationibus copulatae propositionis negatio interponitur,
eaque ipsa negatio denegatur, quae propositio*hyperapophatike* Graeco sermone
appellatur, ut in hac ipsa quam superius proposuimus, si dies est, lux est; si
inter huius propositionis partes negatio interueniat, fiet hoc modo, si dies
est, lux non est; hanc si ulterius denegemus, erit ita, non si dies est, lux
non est: cuius propositionis ista sententia est, quia si dies est, fieri non
potest ut lux non sit. Quae propositio superabnegatiua appellatur, talesque
sunt omnes in quibus negatio proponitur negationi, ut non est dies, et rursus,
Necuon Ausonit Troia gens missa coloni. In hac igitur si priorem partem,
id est diem esse, in assumptione ponamus, consequitur etiam lucem esse hoc
modo: Non si dies est, lux non est; Atqui dies est, Lux igitur
est. Qui modus a superioribus plurimum distat, quod in eo modo qui sit ab
antecedentibus, ponitur antecedens, ut id quod sequitur astruatur. In modo uero
qui sit a consequentibus, perimitur consequens, ut id quod praecesserat,
auferatur. In hoc uero neutrum est, nam neque antecedens ponitur, ut quod
sequitur, confirmetur, nec interimitur subsequens, ut id quod praecesserat,
euertatur; sed ponitur antecedens, ut id quod sequitur, interimatur. Hic
autem propositionis modus partes inter se suas continet repugnantes, aduersum
quippe est ac repugnat, si dies est, non esse lucem. Sed idcirco rata positio
est, quia consequentium repugnantia facta per mediam negationem alia negatione
destruitur, et ad uim affirmationis omnino reuocatur. Nam quia consequens esse
intelligitur, ac uerum, si dies est esse lucem, repugnat ac falsum est, si dies
est, non esse lucem, quae denegata rursus uera est ita, non si dies est, lux
non est, et si consimilis affirmationi, si dies est, lux est, quia facit
affirmationem geminata negatio. Similiter uero fiunt ex repugnantibus
propositionis partibus argumenta, uel si duabus negationibus, uel si negatione
et affirmatione, uel si affirmatione et negatione iungatur. Quomodo uero fiant
ex talibus connexis repugnantes, superius dictum est. Fit uero ex ea
propositione quae duabus iungitur negatiuis ex repugnantibus argumentum hoc
modo: sit propositio, si non est lux, dies non est; fiat repugnans ita, si non
est lux, est dies; huic iungamus negationem ut fiat uera ita: Non si lux
non est, dies est; Atqui lux non est, Dies igitur non est.
Item fit ex negatione atque affirmatione propositio haec: si dies non est, nox
est; huic additur ex posteriore parte negatio, et fit ita: si dies non est, nox
non est; fit repugnans, haec nihilominus abnuatur ut sit uera, non si dies non
est, nox non est, assumimusque, atqui dies non est concludimus, nox igitur
est. Item ex eadem propositione, quae ex negatiua affirmatiuaque
coniungitur et dicit: si dies non est, nox est, si a priori parte negatio
subtrahatur, fiet repugnans, hoc modo: si dies est, nox est; huic apponatur negatio,
ut uera esse possit, hoc modo: non si dies est, nox est, assumamque, atqui dies
est, concluditur, nox igitur non est. At si sit ex affirmatione et
negatione propositio coniuncta, uelut haec: si uigilat non stertit, demitur
posteriori parti negatio, ut fiat ita: si uiglat stertit; sed haec repugnat.
Tota rursus propositio denegatur, ut fiat uera hoc modo: non si uigilat
stertit; assumimus, at qui uigilat; concludamus necesse est, non stertit
igitur. Sed hae quatuor ex repugnantibus conclusiones in tertio modo
consistere intelliguntur, quarum quidem Tullius tres commemorauit, unamque
praecepto docuit, eam quam propositio talis efficit, quae duabus iungitur
affirmatiuis; duas uero exemplo, scilicet eam quae ex tali propositione
nascitur, quae duae copulant negationes, et eam quae ex propositione tali
connexa procreatur, quae ex affirmatione negationeque consistit. Reliquam uero
praeteriit, quod illarum similitudine etiam haec in tertium conclusionis modum
uidebatur incidere. Quartus modus in disiunctione consistit, hoc
modo: Aut dies est, aut nox est; Sed dies est, Nox igitur non
est. Huius haec ratio est, quia disiunctiua enuntiatione proposita, prior
pars eius assumitur affirmando, ut subsequens auferatur; ex ea enim
propositione quae dicit, aut dies est, aut nox est, assumimus, atqui dies est,
scilicet affirmantes esse diem, quam assumptionis affirmationem consequitur non
esse noctem. Quintus modus est, cum in eadem disiunctiua propositione, id
quod primum est, negando assumitur, ut id quod est posterius inferatur, hoc
modo aut dies est, aut nox est, atqui dies non est, per negationem scilicet
facta est assumptio, consequitur esse noctem. Sextus uero modus ac
septimus ex quarti et quinti modi disiunctiua propositione deducuntur, una
negatione uidelicet adiuncta, et disiunctiua propositione detracta, additaque
coniunctiua his propositionibus quae superius in disiunctione sunt positae, hoc
modo: non et dies est et nox est. Dudum igitur in disiunctiua ita fuit, ut aut
dies est, aut nox est. Ex hac igitur propositione sublata, aut coniunctione,
quae erat disiunctiua adlecimus, et quae copulatiua est, praeposuimusque
negationem. Itaque fecimus ex partibus disiunctiuae propositionis copulatis,
addita negatione, propositionem sexti atque septimi modi, quae est, non et dies
est et nox est, in qua is assumatur esse diem, noctem non esse consequitur ita,
atqui dies est, non est igitur nox. Septimus uero modus est, cum prima pars
prorositionis negando assumitur, ut posterior subsequatur, hoc modo: Non
et dies est et nox est; Atqui dies non est, Nox igitur est.
Atque hic modus propositionum in solis his inueniri potest, quorum alterum esse
nec esse est, ut diem uel noctem, aegritudinem uel salutem, et quidquid medium
non habet. Quo autem modo omnium syllogismorum conditionalium ueritas
sese habeat, his diligentissime expliculmus libris quos de hypotheticis
conscripsimus syllogismis. Nunc uero, non quod de his perfectior consideratio
inueniri potest apposuimus sed id quod ad explanandum M. Tullii sententiam poterat
accommodari. Ut igitur cuncta quae diximus breuiter colligantur, primus
modus est quoties in connexa propositione primum ut in propositione locatur,
assumitur, ut consequatur secundum, hoc modo: Si dies est, lux
est, Atqui dies est, Lux igitur est. Secundus modus est quoties
in connexa propositione secundum econtrario assumitur quam in propositione
collocatum est, ut id quod primum est auferatur, hoc modo: Si dies est,
lux est; Atqui non est lux, Non est igitur dies. Tertius
modus estcum connexa propositionis partes ex affirmationibus iunctae, negatione
diuiduntur, totique propositioni negatio rursus adiungitur, assumiturque, quod
prius est, sicut in propositione est enuntiatum, ut econtrario concludatur
secundum quod in propositione prolatum est, hoc modo: Non si dies est, lux
non est; Atqui dies est, Lux igitur est. Hic ergo posito quod
praecedebat, id est esse diem, euersum est quod sequebatur, id est, non esse
lucem; negatione quippe affirmatio omnis euertit, uel cum connexae
propositionis ex negationibus iunctae, secundae parti negatio detrahitur,
totaque propositio denegatur, positaque priore propositionis parte, interimitur
quod subsequebatur, hoc modo: non si lux non est, dies est, atqui lux non est,
dies igitur non est; uel si connexae propositionis ex negatione atque
affirmatione compositae, secundae parti negatio iungatur, eaque insuper
denegetur, ponaturque quod prius est, ut id quod sequitur auferatur, hoc modo:
non si dies non est, nox non est atqui dies non est, nox igitur est; uel si in
eadem propositione, quae ex negatione atque affirmatione copulata est, priori
parti negatio subtrabatur, eaque insuper denegetur, ponaturque quod primum est,
ut id quod sequitur auferatur, hoc modo: non si dies est, nox est, atqui dies
est, nox igitur non est; uel si connexae propositionis ex affirmatione et
negatione copulatae, posteriori parti denegatio dematur, totaque insuper
denegetur, positoque priore, id quod sequitur interimatur, hoc modo: non si
uigilat sterlit, atqui uigilat, non stertit igitur. Atque haec omnia in
tertio modo esse intelliguntur, atque ex repugnantibus fiunt, et semper id quod
antecedit, ponitur, ut id quod sequitur, auferatur. Nam non sicut non
propositione conditionali quia negata repugnantia partium fit uera, prior pars
ponitur, siue affirmatiue, siue negatiue, ita eam reddit assumptio. Sed ut
prior pars fuerit assumpta, reliqua contraria enuntiatione concluditur. Nam si
assumptio fuerit affi rinatiua, erit negatiua conclusio. Si assumptio negatiua,
erit conclusio affirmatiua. Quartus modus est cum in disiunctiua
propositione primum ponitur, ut auferatur secundum hoc modo: Aut dies
est, aut nox est; Atqui dies est, Nox igitur non est. Quintus
modus est quoties in disiunctiua propositione auferatur quod prius est, ut ponatur
secundum, hoc modo: Aut dies est, aut nox est; Non est autem
dies, Nox igitur est. Sextus modus cum his rebus quae in
disiunctionem uenire possunt, id est contrariis uel repugnantibus medictate
carentibus, negatio praeponitur, et copulatiuae coniunctiones adiunguntur,
poniturque quod primum est, ut id quod est subsequens auferatur, hoc modo: Non
et dies est et nox est; Dies autem est, Nox igitur non
est. Septimus modus est cum in eadem propositione aufertur id quod
praecedit, ut ponatur id quod consequitur, hoc modo: Non et dies est et
nox est; Atqui dies non est, Nox igitur est. His igitur ita
praedictis ad Ciceronis uerba ueniamus. CUM TRIPERTITO IGITUR
DISTRIBUATUR LOCUS HIC, IN CONSECUTIONEM ANTECESSIONEM REPUGNANTIAM, REPERIENDI
ARGUMENTI LOCUS SIMPLEX EST, TRACTANDI TRIPLEX. NAM QUID INTEREST, CUM HOC
SUMPSERIS, PECUNIAM NUMERATAM MULIERI DEBERI CUI SIT ARGENTUM OMNE LEGATUM,
UTRUM HOC MODO CONCLUDAS ARGUMENTUM: SI PECUNIA SIGNATA ARGENTUM EST, LEGATA
EST MULIERI. EST AUTEM PECUNIA SIGNATA ARGENTUM. LEGATA IGITUR EST; AN ILLO
MODO: SI NUMERATA PECUNIA NON EST LEGATA, NON EST NUMERATA PECUNIA ARGENTUM.
EST AUTEM NUMERATA PECUNIA ARGENTUM; LEGATA IGITUR EST. AN ILLO MODO: NON ET
LEGATUM ARGENTUM EST ET NON EST LEGATA NUMERATA PECUNIA. LEGATUM AUTEM ARGENTUM
EST; LEGATA IGITUR NUMERATA PECUNIA EST? Eum locum qui ex antecedentibus,
consequentibus et repugnantibus esset, unum recte uideri, eumque in conditione
esse positum, sed trina partiione distribui, superius explicatum est; idque M. Tullius
euidentius notat dicens, intellectum quidem eius considerationemque in
conditione positam unam esse sed per argumentationis tractationem tripartito
diuidi. Cuius rei per primum ac secundum et tertium hypotheticorum
syllogismorum modum, sicut paulo superius diximus, exempla subiecit. Quae
quoniam implicatiora uidentur quam ut primo statim auditu comprehendantur,
uisum paulisper est apertioribus exemplis animum lectoris imbuere, ut in
facilioribus primum exercitata intelligentia, sine magno negotio, qua sunt
difficiliora perpendat. Ab antecedentibus igitur argumentatio fit,
quoties enuntiata propositionis conditione sumitur id quod antecedit, ut id
quod sequitur inferatur, hoc modo: sit enim dubium an Tullius animal sit,
concedaturque eumdem Ciceronem esse hominem, et sit rata propositio haec:
Tullius si homo est, animal est; homo antecedit, animal sequitur; si igitur ex
antecedenti uelim facere argumentationem, assumam id quod praecedit, hoc modo:
sed homo est Cicero, consequitur animal esse Ciceronem; et est hic primus quem
supra diximus modus. Rursus a consequenti argumentatio fit quoties in
conditione proposita id quod consequitur tollit assumptio, ut id quod
praecesserat interimatur, hoc modo: si homo est Cicero, animal est. Antecedit
homo, sequitur animal. Si igitur ex consequenli facere argumentum uelim, dicam,
atqui non est animal, sequitur ne esse hominem quidem, sed id perspicue falsum
est, esse enim hominem constat falsum est igitur animal non esse. Tullius
igitur animal est; et hic dictorum superius secundus est modus. Quod si a
repugnantibus fiat, in tertio scilicet modo digestarum superius conclusionum,
faciemus ita: non si homo est Tullius, animal non est, repugnat enim esse
hominem et animal non esse; hic si assumamus esse hominem, animal quoque esse, recta
ratione concludimus, hoc modo: atqui homo est, animal igitur est, atque hic
quidem modus ex ea propositione connexa conuersus est, quae ex duabus coniuncta
est affirmatiuis. His igitur tribus modis Tullius qui homo esset, animal
quoque monstratus est esse: nunc quidem dum id quod antecedit assumimus, id est
esse hominem; nunc uero dum id quod consequitur, in assumptione denegamus, id
est non esse animal; nunc autem repugnantiam denegantes eorum quae sibi sunt
consequentia, posito quod praecedebat, id quod sequebatur intulimus.
Quibus ita precognitis, nunc M. Tullii tractemus exempla. Cum enim dixisset
loci in consecutione, antecessione et repuguantia positi, reperiendi quidem
argumenti simplicem esse intellectum, tractandi autem triplicem, adiecit: Nam
quid interest, cum tibi sumpseris ad demortstrandum, pecuniam numeratam mulieri
deberi, cui sit argentum omne legatum, utrum id ab antecedentibus, an a
consequentibus, an a repugnantibus probes? Namque eadem sententia in
conclusione colligitur, et argumentationum diuersitas non in re sed in
antecedenium et consequentium et repugnantium tractatu est constituta.
Primum igitur ponatur quod testamento aliquis omne suum argentum mulieri
legauerit, quaeraturque an numerata quoque pecunia mulieri legata sit,
concedaturque numeratam etiam pecuniam argentum appellari, argumentum igitur in
primo modo ex antecedentibus tali ratione contexitur: proponimus enim sic, si
pecunia signata numerataque argentum est, eadem pecunia signata numerataque
legata mulieri est; hic igitur praecedit numeratam atque signatam pecuniam
argentum esse, sequitur legatam esse mulieri; id igitur quod praecessit
assumimus dicentes: at est signata ac numerata pecunia argentum; concludimus
numeratam signatamque pecuniam mulieri esse legatam, eritque totius
argumentationis hic textus: Si pecunia signata numerataque argentum est, legata
mulieri est; At est pecunia signata numerataque argentum, Igitur
legata est mulieri. In quo si ad saepius praemissa plurimisque exemplis
superius enodata lectoris animus reuertatur, hanc argumentationem in primo modo
ab antecedentibus esse compositam non ignorabit. A consequentibus uero
hoc modo: Si numerata pecunia non est egata mulieri cui sit argentum omne
legatum, numerata peculia non est argentum. Hic igitur praecedit numeratam
pecuniam non esse legatam, cum sit argentum omne legatum; sequitur numeratam
pecuniam argentum non esse. Si igitur id quod est posterius auferamus, id est
numeratam pecuniam non esse argentum, dicemus: Atqui est numerata pecunia
argentum, affirmatio namque tollit negationem. Sequitur igitur ut pars
praecedens auferatur, ea quae erat non esse legatam mulieri pecuniam numeratam,
cum argentum ei fuisset omne legatum. Sed cum sit, omnis negatio affirmatione
consumitur, dicimusque in conclusione: Est igitur numerata pecunia mulieri
legata, cum ei sit argentum omne legatum; eritque huiusmodi argumentatio: Si
non est mulieri legata pecunia numerata, cum ei sit argentum omne legatum,
non est argentum numerata pecunia; Atqui est argentum numerata
pecunia, Legata est igitur mulieri numerata pecunia, cum ei fuerit
argentum omne legatum. Sed quod Tullius breuitatis causa
praeteriit, id est, illam partem propositionis quae ait: Cum sit mulieri
argentum omne legatum, nos apertioris intelligentiae causa subiunximus.
Nec perturbare lectorem debet, quod cum in superioribus exemplis in secundo
modo per negationem facta fuerit semper assumptio, et per negationem rursus
illata conclusio, nunc per affirmationem et assumptio et conclusio facta est.
Cuius rei euidentissima ratio est. Nam cum in superioribus exemplis prima
propositio ex affirmationibus fuerit constituta, atque in secundo modo
assumptio id quod sequebatur auferret, atque interimeret id quod praecedebat,
necessarium erat duplicem affrmationem geminata negatione consumi, hoc modo: Si
dies est, lux est, utraeque ex affirmatione sunt constitutae. Ut igitur
posterior pars, id est lux est, quae affirmatio est, interimatur, deneganda
est. Dicam igitur: Atqui non est lux, quo fit ut praecedentem quoque partem, id
est, dies est, quam affirmationem esse manifestum est, negatione tollamus,
concludentes, dies igitur non est. At in hoc Ciceronis exemplo utraque pars
primae atque hypotheticae propositionis negationibus enuntiata est, quae in
assumptione uel confusione non ab allis nisi ab affirmationibus auferuntur, hoc
modo. Est enim tale Ciceronis exemplum: si legata non est mulieri numerata
pecunia, non est numerata pecunia argentum, uides ut sit utraque negatio? Nam
et non esse legatam mulieri pecuniam numeratam, et non esse numeratam pecuniam
argentum, utraeque in negatione sunt positae; quod si auferenda est per
assumptionem propositionis consequens pars, quoniam negatio est, non esse
numeratam pecuniam argentum, dicendum est argentum esse pecuniam numeratam;
quod si in conclusione auferenda est pars praecedens, ea quae negatio est, id
est, non esse legatam mulieri pecuniam numeratam, dicendum est: Legata igitur
mulieri numerata pecunia est. Et secundus quidem modus rite a consequentibus
factus huiusmodi est. Illud tamen est diligentius adnotandum. quod
superius M. Tullius, cum locorum omnium breuiter exempla disponeret, loci
huius, qui a consequentibus ducitur, inconueniens secundo conditionalium
syllogismorum modo subiecit exemplum, potiusque primo conuenit modo quia non a
consequentibus conclusionem sed ab antecedentibus facit. Ita quippe posuit a
consequentibus, si mulier cum fuisset nupta cum eo quicum connubii ius
concessum non esset, nuntium remisit, quoniam qui nati sunt patrem non
sequuntur, pro liberis manere nihil oportet. Hic igitur cum quaeratur an dotis
pars apud uirum debeat permanere, id quod praecedit assumitur, ut fiat rata
conclusio hoc modo: Sed mulier cum eo nupta est qui cum connubii ius non fuit,
concluditur: Quoniam igitur qui nati sunt patrem non sequuntur, pro liberis
manere nihil oportet, et ita non est a consequentibus argumentum, quia non id
quod consequebatur assumptum est sed id quod praecedebat. Erat quippe
antecedens, nupta mulier praeter connubii ius; sequebatur, cum filii patrem non
sequebantur, pro eis nihil ex dote retineri. Sic igitur Tullius pro eo quod est
a consequentibus argumentum, ab antecedentibus potius dedit exemplum.
Potest uero ita fieri a consequentibus argumentum, si id de quo quaeritur prius
ponatur, et id quod assumendum; est posterius, hoc modo: Si quid ex dote pro
liberis manere oportebit, quia patrem liberi sequuntur, cum eo nupta est mulier
qui cum connubii ius esset. Sumo igitur id quod consequitur per negationem,
ita: Sed non est nupta mulier cum eo quicum connubii ius erat, atque ideo qui
nati sunt, patrem non sequuntur. Perimitur ergo in conclusione id quod in
propositione praecesserat. Ita pro liberis igitur manere nihil oportet.
Sed de secundo modo ista sufficiant, nihil namque, ut arbitror, praetermissum
est. Tertius modus a repugnantibus longe perspicuus hoc modo est: Non et
legatum omne argentum est, et non est legata mulieri pecunia enumerata. Hic
namque consequens erat: Si argentum esset omne legatum, pecuniam quoque
numeratam fuisse legatam; ut igitur fieret repugnans, huic consequentiae
interposita negatio est, dictumque est, si argentum omne legatum esset,
numeratam pecuniam non esse legatam; quod quia pugnat et falsum est, ad
ueritatem alia negatione sic reducitur: Non si legatum argentum est, non est
legata numerata pecunia, ut scilicet ei affirmationi conueniat, quae dicit, si
legatum argentum est, legatam esse pecuniam numeratam. Assumimus igitur huic
propositioni argentum omne esse legatum, et consequitur omne in numeratam
pecuniam mulieri esse legatam, ut sit forma argumentationis huiusmodi:
Non si legatum argentum est, non est legata numerata pecunia; Atqui
legatum argentum est, Legata est igitur numerata pecunia. M. uero
Tullius propositionem ita formauit: Non et legatum argentum est, et non est
legata numerata pecunia. Sed nos idcirco casualem coniunctionem apposuimus eam
quae est "si", ut ex quo esset genere talis propositio monstraremus.
Namque id ex consequenti connexo negatione addita fit repugnans. Connexum uero
nulla aeque ut sit coniunctio posset ostendere, quanquam idem efficiat et
copulatiua coniunctio. Nam quae connexa sunt, etiam coniuncta esse
intelliguntur, ex hoc quod paulo ante diximus, quod argumentum ex ea
propositione profectum est, quae duabus affirmationibus copulabatur, et iuncta
negatione insuper denegata est. In omnibus igitur illud est approbatum,
pecuniam numeratam mulieri deberi, cum sit argentum omne legatum. Sed nunc
quidem ex supradictis propositionibus, id quod antecedebat, assumpsimus; nunc uero,
id quod consequebatur; nunc autem, id quod repugnabat. Ac de explanandis
Ciceronis exemplis, ut arbitror, satis est. Illud autem dubitationem mouere
potest: nam si quis minus callidus ad Ciceronis exempla respiciat, eumdem locum
arbitrabitur esse a genere, quem ab antecedentibus, et consequentibus, et
repugnantibus esse diximus; illo falsus errore, quod in utrisque locis eodem
Cicero utitur exemplo, argenti uidelicet et numeratae pecuniae. Sed diligentius
intuenti, in eisdem rebus diuersus argumentationum uidebitar esse tractatus.
Aliud quippe est dicere, cum argenti species sit numerata; pecunia, si genus
legatum sit, et speciem esse legatam, quoniam nunquam species a genere
separatur, aliud est in conditione enumerationem proponere, et eisdem partibus
assumptis argumentationem uaria ratiocinatione formare, ut superius
demonstratum est, cum praesertim huiusmodi ex consequentibus, antecedentibus et
repugnantibus, argumentationes etiam praeter genera ac species fieri possint,
uelut nos superuns indicauimus in die atque luce. Nam neque dies lucis, neque
lux dici species, aut genus est. Sed id tantum in his considerari debet, quia
posito altero, alterum necessaria ratione subsequitur. Differunt igitur loci a
genere uel a specie ab eo loco qui in conditione est constitutus, quoniam illi
ex uniuersalitatis speciei ac partis ratione ducuntur, hic autem in
consequentiae ac repugnantiae ordine tractatur. Post haec igitur Tullius
hypotheticorum syllogismorum modos conclusionesque dinumerat hoc modo: [APPELLANT
AUTEM DIALECTICI EAM CONCLUSIONEM ARGUMENTI, [1141C] IN QUA, CUM PRIMUM
ASSUMPSERIS, CONSEQUITUR ID QUOD ANNEXUM EST PRIMUM CONCLUSIONIS MODUM; CUM ID
QUOD ANNEXUM EST NEGARIS, UT ID QUOQUE CUI FUERIT ANNEXUM NEGANDUM SIT,
SECUNDUS IS APPELLATUR CONCLUDENDI MODUS; CUM AUTEM ALIQUA CONIUNCTA NEGARIS ET
EX EIS UNUM AUT PLURA SUMPSERIS, UT QUOD RELINQUITUR TOLLENDUM SIT, IS TERTIUS
APPELLATUR CONCLUSIONIS MODUS. EX HOC ILLA RHETORUM EX CONTRARIIS
CONCLUSA, QUAE IPSI *ENTHYMEMATA* APPELLANT; NON QUOD OMNIS SENTENTIA PROPRIO
NOMINE *ENTHYMEMA* NON DICATUR, SED, UT HOMERUS PROPTER EXCELLENTIAM COMMUNE
POETARUM NOMEN EFFICIT APUD GRAECOS SUUM, SIC, CUM OMNIS SENTENTIA *ENTHYMEMA*
DICATUR, QUIA VIDETUR EA QUAE EX CONTRARIIS CONFICITUR ACUTISSIMA, SOLA PROPRIE
NOMEN COMMUNE POSSEDIT. EIUS GENERIS [1141D] HAEC SUNT:HOC METUERE, ALTERUM IN
METU NON PONERE! EAM QUAM NIHIL ACCUSAS DAMNAS, BENE QUAM MERITAM ESSE
AUTUMAS MALE MERERE? ID QUOD SCIS PRODEST NIHIL; ID QUOD NESCIS
OBEST? HOC DISSERENDI GENUS ATTINGIT OMNINO VESTRAS QUOQUE IN RESPONDENDO
DISPUTATIONES, SED PHILOSOPHORUM MAGIS, QUIBUS EST CUM ORATORIBUS ILLA EX
REPUGNANTIBUS SENTENTIIS; COMMUNIS CONCLUSIO QUAE A DIALECTICIS TERTIUS MODUS,
A RHETORIBUS *ENTHYMEMA* DICITUR. RELIQUI DIALECTICORUM MODI PLURES SUNT, QUI
EX DISIUNCTIONIBUS CONSTANT: AUT HOC AUT ILLUD; HOC AUTEM; NON IGITUR ILLUD.
ITEMQUE: AUT HOC AUT ILLUD; NON AUTEM HOC; ILLUD IGITUR. QUAE CONCLUSIONES
IDCIRCO RATAE SUNT QUOD IN DISIUNCTIONE PLUS UNO VERUM ESSE NON POTEST. ATQUE
EX EIS CONCLUSIONIBUS [1142A] QUAS SUPRA SCRIPSI PRIOR QUARTUS POSTERIOR
QUINTUS A DIALECTICIS MODUS APPELLATUR. DEINDE ADDUNT CONIUNCTIONUM NEGANTIAM
SIC: NON ET HOC ET ILLUD; HOC AUTEM; NON IGITUR ILLUD. HIC MODUS EST SEXTUS.
SEPTIMUS AUTEM: NON ET HOC ET ILLUD; NON AUTEM HOC; ILLUD IGITUR. EX EIS MODIS
CONCLUSIONES INNUMERABILES NASCUNTUR, IN QUO EST TOTA FERE *DIALEKTIKE*. SED NE
HAE QUIDEM QUAS EXPOSUI AD HANC INSTITUTIONEM NECESSARIAE. Etsi
multipliciter superius cuncta digessimus, nec expositionis indiget repetita
toties disputatio, erit tamen operae pretium, si quam breuissime potero M.
Tullii uerbis mediocris lucem commentationis interseram. Septem igitur modos
hypotheticos enumerans ait, cum in connexis propositionibus id quod est primum
assumitur, ut ostendatur secundum, primum a dialecticis modum uocari, hoc modo:
Si hoc est, illud est; quod dicit hoc, primum est, quod uero ait illud,
secundum. Assumatur ergo quod primum est, atqui hoc est; concluditur igitur id
quod secundum est, illud igitur est, uelut in his rursus exemplis: si homo est,
animal est, assumitur, atqui homo est, concluditur, animal igitur est.
Secundum uero modum ait esse Tullius connexis propositionibus textum, in quo si
secundum negatur, sequitur ut id etiam quod primum est abnuatur hoc modo;
Si hoc est, illud est; Illud autem non est, Igitur ne hoc quidem
est. In exemplis ita: si homo est, animal est; animal autem non est, homo
igitur non est. Sed Tullius ita dixit, cum id quod annexum est negaris, ut id
quoque cui fuerit annexum negandum sit, secundum esse modum, quasi connexa
propositione affirmatiuis partibus iuncta; uniuersaliter autem rectius
diceretur, cum id quod annexum est, id est secundum, perimitur, perimi iliud
quoque cui annexum est, id est primum, ut si affirmatiuum est id quod annexum
est, negatione perimatur; sin uero negatiuum affirmatione; et de eo quoque cui
annexum est, id est primum, idem est ut si in connexa propositione affirmetur,
in conclusione denegetur, secundum nunc propositum Ciceronis exemplum; si uero
negatiua sit propositionis prior pars, in conclusione contraria affirmatione
tollatur. Tertium uero modum ait esse Cicero cum ea quae coniuncta sunt, denegantur, et his alia negatio rursus ad
iungitur, ut quia animal homini coniunctum est, ita dicamus: Non et homo et non
animal est, atque ex his unum ponitur, ut quod relinquitur auferatur, hoc modo:
Ponimus hominem esse, dicentes: Atqui homo est; quod ergo relinquitur, non est
animal, aufertur, atque concluditur, animal igitur est. Fit argumentatio hoc
modo: Non et homo est et non animal; Atqui homo est, Animal
igitur est. Ex his nasci dicit enthymemata ex contrariis conclusa, quibus
plurimum rhetores uti solent; atque haec enthymemata nuncupantur, non quod
eodem nomine omnis inuentio nuncupari non possit (enthymema namque est mentis
conceptio, quod potest omnibus inuentionibus conuenire) sed quia haec inuenta,
quae breuiter ex contrariis colliguntur, maxime acuta sunt, propter
excellentiam speciemque inuentionis commune enthymematis nomen proprium factum
est, ut haec a rhetoribus quasi proprio nomine enthymemata uocentur. Sicut apud
Graecos quoque poeta Homerus tantum dicitur, et quisquis ex Homero aliquid
profert, ita dicere consueuit: Hunc uersum poeta locutus est, et tunc non alius
intelligitur praeter Homerum, non quod caeteri non sint poetae sed quod
excellentia huius commune nomen uertit in proprium. Fiunt uero haec enthymemata
hoc modo, ex contrariis uidelicet texta: Hunc metuere, alterum in metu non
ponere (uelut si de Lentulo et Cethego, caeterisque diceretur) Paucos
ciues interficere metuis, ne respublica intereat nihil laboras.
Connexum quippe est ut quicumque noluit interire paucos ciues, rempublicam
multo magis nolit exstingui. Quibus cum interponitur negatio, fit ex
repugnantibus argumentum. Sed hoc breuiter Tullius enuntiauit, nos uero
argumentum in syllogismum redigamus, a repugnantibus scilicet, ex quo
enthymemata nasci solent, hoc modo: Sit connexum, si quis metuit ciues paucos
interfici, is metuit interire rempublicam, hic interponitur negatio sic: Si
quis metuit ciues paucos interfici, is non metuit interire rempublicam,
iungitur alia negatio: Non si quis metuit paucos ciues interfici, non metuit
interire rempublicam. Quae duae negationes uni affirmationi partes sunt, quae
dicit: Si quis metuit hoc, metuit et illud, cuius quidem assumptio est, at
metuit hoc, conclusio sequitur, metuit igitur et illud, quae tantumdem ualet,
si negando interrogetur ita, hoc metuis, illud non metuis. Sed quia non totus
(ut supra posuimus) in his argumentationibus ponitur syllogismus sed
propositio, cuius assumptio et conclusio notae sunt, idcirco enthymema dicitur,
quasi breuis animi conceptio. Et in caeteris exemplis idem modus est. Sed
haec quidem Ciceronis similitudo non tam ex repuguantibus quam ex contrariis
argumentum intelligitur continere. Metuere quippe et non metuere contraria
sunt, nisi hoc ipsa uerborum prolatio a contrariis argumentum ad repugnantiam
retrahat. Nam quod dicit hunc metuere, alterum in metu non ponere, tale est ut
repugnantia uideantur. Etenim metuere et non metuere contraria sunt. In metu
autem non ponere, et metuere, prolatione ipsa tam contraria quam repugnantia
intelliguntur, licet eadem probetur esse sententia. His adiecit alia
rursus in exempla. "Eam quam nihil accusas, damnas." Huius enthymematis
talis est integer syllogismus: Non si nihil accusas damnas; Sed nihil
accusas, Non damnas igitur. Venit ergo hoc argumentum ex ea
propositione connexa, quae ex duabus componitur negatiuis, ita: si nihil
accusas, non damnas; posteriori uero parti detracta negatio est, et insuper
tota est propositio denegata hoc modo, non si nihil accusas, damnas, et ex ea
factum est argumentum, quod positum in interrogatione efficit enthymema, hoc
modo: quam nihil accusas, damnas, bene quam meritam esse autumas, male
mereri. Huius quoque enthymematis talis est ratio
</collectio>: Non et bene meritam esse autumas, et male
mereri; Atqui bene meritam esse autumas, Non male igitur
mereri. Quod enthymema ex ea propositione connexa perticitur, quae
constat ex affirmatione et negatione, ita: si bene meritam esse autumas, non
male mereri. Cuius ex posteriore parte dempta negatione, totaque propositione
denegata, fiet propositio: non si bene meritam esse autumas, male mereri; quod
in interrogationem deductum tacit enthymema: bene quam meritam esse autumas,
male mereri. Item: "Id quod scis prodest, nihil id quod nescis,
obest?" Hoc quoque enthymema tali nectitur syllogismo: Non id quod
scis prodest, et id quod nescis non obest; At id quod scis
prodest, Obest igitur id quod nescis. Hoc argumentum ex ea
propositione compositum est, quae duabus affirmationibus iuncta acceperit
mediam negationem et insuper denegata est. Quod interrogatum fit enthymema hoc
modo: "Id quod scis prodest, nihil id quod nescis obest?"
Omnium uero superius exemplorum ista sententia est. Nam quam quisquam nihil
accusat, eam damnare recte non potest; et eam quam bene meritam esse autumat,
male mereri de ea turpe est; et si id quod scit quisque in causa proderit,
oberit, si est contrarium id quod nescit. Hunc uero locum communem esse
oratoribus ac philosophis dicit sed apud illos tertium modum, apud rhetores
uero enthymema nuncupari. Reliqui, inquit, modi plures sunt, nam cum tres
superius enumerasset modo adiungens quatuor, plures dixit. Hi sunt in
disiunctionibus constituti hoc modo: Aut hoc aut illud; Hoc
autem, Non igitur illud qui est quartus modus a nobis quoque
suprapositus ita: Aut dies est aut nox est; Dies autem est, Non igitur nox
est et semper quod ait Cicero 'hoc' ad praecedens spectat; quod uero ait
'illud' ad consequens, siue inconnexis propositionibus siue disiunctis.
Item: Aut hoc aut illud Non autem hoc, Illud igitur. Hic
quoque quintus modus est, uelut in his exemplis: Aut dies est aut nox
est; Non autem dies, Nox igitur est. Quarum conclusionum,
necessitatem ex eo dicit euenire, quia quae in disiunctione posita, medium non
uidentur admittere, ut esse aliud praeter eorum alterum possit, atque ideo uno
sublato alterum esse, unoque posito alterum non esse concluditur. Quod si sit
medium, quod preter alterutrum esse possit, nec uera propositio, nec rata est
conclusio, uelut in his, aut album est, aut nigrum, id falsum est. Esse enim
praeter ea rubrum potest. Sed si ponamus esse album uel auferamus, non nec esse
erit non esse uel esse nigrum, quia quod rubrum est, medium esse potest.
Deinde, inquit Tullius, addunt coniunctionum negantiam, in disiunctiuis
scilicet propositionibus, hoc modo: Non et hoc et illud; Hoc
autem, Non igitur illud. Idem est: Non et nox et dies
est; Nox autem est, Non igitur dies est. Hic igitur sextus
modus esse praedictus est. Septimus autem est ex eadem ueniens
propositione, hoc modo: Non et hoc et illud; Non autem
hoc, Illud igitur uelut si ita dicamus: Non et nox et dies
est; Nox non autem est, Dies igitur est. Quae propositiones
nisi in disiunctis medioque carentibus rebus ratam conclusionem habere non
poterunt. Age enim ita dicamas, non et album, et nigrum, ponamusque non esse
album, non consequitur ut sit nigrum, potest enim esse quod medium est.
Huiusmodi igitur per negationem coniunctionum (ut Tullius ait) propositio si
ratas factura est conclusiones in disiunctis rebus, medioque carentibus
accommodetur, alias non erit rata conclusio. Distat uero propositio
tertii modi a propositione sexti et septimi, quod tertii modi propositio ex
coniunctis nascitur. Haec uero sexti et septimi ex disiunctis terminis existit,
ut in superioribus patet exemplis. Ex his igitur, inquit, modis
conclusiones innumerabiles nascuntur, unus enim quilibet eorum modus infinitis
conclusionibus aptari potest, ueluti primus ac secundus in omnibus quae sibi
connexa sunt, quorum nullus est numerus, si quis per. sequi uelit; itemque
repugnantium infinitaest multitudo, in quibus tertius modus est utilis; item
plura disiuncta sunt in quibus quartus, et quintus, et sextus, et septimus
pluriumum ualent. Atque in his, inquit, omnis fere est dialectica sed ad
topicos locos tres primi modi sunt necessarii, qui antecessionem, consecutionem
et repugnantiam tenent. Reliqui uero complendae disputationis magis gratia quam
quod ad hanc institutionem necessarii fuerint uidentur adiecti. PROXIMUS EST
LOCUS RERUM EFFICIENTIUM; QUAE CAUSAE APPELLANTUR; DEINDE RERUM EFFECTARUM AB
EFFICIENTIBUS CAUSIS. HARUM EXEMPLA, UT RELIQUORUM LOCORUM, PAULO ANTE POSUI
EQUIDEM EX IURE CIVILI; SED HAEC PATENT LATIUS. CAUSARUM [ENIM] GENERA
DUO SUNT; UNUM, QUOD VI SUA ID QUOD SUB EAM VIM SUBIECTUM EST CERTE EFFICIT, UT
IGNIS ACCENDIT; ALTERUM, QUOD NATURAM EFFICIENDI NON HABET SED SINE QUO EFFICI
NON POSSIT, UT SI QUIS AES STATUAE CAUSAM VELIT DICERE, QUOD SINE EO NON POSSIT
EFFICI. [15.59] HUIUS GENERIS CAUSARUM, SINE QUO NON EFFICITUR, ALIA SUNT
QUIETA, NIHIL AGENTIA, STOLIDA QUODAM MODO, UT LOCUS TEMPUS MATERIA FERRAMENTA
ET CAETERA GENERIS EIUSDEM; ALIA AUTEM PRAECURSIONEM QUANDAM ADHIBENT AD
EFFICIENDUM ET QUAEDAM AFFERUNT PER SE ADIUVANTIA, ETSI NON NECESSARIA, UT:
AMORI CONGRESSIO CAUSAM ATTULERAT, AMOR FLAGITIO. EX HOC GENERE CAUSARUM EX
AETERNITATE PENDENTIUM FATUM A STOICIS NECTITUR. ATQUE UT EARUM CAUSARUM SINE
QUIBUS EFFICI NON POTEST GENERA DIVISI, SIC ETIAM EFFICIENTIUM DIVIDI POSSUNT.
SUNT ENIM ALIAE CAUSAE QUAE PLANE EFFICIANT NULLA RE ADIUVANTE, ALIAE QUAE
ADIUUARI VELINT, UT: SAPIENTIA EFFICIT SAPIENTIS SOLA PER SE; BEATOS EFFICIAT
NECNE SOLA PER SESE QUAESTIO EST. Post eum locum qui in conditione est
constitutus, consequens erat is qui considerabatur ex causis; post hunc is
enumeratus locus est qui, in effectis causarum positus, argumenta praestabat.
Quorum quidem superius M. Tullius exempla proposuit, nunc rationem latius
tractat. Cum igitur Aristoteles quatuor posuerit causas, quibus unumquodque
conficitur: primam, quae mouendi principium est; secundam, ex qua fit aliquid,
quam materiam uocat; tertiam rationem ac speciem, qua unumquodque formatur;
quartam, finem propter quem quodlibet efficitur, at uero M. Tullius principalem
causarum diuisionem facit in ea quae efficiant aliquid et in ea sine quibus
effici nequeant, ut id quod efficit, ad eam causam referatur in qua motus
principium constitutum est, id uero sine quo non fit aliquid, tum ad
intellectum materiae transferatur, uel eorum quae coniuncta materiae
efficientis adiuuant facultatem, tum ad reliquas causas ducatur, ut paulo
posterius apparebit. Eius igitur causae, quae ui sua id quod subiectum
est efficit, tale proponit exemplum, ut ignis accendit: nam accensionis ipsius
causa ignis est, et id efficere potest, atque illud quod accenditur, mouet
atque permutat. Eam uero causam, sine qua id quod faciendum est fieri nequit,
ab una eius parte designat, ueluti cum dicit aes causam esse statuae, quod sine
eo status noc possit existere: hoc enim, ut per faciendam diuisionem clarescet,
non ea ipsa est causa sine qua non efficitur sed pars eius esse
monstrabitur. Eam uero causam sine qua id quod faciendum est, effici non
potest, diuidit hoc modo: alia enim sunt quieta, nihil agentia sed stolida
quodammodo, ac per se, nisi agendi extra motus accesserit, immobilia: horum
exempla, ut locus, tempus, materia, instrumentum. Omne enim quod fit, locum nec
esse est habere subiectum, in quo nisi aliquid fiat, locus ipse immobilis est,
ad aliquid explicandum. Itemque materia et instrumenta, nisi manu moueantur
artificis, ipsa naturaliter nihil egerint. Tempus quoquo operationi subiectum
est, quae si desit, nihil ipsum propriae naturae ratione perfecerit. Atque haec
quidem sunt quae nihil agentia, tamen causae sunt, si his efficiens operatio
superueniet. Alia uero quae in motu posita praecursionem quamdam ad
efficientiam ac praeparationem uidentur afferre, uelut amoris causa est
congressio, quae praecessit, et amor flagitii. Ex his, inquit, causis Stoica
disputatio fatum connectit. Fatum enim dicunt esse praecedentium causarum
subsequentiumque perplexionem quamdam et catenae more continentiam, hoc modo:
Ideo profectus est peregre, quoniam parentum iracundiam ferre non puterat;
idcirco parentum iracundiam successione non ferebat, quia amicae amore
detinebatur, idcirco amabat, quod saepe fuerat ante congressus; ideo congressus
est, quia aliquid ut congrederetur praecessit. Itaque ordine praecedentium
consequentiumque rerum fatum (ut dicit) a Stoicis nectitur. Item diuidit
eam causam quae ui sua efficit aliquid in eam quae ad etficiendum sibi
sufficit, eamque qua extrinsecus adminiculationis indigeat. Sufficit igitur
sibi ad efficiendum causa, ut sapientia efficere sapientes per se nullo penitus
adiuta solet. Sed haec an sola beatos efficere possit, quaeritur an ei sint
extrinsecus addenda quae iuuent, uel fortunae bona, uel corporis, itaque ea
causa quae ui sua efficit aliquid, aut talis est, ut ei nulla sint extrinsecus
adiuncta quaerenda, ueluti artifici instrumenta quaedam, quibus id quod
efficiendum est explicet atque conformet. Earum uero omnium quae Tullius
statuit in alterutra diuisione causarum, illa quidem quae ui sua explicant ea
quorum causae sunt, omnia tam per se ad efficiendum ualentia, quam quaesiti
extrinsecus iuuaminis indigentia, in ea Aristotelicae diuisionis causa
locabuntur, quae est principium motus. Quanquam de sapientia tali causae non
conuenit exemplum sed potius ad rationem formamque contendit Namque sapientia
ratione quadam atque forma efficit sapientes. Eius uero causae quam Tullius
refert, sine qua non fit aliquid, materia quidem, tempus et locus, id est, ex
quo fit, uel in quo fit, quae sunt efficienti substantia naturae: ut uno intellectu
comprehendantur, uel materia sunt, uel materiae uice supposita; instrumenta
uero ei causae sunt quae ad finem spectant sed non ipsa finis, quia non finis
instrumenta respicit sed haec tinem. Instrumenta namque propter aliquem
finem parantur. Sed mirum uideri potest cur congressionem amoris causam
non interea enumerauit, quae habent efficiendi uim sed inter eas posuerit
causas, sine quibus effici non potest, cum tamen agat aliquid atque moueat. Nam
ipsa congressio aliquid uidetur efficere, similisque est ei caasae quae ipsa
quidem habet efficiendi uim sed sine adminiculo non potest, ueluti cum
quaeritur de sapientia an sola beatum possit efficere. Sed Merobaudes rhetor
ita disseruit, earum causarum, quae efficiendi uim haberent, eam esse
facultatem, ut etiamsi adiumentis extrinsecus indigeant, effectus tamen earum
ad id spectet quod efficiendum est. At in his causis quae sunt praecursoriae,
etiamsi eis antecedentibus aliquid existit, non tamen id quod existere
intelligitur praecursio principaliter operatur. Sed ista quidem ueluti sub
quadam occasione praecurrit, illa uero res quae existeret dicitur, aliis
operantibus nascitur, uelut in congressione solum est fieri. Fortasse enim non
propter amorem quisque congreditur sed praecedente congressione amor existit,
quem non congressio principaliter appetebat. Itaque quoniam praeter
congressionem amor existere non potuit, recte intereas causas congressio locata
uidetur sine quibus non efficitur; quoniam uero non efficit ui sua,
quandoquidem nec principaliter ut efficiat, spectat sed tantum ea ante aliquid
existit, recte inter praecursorias, ac non inter efficientes causas est
collocata. QUA RE CUM IN DISPUTATIONEM INCIDERIT CAUSA EFFICIENS ALIQUID
NECESSARIO, SINE DUBITATIONE LICEBIT QUOD EFFICITUR AB EA CAUSA
CONCLUDERE. CUM AUTEM ERIT TALIS CAUSA, UT IN EA NON SIT EFFICIENDI
NECESSITAS, NECESSARIA CONCLUSIO NON SEQUITUR. ATQUE ILLUD QUIDEM GENUS
CAUSARUM QUOD HABET VIM EFFICIENDI NECESSARIAM ERROREM AFFERRE NON FERE SOLET;
HOC AUTEM SINE QUO NON EFFICITUR SAEPE CONTURBAT. NON ENIM, SI SINE PARENTIBUS
FILII ESSE NON POSSUNT, PROPTEREA IN PARENTIBUS CAUSA FUIT GIGNENDI
NECESSARIA. HOC IGITUR SINE QUO NON FIT, AB EO IN QUO CERTE FIT
DILIGENTER EST SEPARANDUM. ILLUD ENIM EST TAMQUAM: UTINAM NE IN
NEMORE PELIO -- NISI ENIM 'ACCIDISSENT ABIEGNAE AD TERRAM TRABES,' ARGO
ILLA FACTA NON ESSET, NEC TAMEN FUIT IN HIS TRABIBUS EFFICIENDI VIS NECESSARIA.
AT CUM IN AIACIS NAVEM CRISPISULCANS IGNEUM FULMEN INIECTUM EST, INFLAMMATUR
NAVIS NECESSARIO. Prima quidem causarum diuisio, secundum Tullium, fuit
in ea quae efficerent aliquid, et ea sine quibus effici non posset, atque illud
quidem quod efficeret, in gemina item partitus est, scilicet in id quod ad
efficiendum aliquid necessariam uim possideret, neque ullius indigeret
extrinsecus adiumenti, etinid quod nisi illis adiuuantibus operari atque
efficere non posset. Ac primum de ea loquitur causa quae efficiendi uim tenet,
eius enim ea pars cui efficiendi necessitas adest, statim secum conclusionem
comitem trahit; dicta enim causa, quae necessario ac quid efficit, effectus
etiam nec esse est consequatur, ueluti si solem adfuisse quis dixerit, lucem
quoque adfuisse monstrabit, aut cum alicui ad esse sapientiam dixerimus, sapientem
nec esse est fateamur. At in his causis efficientibus quae extrapositis
indigent adiumentis, non eadem ratio est; neque enim ut quaeque huiusmodi causa
dicitur, ita nec esse est affectum sequi. Non enim huiusmodi causa necessario
efficit quod uult, nisi extrapositis auxiliis adiuuetur; idem est etiam in ea
causa quae ipsa quidem efficiendi uim non habet sed sine ea non prouenit
effectus. Nam, ut Tullius quoque commemorat, nullam in efficiendis rebus
adhibet necessitatem, atque ideo dicta causa non statim sequitur effectus. Neque
enim si congressus est, mox amauit, nec si fuit aes, statuam quoque fuisse nec
esse est. Ex quo aliarum causarum partitio nascitur. Aliae namque causae
sunt necessariae, aliae minime. Non necessariarum aliae sunt efficientes, aliae
sine quibus non efficitur. Necessariarum uero causarum conclusio non solet
conturbare: ut enim haec causa fuerit dicta, statim in conclusione sequustur
effectus. Non necessariarum uero, quae sunt partim efficientes, quod nunc
tacuit sed paulo ante praedixit, non habent subsequentem effectae rei
conclusionem. Neque enim si liberi sine parentibus non sunt, idcirco in
parentibus efficiendi causa necessaria fuit, cum uideamus in hominum esse
potest ate ne gignant. Ea uero causa quae ipsa quidem non efficit sed sine ipsa
effici non potest, huiusmodi est quemadmodum Enniano uersu declaratur: NISI
ENIM CECIDISSENT ABIEGNAE TRABES AD TERRAM, ARGO ILLA FACTA NON ESSET. Ex
trabibus namque Argo facta est sed nulla inerat trabibus necessitas, ut ex eis
fieret nauis; at uero ea causa quae est efficiens, et quae in se suam continet
necessitatem, talis est. Quale CUM IN AIACIS NAVEM IGNEUM CRISPISULCANS FULMEN
INIECTUM EST, statim enim accendi nec esse est nauim, quia ignis accendend
necessaria causa est. Et sensus quidem est huiusmodi, ordo autem paulo
confusior est, ait enim hoc modo: ATQUE ILLUD QUIDEM GENUS CAUSARUM, QUOD HABET
VIM EFFICIENDI NECESSARIAM, ERROREM AFFERRE NON FERE SOLET; HOC AUTEM SINE QUO
NON EFFICITUR, SAEPE CONTURBAT. Quod cum dixisset, cumque uel utriusque uel
alterius exemplum ponere debuisset, neutro conueniens exemplum similitudine
dedit. Namque cum uel necessariam causam efficientem, uel eam sine qua non
efficitur, proposuisset, eius causae posuit exemplum, quae efficiat quidem
aliquid sed non sine extrapositis adiumentis, hoc modo: NON ENIM SI SINE
PARENTIBUS FILII ESSE NON POSSUNT, PROPTEREA CAUSA FUIT IN PARENTIBUS GIGNENDI
NECESSARIA. Parentes enim et maxime masculini sexus efficiens causa est sed non
sine femina, id est non sine materia quadam, et ea causa sine qua fieri non
possit, cum ipsa uim efficiendi non habeat. Itaque nec causa necessariae
et efficientis posuit exemplum, nec eius sine qua fieri nihil possit sed
efficientis quidem, non tamen necessariae sed uidetur tacuisse in propositione
id cuius posuit exemplum; ita enim apertius dici potuisset: ATQUE ILLUD QUIDEM
GENUS CAUSARUM, QUOD HABET VIM EFFICIENDI NECESSARIAM, ERROREM AFFERRE NON FERE
SOLET; HOC AUTEM quod non habet efficiendi uim necessariam; uel HOC SINE QUO
NON EFFICITUR, SAEPE CONTURBAT. Itaque sic intelligendum est quasi ita sit
dictum; nam de necessaria causa nullum posuit exemplum. Quod uero subiecit,
utrisque causis conuenit posterius enumeratis, tam efficienti non necessariae,
quam eius sine qua nihil efficitur. Parentes namque tam masculini sexus quam
feminini esse dicuntur, quorum quidem masculini sexus ea causa est quae
efficiat sed non necessaria. Feminini uero ea quae non efficiat sed sine qua
effici [non possit. Quae cum ita sint, discernendae sunt causae et peruidenda
necessitas, nec omnis causa praemittenda ut subsequatur effectus sed ea tantum
in qua est efficiendi necessitas, etiamsi extrinsecus adiumenta
defuerint. ATQUE ETIAM EST CAUSARUM DISSIMILITUDO, QUOD ALIAE SUNT, UT
SINE ULLA APPETITIONE ANIMI, SINE VOLUNTATE, SINE OPINIONE SUUM QUASI OPUS
EFFICIANT, VEL UT OMNE INTEREAT QUOD ORTUM SIT; ALIAE AUTEM AUT VOLUNTATE
EFFICIUNT AUT PERTURBATIONE ANIMI AUT HABITU AUT NATURA AUT ARTE AUT CASU:
VOLUNTATE, UT TU, CUM HUNC LIBELLUM LEGIS; PERTURBATIONE, UT SI QUIS EVENTUM
HORUM TEMPORUM TIMEAT; HABITU, UT QUI FACILE ET CITO IRASCITUR; NATURA, UT
VITIUM IN DIES CRESCAT; ARTE, UT BENE PINGAT; CASU, UT PROSPERE NAVIGET. NIHIL
HORUM SINE CAUSA NEC QUIDQUAM OMNINO; SED HUIUSMODI CAUSAE NON NECESSARIAE. Facit
aliam rursus causarum diuisionem ita: CAUSARUM enim ALIAE SUNT quae sua quadam
ui, SINE APPETITIONE, SINE VOLUNTATE, SINE OPINIONE unum atque eumdem in
efficiendis rebus ordinem tenent, ut est interire omnia quae orta sunt. Nam
quia ortum est, idcirco etiam nec esse interire, nec tamen ipse ortus, ut
caetera intereant, uel appetitu aliquo, uel uolutate uel opinione efficit; sed
ita est ab aeterno rerum statu, ut quidquid ortum est, quia accepit esse,
aliquando etiam esse desistat. Item ALIAE sunt causae quae AUT in VOLUNTATE AUT
in PERTURBATIONE ANIMI AUT in HABITU AUT in NATURA AUT in ARTE CASU ue
consistunt. VOLUNTATE, ut si quaerat aliquis cur Trebatius librum legat,
respondebitur, quia legendi uoluntas est. PERTURBATIONE animi, ut si quis
timore pallescat, aut urbem fugiat, bellis ciuilibus conturbatas. HABITU, UT si
idcirco Trebatius FACILE. de iuris ratione responderit, quoniam multo usu
constantem ciuilis scientiae habitum tenet, uel si quis idcirco irascatur
facile, quia eius animus per iracundiae habitum efferatus est. NATURA, ut si
quis idcirco dicatur irasci, quia naturaliter iracundus est, id quod in dies
uitium crescat. ARTE, ut si idcirco bene quisque pingat, quia eius artis
peritus esse proponatur. CASU, ut quae in nostra potestate nullo modo sunt, fiunt
tamen, uelut in certo praesertim tempore, prosperitas nauigandi. Atque horum
omnium nihil a causa uacuum est, nec quidquam est in rebus quod non aliqua
causa perficiat. Omnia enim quae fiunt habent aliquam rationem cur facta sint,
quam si quis reddere possit, causam quoque reddiderit. Id est enim causa
propter quam unumquodque fit. Omnes uero causae quae uel ex uoluntate,
uel perturbatione animi intelliguntur, ad eam causam pertinent quae est mouendi
principium, ut in Aristotelica diximus diuisione. Haec enim ut aliquid
efficiatur, mouendi principium sunt, at in arte, uel habitu, uel natura, illa
causa est, quae in ratione consistit. Species enim ac ratio uniuscuiusque
efficiendae rei in arte et habituet natura posita est. Casus uero exterior
causa, nec inter principales annumeratur secundum Aristotelem. Secundum uero M.
Tullium casus est latens effectae rei causa; quod quale sit paulo posterius
designabitur. OMNIUM AUTEM CAUSARUM IN ALIIS INEST CONSTANTIA, IN ALIIS NON
INEST. IN NATURA ET [IN] ARTE CONSTANTIA EST, IN CAETERIS NULLA. SED TAMEN
EARUM CAUSARUM QUAE NON SUNT CONSTANTES ALIAE SUNT PERSPICUAE, ALIAE LATENT.
PERSPICUAE SUNT QUAE APPETITIONEM ANIMI IUDICIUMQUE TANGUNT; LATENT QUAE
SUBIECTAE SUNT FORTUNAE. CUM ENIM NIHIL SINE CAUSA FIAT, HOC IPSUM EST FORTUNAE
EVENTUS; OBSCURA CAUSA ET LATENTER EFFICITUR. ETIAM EA QUAE FIUNT PARTIM SUNT
IGNORATA PARTIM VOLUNTARIA; IGNORATA, QUAE NECESSITATE EFFECTA SUNT; VOLUNTARIA,
QUAE CONSILIO. QUAE AUTEM FORTUNA, VEL IGNORATA VEL VOLUNTARIA.] NAM
IACERE TELUM VOLUNTATIS EST, FERIRE QUEM NOLUERIS FORTUNAE. EX QUO ARIES
SUBICITUR ILLE IN VESTRIS ACTIONIBUS: SI TELUM MANU FUGIT MAGIS QUAM IECIT.
CADUNT ETIAM IN IGNORATIONEM ATQUE IMPRUDENTIAM PERTURBATIONES ANIMI; QUAE
QUAMQUAM SUNT VOLUNTARIAE -- OBIURGATIONE ENIM ET ADMONITIONE DEICIUNTUR --
TAMEN HABENT TANTUS MOTUS, UT EA QUAE VOLUNTARIA SUNT AUT NECESSARIA INTERDUM
AUT CERTE IGNORATA VIDEANTUR. Rursus causarum diuisionem aliam claram ac
perspicuam prodit. Causarum namque aliae sunt constantes, alia uero
inconstantes. Constantes sunt, quarum non fereuariatur effectus; inconstantes
uero, quae huc atque illuc facilioribus mutationibus transferuntur. Omnia
igitur quae ex natura atque arte descendunt, constantia sunt. Natura quippe
atque ars suum semper opus efficiunt, nisi subiectae materiae obstet incertum.
Nam quod unus idemque artifex ex eadem saepe materia non admodum similes
statuas format, non est haec in arte uarietas sed tum in artificis manu, quae
integritatem artis assequi non potest, tum in ipsa materia, quae efficientiae
atque formae non aequaliter cedit. Idem est in natura, seruat namque
constantiam suam, cum hominem format ex homine. Itaque similia in caeteris ex
similibus gignit: at cum monstrosum aliquid effertur, non naturae uitio sed
materiae potius applicatur, ex qua id quod efficere contendebat, non ita potuit
natura explicare. Sed inter constantes causas habitus quoque debuit
adiungi; nam quod habitu cuiusque lit, id constans, nec mutabile esse solet;
quandoquidem idcirco habitus dicitur, quia diuturnitate habendi in naturae
similitudinem uertitur. Sed forsan Tullius uidit quod natura atque ars, non tam
in effectibus constantes quam in propria ratione esse intelliguntur, in tantum
ut quod ars ac natura delinquit, materiae saepius imputetur, habitus uero ipse
consuetudine quadam collectus est, qui non ratione aliquid et propria
constantia sed usu facit, atque idcirco forsitan habitum, qui inter caetera praeter
artem et naturam uidebatur esse constantior, a causis constantibus
segregauit. Ea uero quae non sunt constantia, in ea diuidit quae sunt
perspicua, et in ea quae latent. Perspicua sunt quae ab animi quolibet motu uel
appetitione, uel iudicii ratione profecta sunt; latent uero quae fortunae
subiacent. Nam quia non ignorat animus in quam partem declinet, qui tametsi
boni aliquanio habet iudicium, nunquam tamen eius rei quam efficit notionem
relinquit, praetereos qui funditus mente capiuntur, et in quibus iam nulla
uoluntas est, nec esse est nota esse, quae ex uoluntate uel animi iudicio
fiunt. Fortuna uero atque casus semper ignotus est. Cuius quidem natura aeque
incerta est, atque ea quae casibus ipsis fiunt. Sed M. Tullius definit
esse casum, euentum causis latentibus effectum; quae non uidetur integra
definitio: quid enim, si adhuc lateret quibus causis solis defectus lunaeue
contingeret, num idcirco casu atque fortuna fierent, quae constantibus caeli
motibus administratur? An casus quidem putaretur ab his qui defectus
rationem reperire non possent, per se autem consideratus, nullo quidsm modo
esset casus. Sed M. Tullius non quod uideretur esse casus, his qui eius naturam
minime perspexissent sed qui omnino fortunae euentus esset definitionis
rationem monstrabat. Euentum uero latentibus causis Cicero casum esse ita
concludit: Cum omnia certis de causis fiant, quorum ratio cognoscitur, eorum
euentus casu fieri non posse monstrantur sed putantur aliqua fieri casu eorum
quorum causa nulla ratione cognoscitur. Ex quo euenit ut fortunae sit euentus,
qui latentibus causis efficitur. Hic igitur in rebus quidem ipsis constantiam
ponit, casum uero non re sed opinione metitur. Quo fit ut si aliter effectae
remouerit causam, id quod accidit fortunae non sit euentus, idem tamen sit
alteri fortunae euentus, si rationem alter ignoret. Quod uero omnium rerum
causas esse dicit, non determinat quales, atque ideo nec de fortuna ipsa, quorum
euentum causa sit, monstrat. Nec me saeuae hominum mentes arrogantiae
notent, quod uelut affectata auctoritate Tullianis sententiis pugnem, cum
aduersus eas si quid uidebitur non nostra sed ab antiquissimis tractata
compensem. Quod si nostra quoquo diceremus, oporteret tamen eos non personarum
uetustatem sed eorum quae opponuntur considerare rationem, nec odisse potius
quae aduersus magni nominis uiros dicuntur, quam contraria, si possent,
argumentatione reuincere. Nam si eis M. Tullius in definitione rerum nimium
placet, quaenam est inuidia nos quoque Aristotelicam rationem probare?
Quod si intemperanter molestissimi esse pergunt, audiant M. Tullium secundo
Tusculanarum disputationum libro adhortantem potius, atque ad certamen
uocantem, hoc modo: Sed tamen tantum abest ut scribi contra nos nolimus,
ut id etiam maxime optemus. Ipsa enim Graeciae philosophia nunquam in
honore tantum fuisset, nisi doctissimorum contentionibus,
dissensionibusque creuisset; quamobrem hortor omnes, qui facere id
possunt, ut eius quoque generis laudem iam languenti Graeciae eripiant, et
transferant in hanc urbem, sicut reliquas omnes, quae quidem erant
expetendae studio atque industria sua maiores nostri transtulere. Et
rursus, nos qui sequimur probabilia nec, ullraquam quod uerisimile occurrit,
progredi possumus, et refelli sine pertinacia et refellere sine iracundia
parati sumus. Quocirca quae malum ratio est ipsius M. Tullii uoluntatem
iudiciumque conuellere, cum eiusdem contra nos sententiis atque auctoritate
nitantur? Sed si cui commentarios nostros inspicere uacuum fuerit, sciat
haec nos ex Aristotelis secundo Physicorum uolumine aduertisse, quae tametsi
altioris philosophiae disputationes tangunt, non est tamen studiis inuidendum,
si rhetoricis quoque ac dialecticis disputationibus admisceamus, qua sunt
profundiora naturae, neque pigrescere ac dilassari animos dignum est, quos
intentiores ac uegetos ipsa rerum ambiguitas et uariarum cognitio speculationum
deberet efficere, eum praesertim ea librorum natura sit, ut ad legendum
studiosos teneat, nullum cogat ignauum. Dicamus igitur quid euentus sit fortunae,
uel quarum sors causa esse dicatur. Omnia igitur sunt uel immutabiliter
ac semper, ut quod sol oritur; uel saepius, ut quod equus quadrupes nascitur;
uel raro, ut si equus cum quinque uel tribus pedibus procreetur; uel aeque, ut
in quibus faciendarum rerum nihil interest, quo potius uoluntatem uergamus.
Atque illud quidem quod semper fit, nihil habet oppositum, quod ullo modo
aliter fiat; id uero quod saepe contingit habet ; aduersum, id quod rarius
euenit, neque enim saepius fieret, ac non semper, nisi diuersum raro quidem sed
aliquando contingeret. Quod igitur ex fortuna tit, in sempiternis non est; quis
enim casu solem dicat oriri? Ne in his quidem quae frequentius fiunt; nullus
enim casu equum dixerit esse quadrupedem. Nee uero in his quae fieri aequaliter
solent; nam quae uoluntaria sunt non uidentur esse fortuita. Restat
igitur ut in his fortunae euentus sit, quae rarius fiunt. Eorum uero quae
fiunt, partim finem aliquem spectant, partim minime. Quis enim finis esse
potest, si manum extendam, si genua complicem, atque aliquid iacens humi
tollam, quod nullis usibus applicem? At uero ea quae aliquem finem spectant
partim uoluntatis sunt, partim naturae. Voluntatis, ut siquis idcirco domo
egrediatur, ut uideat amicum. Naturae, ut quod est in animalibus. Omnia quae ab
ea fiunt certam animalis respiciunt utilitatem, atque ad eius salutem
conseruationemque omnium membrorum momenta sunt constituta. Casum igitur ac
fortuitos euentus in his esse ponimus, quae cum rarius fiant, in his tamen per
accidens eueniunt, quae propter aliquid fiunt. Veluti si quis egressus domo
ut amicum uideret, praeteriens cadente. desuper lapide ictus est: id
igitur quod euenit, in rariore causa ponendum est, accessit uero ei uoluntati,
quae certum respiciebat finem. Ea uero fuit domo egrediendi causa, ut amicum
uideret. Rursus, quoniam lapsis naturaliter grauis est, grauitas uero terram
petit, casus quidem lapidis propter aliquid naturaliter factus est; ad id enim
lapidis natura tendebat, ut in suum locum pondus ueniens conquiesceret. Sed
huic naturali intentioni accidit id quod rarius euenit scilicet ut percuteret
caput; quo fit ut sit secundum Aristotelem fortuna uel casus, causa per
accidens rarius eueuientum in his rebus quae propter aliquid fiunt. Quae cum
ita sint, cumque definitio Aristotelica a Tulliana plurimum discrepet, illud
tamen in utrisque constat, id quod fortunae subiectum est, incertis casibus
semper esse suppositum. Nam licet in his rebus saepe fortuna suos experiatur
actus, quae uoluntate sunt, et ad aliquem finem referuntur, extra tamen accidit
quod fortunae est, nec ab eo tine uenit, quem sibi animus ante
perspexerat. Sed cum Cicero diuisisset causas in eas quae perspicuae
sunt, et in eas quae laterent, cumque eas quae perspicuae sint diceret esse
quae appetitionem animi iudiciumque tangerent, manifestum est eum uel artem,
uel uoluntatem, uel perturbationem, uel habitum in his causis ponere quae
perspicu ac sunt; uoluntas quippe atque animi perturbatioin appetitione
ponitur, saepe enim ex perturbatione aliquid appetimus, artem uero uel habitum
in iudicio; arte namque iudicamus, habitus uero ad utrumque pertinet: nam et
uoluntates consuetudo ministrat, et multo usu peritiaque fit quaedan constantia
iudicandi. Casum in non perspicuis posuit. De natura incertum est utrum
inter perspicuas an inter latentes ipsam coliocet: nam si inter latentes
causas, ipsam naturam casum uideretur putare: cuius opinionis nulla ratio est
Quod si inter perspicuas, quaenam appetitio animi uel iudicium in natura est?
Neque enim appetendo aliquid uel iudicando facit natura, nisi forte quoniam ex
ipsa saepe habilitas quaedam mentis et corpori existit, quae habi lit as ad
unamquamque rem adiuuat uoluntatem; id enim maxime uolumus ad quod habiles
sumus. Sed natura inter perspicuas causas ponitur, quae iudicio quoque
coniuncta est, ut si naturaliter sano quisque iudicio compositus est:
appetitioni etiam, ut si naturaliter aliquid animus petat. His adiungit
aliam causarum diuisionem; ait enim alias causas esse uoluntarias, alias
ignoratas: uoluntarias, eas quaecumque ex iudicio ueniunt animi; ignoratas in
quibus necessitas domina est, id est in quibus aut omnino non uolumus, aut ne
si uelimus quidem aliter facere possumus, ut in natura atque casu. Necessitate
enim quadam naturae grauia deorsum feruntur, necessitate item factum dicimus,
ut aliquis ignorans iacto trans parietem lapide praetereuntem hominem
peremerit. Eaque necessitas talis est, non quod aliter fieri non potuisset,
nisi ut lapide iacto percuteret sed quia uoluntas defuit, et non idcirco, quia
uoluit, fecit. Prior uero necessitas iam talis est, in qua nulla uoluntas est,
uel ea quae est, ne id quod cupit efficiat, ualidiore necessitate
constringitur. Nam cum lapsis deorsum propria grauitate deponitur, nulla
uoluntas est sed tantum naturae necessitas; at si homo deorsum cadat, est
quidem non cadendi uoluntas sed ferri quo non uult, ualidior naturae causa
compellit. Voluntatem uero a fortuitis euentihus uno eodemque aptissimo
secreuit exemplo, ueluti si telum manu iaciat, nolensque feriat praetereuntem.
Nam iecisse ex uoluntatis principio nascitur. Idcirco enim iecit, quia uoluit.
Ignorauit uero quod perculeret; neque enim iecisset, si se percussurum
praeuidere potuisset. Neque iecit, quia uoluit percutere. Si autem non
ignorasset, non percutere potuisset. Unde etiam machinamentum quoddam atque
defensio in iuris peritoram responsionibus inuenitur, hoc modo: Si telum manu
fugit magis quam iecit; nam si quis caedis accusetur, optima solet esse
defensio, si alia non suppetit, fugisse manu telum, magis quam uoluerit
iecisse, ut non uoluntati, quae condemnatur in culpis sed ignorantiae factum
tribuatur. De perturbationibus autem animorum paulo confusius iudicium
est. Dubitari enim potest utrum ex uoluntate, an necessitate, an ex ignoratione
uenerit, quod perturbatione peccatur: uidentur enim uoluntaria esse peccata,
quoniam qui perturbatus est appetit aliquid, aut fugit. Sed in hoc perturbatio
eius apparet, quod non fugienda uitat, et non appetenda nimis exoptat. Porro
autem quoniam in perturbationibus sunt confusa iudicia (neque enim aliter id
quod fugiendum est saepe appetunt perturbati, nisi obcaecato obscuratoque
iudicio), quod uero fit animi confusione, saepe tale est ut nollet admisisse
qui fecit, et euenit ut non inter uoluntarias sed inter ignoratas uel
necessarias causas animorum perturbatio sit; in tantum uero qui perturbatus
est, a uera discretione discedit, ut in eam possit recta bene consulentium
admonitione reduci. Quo fit ut animorum perturbatio iure a causis uoluntariis
segregetur, et aut in ignoratione, aut in necessitate ponatur. Nam quod
ait: TAMEN HABENT TANTOS MOTUS, UT EA QUAE VOLUNTARIA SUNT, AUT NECESSARIA
INTERDUM, AUT CERTE IGNORATA VIDEANTUR, ita intelligendum est: quoniam omnis
animi passio iudicium conturbat, confundit uero rectam discretionem, si acrior
fuerit quam ut rationis retinaculis temperetur, et fit quaedam ex
perturbationibus ueluti uiolenta necessitas, ut dubium sit utrum is qui aliquid
perturbatus animo facit, ignorans faciat; ueluti cum casu ignorans delinquit,
cum futurum non prouidet casum, an sciens faciat, uel necessitate ducatur. Quod
igitur dixit: Aut necessaria esse, aut ignorata, et diuisit a neeessariis
ignorata, non pugnat contra id quod superius dixit, ea quae ignorata sunt esse
necessaria. Nam id quod est ignoratum ita quodammodo diuidit: ignoratorum alia
quadam necessitate fiunt, dum aut nulla uoluntas est, aut ea quae est,
necessitati nequit obsistere; alia casu, cum in his faciendis, quae ignorantur,
nulla uoluntas est. Quod igitur dixit, perturbationes animi, aut in
necessariis causis poni, aut in ignoratis, id sine dubio sensisse intelligitur,
perturbationes animi, aut in his esse ignoratis in quibus ea necessitas est, ut
uoluntas obsistere non possit, aut in his in quibus nalla uoluntas est sed sit
delictum caecitate iudicii, uelut in his qui immoderatius amoris cupiditati
deseruiunt: aut enim confuso iudicio ab honestate discedunt, et dum quasi bonum
appetunt, in malum decidunt ignorantes, atque ita in casu quodam atque errore
ponitur amor immodicus; aut nouit quidem quod appetit esse uitandum sed maioris
actu cupiditatis impellitur, atque ita inter ea necessaria ponitur, quae aut
non habent uolunt. Item, aut eam ita infirmam ac debilem, ut nullo modo
ualidioribus passionibus obnitatur. Fore quosdam, Patrici rhetorum
peritissime, non dubitauerim, qui hunc in Topicis altiorem ex philosophia
tractatum uaria obtrectatione reprehendant, quia inter logicam disputationem
physicam interposuit. Hi uero sunt, uel quibus hoc totum philosophari displiceat,
uel qui in argumentorum locis naturales admisceri causas oportuisse non
existiment. Sed contra priores quidem, et a M. Tullio, et ab ipsa quodammodo
humana ratione, quae in motu posita aliquid semper inquirit, atque amore
scientiae neque decipi patitur, neque ullo modo a ueritatis ratione traduci,
saepe multumque responsum est. His uero qui sequestrandas ab oratorio
facultate philosophiae disciplinas putant, respondendum breuiter existimo.
Ratione quidem reperiri quiddam potest sed melius atque facilius artifex
faciet, si in opere construendo artis facultatem atque elegantiam
comparet. In argumentis quoque idem esse manifestum esti ui namque
naturalis ingenii argumenta promuntur. Sed ars facultatem imitata naturae uiam
quamdam rationemque reperit, qua id effici facilius ac melius possit. In
qua re illorum nec esse est reprehendatur error, qui rhetoricam facultatem
naturalem esse dixerunt, quoniam quilibet totius artis alienus et intendere in
alterum crimen, et sese purgare solet, et argumento aliquid prohare contendit.
Reprehendendi etiam sunt qui eamdem facultatem in sola arte positam esse
dixerunt: oportuit enim eos animaduertere, omnem quidem artem sui materiam
effectus ex natura suscipere sed in ea tamen ratione propriam facultatem
elegantiamque experiri. Haec itaque quae artium ratio perficit, ab imperitis
etiam fieri, utcumque contigerit, possunt. Bene autem ac facile nemo efficit
nisi artis ratione fuerit instructus. Cum igitur totius operis haec sit
intentio, ut argumenta quae confusa et ueluti clausa natura suppeditat,
artificialiter uestigentur, quid sit per quod efficere id quod promittit ars
ualeat, sub exempli notatione demonstrat: ut enim facilius argumenta reperiantur,
illa res efficiet, si demonstrentur loci in quibus argumenta sunt collocata. Et
enim ut si quis aliquid quaerat, facilius id inuestigare possit atque inuenire,
si locus ei monstretur ubi sit positum id quod inquirit; ita etiam cum quis
argumentum inuenire conatur, si ei locus ubi argumentum sit positum,
declaretur, facilius argumentum quod quaerit ualebit inuenire. Ita enim
Aristoteles, et ita Tullius appellat eas sedes in quibus argumenta sunt collocata,
id est locos, qui ab Aristotele topica uocati sunt. Sed quoniam de
sedibus argumentorum loquimur, hi cuiusmodi sint paulo altius expediamus; locos
enim non uno modo intelligitur. Ac relinquamus quidem eos locos quos Victorinus
frustra atque inconuenienter interserit, uelut cos qui corpora concludunt, ac
simpliciter intelligamus eos locos argumentorum esse qui intra se continent
argumenta in quibus exponendis posterius quid sit quod dicimus clarius
apparebit. Nunc communiter de tota locorum ratione, deque argumentatione, ac de
quaestionibus et propositionibus earumque terminis uidetur esse
tractandum. Ac primum quoniam locus qui tractatur in Topicis, non
cuiuslibet rei sed tantum locus est argumenti, exposito prius argumenti
intellectu, deinceps de loci ratione tractabimus. Definit igitur Tullius
argumentum hoc modo: Argumentum est ratio quae rei dubiae faciat fidem. Sumpsit
igitur rationem ut genus. Omnes enim iniuriosi sunt qui orationis uirtutem a
sapientiae ratione seiungunt, aliamque esse dicendi artem uelint, aliam
intelligendi. Nam si nihil orationes aliud agimus, nisi interius cogitata
uulgamus, quae malum ratio est, orationis elegantiam a sententiarum grauitate
se ponere? Quae porro sententiarum grauitas esse potest, sine earum rerum de
quibus dicendum est comprehensione? Quae uero alia disciplina naturam
proprietatemque rerum omnium docet, uel quae omnino eorum quae intelligi
possunt, scientiam profitetur, nisi haec tantum ex qua nos pauca praesumpsimus
philosophia? quae longe aliter de his ipsis in proprio sapientium tractatu
disputare solet. Neque ita cursim ut nos, quae sint in illorum libris solet,
prolixius disserenda sumpsissem, quis ferret insolentium hominum temeritatem
prouectus suos culpare uolentium quibus prouectibus proficerent, si studiosi
potius quam queruli esse mallent? Sed his contentionibus neque antiqua caruit
aetas, nec nos ita delicati sumus, ut quibus patientia doctissimorum hominum
saepius obstitit, fere nolimus, dum et pluribus prod esse possumus, et
sapientium iudicia consequamur. Ad quem finem hic noster labor et totius operis
summa contendit. Sed haec hactenus. Nunc susceptae expositionis ordinem
persequamur. TOTO IGITUR LOCO CAUSARUM EXPLICATO, EX EARUM DIFFERENTIA IN
MAGNIS QUIDEM CAUSIS VEL ORATORUM VEL PHILOSOPHORUM MAGNA ARGUMENTORUM SUPPETIT
COPIA; IN VESTRIS AUTEM SI NON UBERIOR, AT FORTASSE SUBTILIOR. PRIVATA ENIM
IUDICIA MAXIMARUM QUIDEM RERUM IN IURIS CONSULTORUM MIHI VIDENTUR ESSE
PRUDENTIA. NAM ET ADSUNT MULTUM ET ADHIBENTUR IN CONSILIA ET PATRONIS
DILIGENTIBUS AD EORUM PRUDENTIAM CONFUGIENTIBUS HASTAS MINISTRANT. IN
OMNIBUS IGITUR EIS IUDICIIS, IN QUIBUS EX FIDE BONA EST ADDITUM, UBI VERO ETIAM
UT INTER BONOS BENE AGIER OPORTET IN PRIMISQUE IN ARBITRIO REI UXORIAE, IN QUO
EST QUOD EIUS AEQUIUS MELIUS, PARATI EIS ESSE DEBENT. ILLI DOLUM MALUM, ILLI
FIDEM BONAM, ILLI AEQUUM BONUM, ILLI QUID SOCIUM SOCIO, QUID EUM QUI NEGOTIA
ALIENA CURASSET EI CUIUS EA NEGOTIA FUISSENT, QUID EUM QUI MANDASSET, EUMVE CUI
MANDATUM ESSET, ALTERUM ALTERI PRAESTARE OPORTERET, QUID VIRUM UXORI, QUID
UXOREM VIRO TRADIDERUNT. LICEBIT IGITUR DILIGENTER ARGUMENTORUM COGNITIS LOCIS
NON MODO ORATORIBUS ET PHILOSOPHIS, SED IURIS ETIAM PERITIS COPIOSE DE
CONSULTATIONIBUS SUIS DISPUTARE. Diuiso causarum loco atque ordine suis
partibus distributo, de locis eiusdem facultate, quibusque uberius, quibusque
angustius accomodetur, uti saepe Ciceroni mos est, disserit. Primum enim
inquit, oratoribus ac philosophis, quorum in disputationibus larga materia est,
multa ex causarum loco argumentorum suppetit copia. Communis quippe oratoribus
ac philosophis hic locus esse prospicitur qui est a causis, his naturas rerum
quod est philosophiae proprium, illis quod oratoriae facultatis est, facta
probantibus. Nam et cum res quaelibet quaeritur, [eius causae a philosophis
uestigari solent. Quibus praemissis, ut superius dictum est, comitatur statim
quod concludendum est, et oratores ad suspicionem mouendam detergendamue
factorum causas requirunt. Hoc quippe stabile in hominum mentibus manet, quod
neque factum, neque res ulla praeter illam omnium principem naturam, sine
propriis causis possit existere. Quo fit ut uberrimus causarum usus sit in
rhetorum orationibus, philosophorumque tractatu. Sed ut hunc libellum M.
Tullius scribens, pleraque omnia Trebatio dedisse uideatur, hunc locum iuris
quoque consultis attributum esse demonstrat, dicens: Etsi non tam uberes
opportunitates habeat hic locus in iurisperitorum responsionibus subtilius certe
atque acutius pro ipsius artis natura tractari potest, scilicet ubertatem quae
deerat, subtilitate quae poterat inesse compensans. Habent enim etiam ipsi
proprium campum in quo eorum uirtus possit enitere. Est enim iurisconsultorum
prudentiae priuatarum quaestio causarum, maximeque in illis negotiis; hic
causarum locus examinabitur, in quibus bonae fidei iudicia nectuntur. In his
enim qui fuerit animus contrahentium quaeri solet, qui deprehendi uix poterit,
nisi praecedentibus causis intelligatur. In his igitur iudiciis in quibus
additur ut ex bona fide iudicent, id est ubi ita iudices dantur, ut non
strictas inter litigantes stipulationes sed bonam fidem quaerant, pluribus
causarum usus est: additur ut inter bonos bene agi oportet, considerantur
mores, inquiruntur consilia; statuitur quibus, quidque de causis, administratum
sit. In primisque in iudicio uxoriae rei uberrimus causarum tractatus
est. Est autem iudicium uxoriae rei, quoties post diuortium de dote
contentio est. Dos enim licet matrimonio constante in bonis uiri sit, est tamen
in uxoris iure, ut post diuortium uelut res uxoria poti potest. Quae quidem dos
interdum his conditionibus dari solebat, ut si inter uirum uxoremque diuortium
contigisset, quod melius a quius esset, apud uirum remaneret, reliquum dotis
restitueretur uxori, id est ut quod ex dote iudicatum fuisset melius aequius
esse ut apud uirum maneret, id uir sibi retineret; quod uero non esset melius
aequius apud uirum manere, id uxor post diuortium reciperet. In quo iudicio non
tantum boni [1158C] natura spectari solet, uerum etiam comparatio bonorum fit,
ut non tam quod aequum sed melius aequiusque est id sequendum sit. Quae omnia
ex precedentibus causis inuestigari solent. Nam si uiri culpa diuortium factum
est, aequiusmelius est nihil apud uirum manere. Si mulieris est culpa, aequius
melius est sextans retineri. In hisque omnibus peritissimi iurisconsulti
esse debent; quo fit ut Trebatium quoque hortetur ad studium. Multa enim esse dicit,
quae eorum operam exspectant. Illi enim, inquit, dolum malum, illi bonam fidem,
illi aequum et bonum, illi etiam quid socius socio praestare debeat, quid is
qui alienum in se gerendum sponte negotium suscepisset, ei cuius id negotium
fuerat, quid is qui mandauerit ei cui mandauerit suorum negotiorum actiones,
quid uir uxori, quid uxor uiro tradiderit; quae omnia ad posteriora causae
sunt, aique exinde iudicia sumuntur idcirco enim, uerbi gratia, quodlibet illud
iudex pronuntiare debet in uxoris ac uiri causa, quia uirum hoc praestare
oportet uxori; idcirco etiam mandato rei cui mandauerit, obligatus esse
iudicandus est, quia inter mandatorem susceptoremque negotii illud est
obseruandum, omnia quoque quae quisque alteri prmslare debet, ea in tractandis
iudicandisque negotiis causae sunt. Quocirca recte conclusit, diligenter
cognitis argumentorum locis, et oratoribus, et philosophis, et iurisconsultis
argumentorum copiam non defuturam. CONIUNCTUS HUIC CAUSARUM LOCO ILLE LOCUS
EST QUI EFFICITUR EX CAUSIS. UT ENIM CAUSA QUID SIT EFFECTUM INDICAT, SIC QUOD
EFFECTUM EST QUAE FUERIT CAUSA DEMONSTRAT. HIC LOCUS SUPPEDITARE SOLET
ORATORIBUS ET POETIS, SAEPE ETIAM PHILOSOPHIS, SED EIS QUI ORNATE ET COPIOSE
LOQUI POSSUNT, MIRABILEM COPIAM DICENDI, CUM DENUNTIANT QUID EX QUAQUE RE SIT
FUTURUM. CAUSARUM ENIM COGNITIO COGNITIONEM EVENTORUM FACIT. Omnia quae
ad se referuntur recte dicuntur esse cnniuncta; ipsa enim relatio rerum efficit
coniunctionem; quod si causa alicuius causa est, non alterius, nisi sui effectus
est causa, itemque si est aliquis effectus, ex causarum principiis uenit; iure
igitur ab effectis locus, causarum loco debet esse coniunctus. Quoniam uero
semper quae ad se referuntur aequantur, nec esse est, quae ubertas sit
causarum, eadem quoque sit effectorum. Quoniam enim causa praeter effectum esse
non potest, cum sit causa super effectum, nec esse est ut ex euentibus quoque
atque effectibus, plurima suppetant argumenta, siquidem ex causis etiam plurima
contrahuntur. Nam sicut cuiuslibet effectus potest causa tractari, si ex
qualibet causa potest, qui sit euentus ostendi, recteque, ait, causarum
cognitio euentuum cognitionem facit; ut enim in praedicamentis ostenditur,
sciri relatiuum aliquod non potest, praeter reliqui scientiam relatiui. RELIQUUS
EST COMPARATIONIS LOCUS, CUIUS GENUS ET EXEMPLUM SUPRA POSITUM EST UT
CAETERORUM; NUNC EXPLICANDA TRACTATIO EST. COMPARANTUR IGITUR EA QUAE AUT
MAIORA AUT MINORA AUT PARIA DICUNTUR; IN QUIBUS SPECTANTUR HAEC: NUMERUS
SPECIES VIS, QUAEDAM ETIAM AD RES ALIQUAS AFFECTIO. NUMERO SIC
COMPARABUNTUR, PLURA BONA UT PAUCIORIBUS BONIS ANTEPONANTUR, PAUCIORA MALA
MALIS PLURIBUS, DIUTURNIORA BONA BREVIORIBUS, LONGE ET LATE PERVAGATA ANGUSTIS,
EX QUIBUS PLURA BONA PROPAGENTUR QUAEQUE PLURES IMITENTUR ET FACIANT. SPECIE AUTEM
COMPARANTUR, UT ANTEPONANTUR QUAE PROPTER SE EXPETENDA SUNT EIS QUAE PROPTER
ALIUD ET UT INNATA ATQUE INSITA ASSUMPTIS ATQUE ADVENTICIIS, INTEGRA
CONTAMINATIS, IUCUNDA MINUS IUCUNDIS, HONESTA IPSIS ETIAM UTILIBUS, PROCLIVIA
LABORIOSIS, NECESSARIA NON NECESSARIIS, SUA ALIENIS, RARA VULGARIBUS,
DESIDERABILIA EIS QUIBUS FACILE CARERE POSSIS, PERFECTA INCOHATIS, TOTA
PARTIBUS, RATIONE UTENTIA RATIONIS EXPERTIBUS, VOLUNTARIA NECESSARIIS, ANIMATA
INANIMIS, NATURALIA NON NATURALIBUS, ARTIFICIOSA NON ARTIFICIOSIS.
[18.70] VIS AUTEM IN COMPARATIONE SIC CERNITUR: EFFICIENS CAUSA GRAVIOR QUAM
NON EFFICIENS; QUAE SE IPSIS CONTENTA SUNT MELIORA QUAM QUAE EGENT ALIIS; QUAE
IN NOSTRA QUAM QUAE IN ALIORUM POTESTATE SUNT; STABILIA INCERTIS; QUAE ERIPI NON
POSSUNT EIS QUAE POSSUNT. AFFECTIO AUTEM AD RES ALIQUAS EST HUIUS MODI:
PRINCIPUM COMMODA MAIORA QUAM RELIQUORUM; ITEMQUE QUAE IUCUNDIORA, QUAE
PLURIBUS PROBATA, QUAE AB OPTIMO QUOQUE LAUDATA. ATQUE UT HAEC IN COMPARATIONE
MELIORA, SIC DETERIORA QUAE EIS SUNT CONTRARIA. PARIUM AUTEM COMPARATIO
NEC ELATIONEM HABET NEC SUMMISSIONEM; EST ENIM AEQUALIS. MULTA AUTEM SUNT QUAE
AEQUALITATE IPSA COMPARANTUR; QUAE ITA FERE CONCLUDUNTUR: SI CONSILIO IUVARE
CIVES ET AUXILIO AEQUA IN LAUDE PONENDUM EST, PARI GLORIA DEBENT ESSE EI QUI
CONSULUNT ET EI QUI DEFENDUNT; AT QUOD PRIMUM, EST; QUOD SEQUITUR
IGITUR... Omnis comparatio duplex est: aut enim aequalia sibimet
comparantur, aut inaequalia; sed in his quae sunt aequalia, semper eadem esse
notatur aequalitas. Inaequalia autem ingemina ueluti membra diuiduntur, minoris
scilicet atque maioris. Nam quod minus est, non per se minus est sed com
paratione maioris. Itemque quod maius est, minoris comparatione dicitur maius.
Quae cum ita sint, diuidit atque ante oculos ponit omnium comparationem modos,
et quod raro in superioribus locis fecit, ipsas maximas propositiones ponit in
comparationibus constitutas, ut si quando loco sit nobis comparationis utendum,
habeamus quoddam, uelut inuentionis exemplar, ad quod quaerentem animum possimus
aduertere. Omnis igitur comparatio, aut in numero constat, aut in specie
aut in ui aut aliqua locata extrinsecus affectione. Nam quodcumque conferre
contendimus, aut numero comparamus, et secundum id aliud maius, aliud minus
esse decernimus; aut speciem ipsam intuentes, eamque alii comparantes de
excellentia iudicium damus; aut aliud consideramus, quid res quaeque possit
efficere, et in quantum eius progredi possit natura, aut ex aliorum quodammodo
continentia, et ex circumstantium affectione rem quam alii conferimus
intuemur. Numero igitur quae comparantur, si ex eodem sint genere, plura
paucioribus ante ponuntur, uelut ei bona omnia sit aequalia, iure quis
quamplura bona paucioribus anteponit. Et est haec maxima propositio: Plura
bona paucioribus anteponuntur et in caeteris quoque eadem ratio
perspicitur maximarum propositionum. At si omnia in contrario sint genere,
pluralitati paucitas praeferenda est, ut pauca mala pluribus malis, mala uero
ipsa bonis nullo modo conferuntur. Quae enim ullo modo compensantur, in eodem
esse genere debent, non in contrario. Nam cum aduersum se contraria e regione
locata sunt, conferri compararique non possunt, quod sibi intelligitur esse
inimica. Est etiam secundum numerum comparatio in temporis quoque ratione. Nam
cum tempuscertis quibusdam spatiis, diuidatur, uelut horae, diei, mensis atque
anni, ex aequalibus bonis ea magis eligenda sunt, quae diuturnius perseuerant,
quod in numero positum esse nullus ignorat. Ipsa enim diuturnitas plurimos esse
uel dies, uel menses, uel annos fatetur, quibus duret id quod eligitur. Longe
etiam peruagala bona, angustis et in unum minimum locum coarctatis numeri
comparatione praecedunt. Nam quae longe lateque peruagata sunt, ea in plurimas
gentes regionesque diffusa sunt; pluralitas uero cuiuslibet rei numerum
spectat. Iam uero ex quo plura propagantur bona, qui non iudicet esse meliora
his quorum est inops bonorum contractiorque fecunditas? Quis etiam bonum quod
plures imitentur ut faciant, caeteris quae ita non sint, excellere non arbitretur,
quae in numero constare quis nesciat, quando in numero pluralibus
constat? Specie uero comparantur, quae per seipsa considerata suae
quodammodo pulchritudinis merito caeteris anteferuntur. Meliora enim sunt quae
propter se, quam quae propter aliud expetuntur, ueluti salus quae propter se
excetitur, medicina propter salutem; quocirca melior est salus quam medicina:
atque haec non ad aliquem numerum, nec postremo ad aliquam quantitatem sed ad
ipsam speciem salutis ac medicinae considerationem referentes, iudicium
promimus. Illa quoque quae innata atque insita sunt, assumptis et aduentitiis
meliora iudicantur, unde innata moribus grauitas longe amplius excellit eam
quae per imitationem affectatur. Integra etiam potius quam contaminata melioris
rei iudicium ferunt. Nam quae integra sunt, suam speciem seruant, quae
contanimata sunt atque ex aliqua parte uitiata, si qua etiam inerat, speciei
pulchritudinem perdiderunt. iocunda minus iocundis meliora, communis omnium
animalium natura diiudicat. Honesta utilibus sapientes anteponunt; procliuia
laboriosis anteferri illa res monstrat, quod nemo ad eumdem finem per
laboriosam atque asperam uiam tendere cupiat, ad quem possit procliui facilique
itinere peruenire. Labor quippe omnis iniocundus est, iocunda est facilitas.
Necessaria etiam non necessariis partim praeferri, partim etiam postponi
debent, quod M. Tullius tacuit: necessaria quippe praeferuntur his non
necessariis, quae non boni ratione sed uoluptatis appetitione sunt constituta,
ueluti luxu regio parata conuiuia nullus sapiens iudicet esse meliora his quae
naturae expleant indigentiam. Quaedam uero sunt quae ipsa specie boni, cum non
necessaria sint, meliora sunt necessariis. Nam uiuere necessarium est, et sine
eo subsistere animal nequit. Philosophari uero non est necessarium, melius
tamen longeque excellentius est philosophum uiuere quam tantum uiuere: illud
enim raro paucisque etiam utentibus ratione concessum; illud pecudibus commune
nobiscum. Sua quoque alienis iure meliora esse dicuntur, ueluti hominibus ratio
potius quam uoluptatis appetitio: illud enim proprium est hominis, illud
alienum; rara quoque uulgaribus meliora sunt. (Atque hic locus approbat id quod
superius dictum est, philosophantem uitam ipsa uita esse meliorem: nam quae
rara sunt, facile id quod uulgare est antecedunt.) Desiderabilia etiam
his quibus facile carere possis, illa res approbat esse meliora, quod maxime
desiderantur, et sine his anxia uita est, ueluti ei quis capillis uisum
conierat. Aegrius enim toleramus carere uisu quam capillis; ita ex hoc meliorem
esse uisum capillis iudicamus, quod his facile, illo aequo animo carere non
possumus. Perfecta etiam imperfectis naturaliter excellunt, illa enim suam
formam adepta sunt, illa minime. Tota etiam partibus eodem modo excellentiora
esse arbitramur: nam quod totum est, habet naturae propriam formam. Quod uero
pars est et ad totius nititur perfectionem, nondum suae pulchritudinis speciem
cepit, nisi ad totius integritatem referatur. Iam uero ratione utentia rationis
expertibus nullus dubitat esse meliora. Voluntaria quoque necessariis iure
anteponuntur, namque uoluntaria libera sunt, quae necessaria quodam nos ueluti
dominio necessitatis astringunt, atque ideo meliora esse uoluntaria necessariis
existimamus; quanquam in hoc etiam illud intelligi possit, quod a nobis
superius dictum est, non necessaria saepe necessariis anteponi, quandoquidem ea
quae uoluntaria sunt non fuerint necessaria; uoluntaria uero meliora sunt
necessariis. Non necessaria igitur saepe necessariis excellunt; animata quoque
inanimatis. ipsius animae negatione considerata, anteponenda esse ratio
persuadet. Naturalia etiam non naturalibus, et artificiosa inartificiosis.
Optimusque hic gradus est, ut naturam arti, artem praeferas inertiae, ars
quippe imitatur naturam. Quo fit ut id quod in se retinet pulchri, ex natura
ueniat, cuius inmitari speciem cupit. Longe uero postrema sunt quae cum
artificio carent, non a specie solum naturae, uerum etiam ab imitatione
discedunt, atque haec quidem de specie in comparationibus considerantur. Vis
autem in eo consistit in quo consideratur quid unaquaeque res possit efficere,
nam quod quaeque res potest, ea uis eius rectissime dicitur. Efficiens igitur
causa grauiorem uim habet quam ea quae nihil efficit: uelut artifex melior quam
materia, illa quippe stolida est atque immota. Nec aliquid efficiens, nisi
formam ab artifice, id est ab efficiente causa, susceperit. Item quae se ipsis
contenta sunt, meliora esse his uidentur quae egent aliis: ueluti omnium Deus
optimus est, quia nullo indiget, et ipso cuncta sunt indiga. Item quae in
nostra sunt potestate magis eligenda sunt quam qua in aliena manu posita facile
labuntur. Quo fit ut sit uirtus meliorquam diuitiae; nam uirtus est in nostra
potestate, diuitiarum fortuna domina est. Iam uero stabilia incertis, quae
eripi non possunt, his quae possunt, si tamen bona sunt, quis non intelligat
esse meliora? Quorum tamen locorum pars contraria contrarium teneet:
inspectis quippe his quae meliora sunt, si horum aduersa uideamus, deteriora
sunt. Restat in affectione posita comparatio quae ita tractatur, ut non
per semetipsam res quae alii confertur sed ex alterius cuiuslibet
consideratione pensetur, uelut in tribus quibusdam rebus si duae ad seinuicem
comparentur, eo quod ad tertiam plus minueue iungantur. Sint enim duo quaedam
humanis rebus accommodata, quarum una principibus atque etiam ipsi reipublicae
accommodatior: hic igitur iudicabimus eam rem esse meliorem quae melioribus
prodest, id est ut reipublicae uel principibus non considerantes ut sese res
habeat sed quantum reipublicae uel principibus adiuncta sit. Haec igitur res ex
affectione est comparata, meliusque iudicatur id quod principibus commodum est,
quam id quod aliquibus priuatis, quoniam principes reliquorum etiam continent
statum. Eodem modo sunt quae sequuntur, ut quae iucundiora sunt pluribus, quae
clariora inter multos, quae pluribus comprobata sunt, meliora ducantur. Nam
etiamsi minus ipsa huius naturae sint, affectione tamen, ut dictum est, eorum
quibus uel iucundiora, uel inter quos clariora sunt, aut a quibus probantur,
meliora existimanda sunt. Sed quanquam id quod a pluribus bonum ducitur,
superius in ea comparationis parte posuerit in qua fiebat secundum numerum
comparatio, nihil tamen impedit eumdem locum secundum aliam atque aliam
considerationem diuersis generibus subdi: uelut ala auis cum substantia sit,
eadem tamen ad aliquid esse intelligitur, si ad alatum consideretur. Illa
quoque ex affectione uidentur esse meliora quae ab eo laudata sunt, contra quem
dialectica oratione uel rhetorica facultate disseritur. Nam ut reuincere ad
uersarium possis, sat est si eum tibi consensisse monstraueris, atque id
aliquando uelut optimum praedicasse, quod tu melius re proposita monstrare
contendas. Dictis igitur omnibus meliorum locis, his oppositi quae
deteriora sunt continebunt. Parium uero nulla discretio est. Neque enim
quod par est, aut intentionem sumere, aut remissionem potest. Quibus autem
modis inter se maiora minoraque penduntur, iisdem inter se paria conferuntur. Nam
quae uel numero, uel specie, uel ui, uel affectione fuerint, aeque paria esse
dicuntur. Commune autem cunctorum exemplum est, quod Cicero in qualitate
constituit, quae qualitas in cunctis paribus aequa est sed uel numero, uel
specie, uel ui, uel affectione paria sunt. Nam in eorum comparatione quae
maiora uel minora sunt, una quaedam qualitas est sed horum accessione
uariantur. Nam quibus in eadem qualitate maior numerus, pulchrior species,
efficacior uis, ad pretiosiora coniunctior affectio, ea meliora esse existimabuntur.
Quae si aequa fuerint, in eadem qualitate paria sunt. Exemplum uero quod
proposuit, ad blandiendum Trebatii animum ualet, cum propriam, id est
oratoriam, facultatem cum iurisperitorum laude coniungit hoc modo: Si consilio
iuuare ciues, quod iurisperitorum, est, et auxilio, quod oratorum est, aequa in
laude ponendum est, pari gloria debent esse que consulunt, id est periti iuris,
et hi qui defendunt, id est oratores. Atqui primum est, id est consilio iuuare
ciues, et auxilio, aequa in laude ponendum est. Quod sequitur igitur, id est --
supple: pari gloria debent, esse qui consulunt, id est periti iuris, et hi qui
defendunt, id est oratores -- infertur. Ea uero conclusio est per quam dicimus:
hi igitur qui consulunt, et hi qui defendunt, pari gloria esse debent. Hoc
autem breuiter dialecticorum more protulit, qui sit enuntiaut: si dies est,
lucet. At quod primum est, id autem tantumdem est ac si dicatur, atqui dies
est. In propositione enim quae est, si dies est, lux est, prior est propositio,
dies est. Concludunt quod sequitur, igitur, id est, esse lucem. Id enim in
prima parte propositionis, quae erat, si dies est, sequebatur. Igitur hic
quoque Cicero sic protulit: Atqui primum est, id est, consilio et auxilio
iuuare ciues aequa in laude esse ponendum, id enim erat primum in ea
propositione quae dicebat si consilio et auxilio ciues iuuare aequa in laude
poneretur, pari gloria esse oratores iurisque consultos. Quod sequitur igitur,
id est, pari gloria debent esse qui consulunt ac defendunt; id enim erat
consequens in ea propositione quae statuebat: Si consilio et auxilio ciues
iuuare par esset, pares esse qui consulunt ac deltendunt. PERFECTA EST
OMNIS ARGUMENTORUM INUENIENDORUM PRAECEPTIO, UT, CUM PROFECTUS SIS A
DEFINITIONE, A PARTITIONE, A NOTATIONE, A CONIUGATIS, A GENERE, A FORMIS, A
SIMILITUDINE, A DIFFERENTIA, A CONTRARIIS, AB ADIUNCTIS, A CONSEQUENTIBUS, AB
ANTECEDENTIBUS, A REPUGNANTIBUS, A CAUSIS, AB EFFECTIS, A COMPARATIONE MAIORUM
MINORUM PARIUM, NULLA PRAETEREA SEDES ARGUMENTI QUAERENDA SIT. Tametsi ex his
quae dicta sunt intelligatur nullum argumenti locum esse praeteritum, breuiter
tamen Ciceronis conclusionem, qua se nihil omisisse commemorat, ad ampliorem
doctrinae fidem approbandam reor, in his enim nihil omnino praetermittitur quae
certa ratione tractantur. Nulla uero certior ratio diuisione; quod enim quisque
partitur a communibus in particularia deducens, cum rectum iter insistat, labi
atque in errorem duci noo potest. Locorum igitur omnium prima diuisio fuit in
ea quae in ipsis haererent, et ea quae assumerentur extrinsecus. Cuius
diuisionis nihil medium reperiri potest: aut enim in ipso est aliquid de quo
quaeritur, aut extrinsecus nec esse est assumatur. Videamus igitur nunc
quemadmodum disputatio per nihil omittentem diuisionem feratur. Eorum
igitur locorum, qui in ipsis sunt de quibus agitur, nunc ex toto, nunc ex
partibus, nunc ex uocabulo, nunc ex adectis sumitur argumentum. In his igitur
quoniam nihil relictum sit perspicue apparet; in eo enim quod coniunctum est, duplex
discretio est: una ex eo ipso quod formatum est atque compositum, quod totum
est, in quo etiam definitiones adhibentur: alia in eius partibus inspiciendis,
ex quibus compositi forma coniuncta est. Sed quoniam natura hominum id quod
intelligit, uoce saepius prodit, nec esse est ut nomen quoque quod ad
intellectus declarationem adhibetur, ostendat aliquam rei quam significat
proprietatem, intellectus quippe, qualitatem rei quam intelligit, significat.
Quocirca nomen quoque intellectus qualitatem designat. Iure igitur dictum est
proprietatem quamdam rei uocabulo significari, atque ita ex eo trahi argumentum
potest, quod uocatur a nota. (Horum uero locorum alias partitiones dedit, quas
paulo post breuius colligemus.) Affecta uero, quae, ut superius dictum
est, in relatione consistunt, ipsa etiam rite diuisa sunt. Nam quae referuntur
ad aliquid, aut substantialia sunt, aut accidentia. Substantialia, ut
coniugata, nam iusto, in eo quod iustus est, iustitia substantiam facit. Nec id
dico, quod homini esse ex iustitia conslituatur sed iusto, qui iustitia
discedente corrumpitur. Similis et de eo quod est iuste aduerbio, ratio est.
Est etiam substantiale, genus, species, differentia, causa, effectus. Accidentia,
ut contrarium, simile, adiunctum, paria, maiora, minora. Consequentia uero
atque repugnantia, quoniam, ut superius dictum est, in conditione posita sunt,
nunc substantialia reperiuntur, nunc uero in accidentibus considerantur.
Substantialia, ut cum genus antecedit speciem; accidentia, ut cum nigredo
praecedentem sequitur coruum, quanquam etiam in causis aliquae accidentes esse
possint. De quarum omnium proprietatibus Tullius supra disseruit. Atque
ut breuissima descriptione tota locorum diuisio colligatur, erit hoc modo: Omne
argumentum aut ex his locis ducitur qui in ipso de quo quaeritur inhaerent, aut
ex his quae extrinsecus assumuntur. Is uero locus qui in ipsis de quibus
ambigitus positus est, diuiditur in eum locum qui est ex toto, et in eum qui
est ex partibus, et in eum qui est ex nota, et in eum qui est ab affectis. Is
autem qui a toto est, a definitione locus uocatur. Definitionum uero aliae sunt
propriae, aliae non propriae. Non propriarum uero aliae sunt quae singulis
nominibus denotantur, aliae quae oratione panduntur. Earum uero quae singulis
nominibus fiunt, aliae sunt in quibus pro nomine redditur nomen, quae
dicununtur *kat' antilexin*, aliae quae exempli gratia nomen subiiciunt, quae
dicuntur *hos typos*. Earum uero quae oratione declarantur, aliae fiunt a
partitione, aliae a diuisione, aliae a differentiis praeter genus, quae
*ennoematike* dicitur; aliae quae ex pluribus qualitatibus fiunt, etiam
singulis totum id significantibus, quod omnis qualitatum collectio declarat,
quae uocantur *poiotes*; aliae quae ex accidentibus, non singulis sed cunctis
unum aliquid efficientibus constant; aliae quae ad differentiani dantur; aliae
per translationem, aliae quae ex priuatione contrarii, aliae quae propriis
nominibus aptantur quae etiam *hypotyposeis* dicuntur; aliae per indigentiam
pleni, aliae per proportionem, aliae per relationem, aliae per causam. Item
alia definitionis diuisio secundum Tullium principalis, quod aliae corporalium
rerum sint, aliae incorporalium, et definitionis quidem locus ita diuisus
est. A partibus autem locus diuiditur in partitionem et diuisionem. A
nota uero locus simplex est. Ab affectis autem, alii sunt a coniugatis, aliia
genere, alii a forma, alii a simili, alii a differentia, alii a contrariis,
alii ab adiunctis, alii a consequentibus, antecedentibus et repugnantibus, alii
a causa, alii ab effectis, alii a comparatione parium, maiorum uel
minorum. Genus uero diuiditur in suprema genera, et in ea quae etiam
species esse possunt. Species quoque diuiditur in ultimas species et in ea quae
etiam genera esse possunt. Similium quoque alia in singulis considerantur, et
uocantur exempla, alia in pluribus, et appellatur inductio; alia in coniunctis,
et uocatur proportio. Item differentiarum aliae sunt substantiales, aliae, etsi
non substantiales, inseparabiles tamen, aliae neque substantiales neque
inseparabiles. Contrariorum alia dicuntur aduersa, alia priuantia, alia
negantia, alia relatiua. Adiunctorum uero alia sunt quae ante rem existunt,
alia quae cum re, alia uero post rem.
Locus uero conditionalis diuiditur in antecedens, consequens et
repugnans. Causarum quoque multiplex locus est: aliae namque sunt quae ui
sua efficiunt, aliae sine quibus effici non potest. Earum uero quae ui sua
efficiunt, aliae sunt necessariae nihilo indigentes ut efficiant, aliae uero
indigentes ut efficiant, alis? uero indigentes et non necessariae. Earum
uero sine quibus non efficitur, aliae sunt mobiles, aliae immobiles. Item
causarum aliae sunt non spontaneae, aliae ex uoluntate, alia, ex perturbatione,
aliae ex habitu, alia ex natura, aliae ex arte, aliae ex casu. Rursus causarum
aliae sunt constantes, aliae inconstantes. Amplius, causarum aliae sunt
uoluntariae, aliae ignoratae. Ignoratarum pars in casu, pars in necessitate
[1166B] est constituta. Necessariarum pars in ui, pars in scientia posita est.
Effecta uero in tantum diuidi possunt, in quantum ad superius dictas causas
referuntur. Locus uero a comparatione minorum, parium atque maiorum,
diuiditur innumerum, speciem, uim, ad res alias affectionem. Quae cum ita
sint, cumque nihil sit in diuisione praetermissum, recte M. Tullius
partitione in conclusit, dicens nullam argumenti sedem esse praeteritam. Restat
igitur locus qui extrinsecus sumitur, quem, quoniam nihil iurisconsultis est
utilis, non Trebatii causa sed ne quid perfecto operi deesse uideatur,
adiungit. SED QUONIAM ITA A PRINCIPIO DIVISIMUS, UT ALIOS LOCOS DICEREMUS
IN EO IPSO DE QUO AMBIGITUR HAERERE, DE QUIBUS SATIS EST DICTUM, ALIOS ASSUMI
EXTRINSECUS, DE EIS PAUCA DICAMUS, ETSI EA NIHIL OMNINO AD VESTRAS
DISPUTATIONES PERTINENT; SED TAMEN TOTAM REM EFFICIAMUS, QUANDOQUIDEM COEPIMUS.
NEQUE ENIM TU IS ES QUEM NIHIL NISI IUS CIVILE DELECTET, ET QUONIAM HAEC ITA AD
TE SCRIBUNTUR, UT ETIAM IN ALIORUM MANUS SINT VENTURA, DETUR OPERA, UT QUAM
PLURIMUM EIS QUOS RECTA STUDIA DELECTANT PRODESSE POSSIMUS. Ne locus
nihil iuris perito profuturus negligentiam sui faceret, Trebatium ut in
prooemio magnus orator reddit attentum; ait enim ita sese diuisisse in
principio, ut; alios locos in ipsis haerere diceret, de quibus ageretur, alios
extrinsecus assumi, et eum de superioribus locis idonee disputatum sit,
intractatam reliquam partem non oportere praeteriri. Neque enim hunc esse
Trebatium, qui sua arte contentus, caeterorum studia negligat, uerum diligentia
atque ingenio plurimum ualens, cuncta ad se pertinere ducat, quae liberalibus
studiis annumerentur: simul dandam esse operam dicit, queniam beneuolo animo
Ciceronis opus Trebatius esset editurus, ut cum in multorum manus uenisset,
prodesse iis integrum posset, qui rectis studiis tenerentur, hoc quoque
Trebatio beneficii nomine concedens, quod ad eum scripta, et per eum edita
plurimis profutura conscriberet. HAEC ERGO ARGUMENTATIO, QUAE DICITUR ARTIS
EXPERS, IN TESTIMONIO POSITA EST. TESTIMONIUM AUTEM NUNC DICIMUS OMNE QUOD AB
ALIQUA RE EXTERNA SUMITUR AD FACIENDAM FIDEM... Extrinsecus positum argumenti
locum, quem M. Tullius uocat artis expertem, in testimonio positum esse
pronuntiat. Dubitari autem potest quid hic locus a superioribus differat,
quos in affectis locauit. Nam uti affecta semper in relatione sunt constituta,
ita etiam testimonia ad ea quorum sunt testimonia referuntur. Omne enim
testimonium testatae rei testimonium est. Quocirca, cur aut ea quae affecta
dudum uocata sunt, non extrinsecus collocentur, aut ea quae nunc uocantur extrinsecus
non inter affecta ponantur, quaeri potest, cum praesertim ea quae adiuncta esse
negotio superius diximus, ueluti quoddam testimonium saepe rebus afferant, cum
ex eorum quae praecesserunt, uel consecuta sunt signis, quod gestum si
considerari solet. Quorum omnium communis illa solutio est, quod ex affectis
argumenta quae fiunt, ab oratore inueniuntur, eiusque opera atque industria
nascuntur. Ea uero quae extrinsecus posita sunt, rei tantum testimonium
prrebent, non enim inueniantur ab oratore sed his orator utitur positis atque
ante constitutis. Namque a genere, uel a specie, uel a caeteris affectis
argumenta sunt, ab ipso quodammodo oratore reperiuntur. Testimonia uero sibi
ipse non efficit sed ad causam utitur ante praeparatis. Quo fit ut argumenta ex
affectis in eausa statim atque ex tempore nascantur; ea uero quae in
testimoniis posita sunt, ante rem praecurrentia confirmando usum negotio
posterius praestent, et in adiunctis ab oratore coniectura colligitur, et
auditorum mentibus intimatur. Testimonia uero non in coniecturio, aut in
suspicionibus sed in rei gestae narratione consistunt. Ostendit autem
uehementius quid esset testimonium, cum dicit, id a se testimonium uocari quod
ab aliqua externa re sumitur. Omnia quippe affecta, ab eis ad quae affecta
sunt, non uidentur externa. Testis uero cum re testificata nulla cognatione
coniungitur, nisi sola notitia, quae nihil ad rem quae gesta est attinet, cum
si gestum negotium nullus agnosceret, nihilominus tamen gesta res esset; sed id
poterit etiam ad similitudinem duci, quid enim minus esset aliquid, si ei
simile nihil reperiretur? Sed quod simile est, ei cui simile est eadem
qualitate coniungitur, quae qualitas utrumque conformat. Scientia uero quamuis
efficiat testem, nulla tamen qualitate coniungitur cum re cuius illa notitia
est. Neque enim scientis notitia, rei gestae qualitas dici potest, cum si
notitia, qualitas rei posset intelligi, pereuntibus his qui rem norunt, res uel
interiret, uel mutaretur, quod neutrum euenire rec esse est, quandoquidem, absumptis
scientibus, res ignorata poterit permanere. PERSONA AUTEM NON
QUALISCUMQUE EST TESTIMONI PONDUS HABET; AD FIDEM ENIM FACIENDAM AUCTORITAS
QUAERITUR; SED AUCTORITATEM AUT NATURA AUT TEMPUS AFFERT. NATURAE AUCTORITAS IN
VIRTUTE INEST MAXIMA; IN TEMPORE AUTEM MULTA SUNT QUAE AFFERANT AUCTORITATEM:
INGENIUM OPES AETAS [FORTUNA] ARS USUS NECESSITAS, CONCURSIO ETIAM NON NUMQUAM
RERUM FORTUITARUM. NAM ET INGENIOSOS ET OPULENTOS ET AETATIS SPATIO PROBATOS
DIGNOS QUIBUS CREDATUR PUTANT; NON RECTE FORTASSE, SED VULGI [1168A] OPINIO
MUTARI VIX POTEST AD EAMQUE OMNIA DIRIGUNT ET QUI IUDICANT ET QUI EXISTIMANT.
QUI ENIM REBUS HIS QUAS DIXI EXCELLUNT, IPSA VIRTUTE VIDENTUR EXCELLERE. SED
RELIQUIS QUOQUE REBUS QUAS MODO ENUMERAVI QUAMQUAM IN HIS NULLA SPECIES
VIRTUTIS EST, TAMEN INTERDUM CONFIRMATUR FIDES, SI AUT ARS QUAEDAM ADHIBETUR --
MAGNA EST ENIM VIS AD PERSUADENDUM SCIENTIAE -- AUT USUS; PLERUMQUE ENIM
CREDITUR EIS QUI EXPERTI SUNT. FACIT ETIAM NECESSITAS FIDEM, QUAE TUM A
CORPORIBUS TUM AB ANIMIS NASCITUR. NAM ET VERBERIBUS TORMENTIS IGNI FATIGATI
QUAE DICUNT EA VIDETUR VERITAS IPSA DICERE, ET QUAE PERTURBATIONIBUS ANIMI,
DOLORE CUPIDITATE IRACUNDIA METU, QUIA NECESSITATIS VIM HABENT, AFFERUNT
AUCTORITATEM ET FIDEM. CUIUS GENERIS ETIAM ILLA SUNT EX QUIBUS VERUM NON
NUMQUAM INVENITUR, PUERITIA SOMNUS IMPRUDENTIA VINOLENTIA INSANIA. NAM ET PARVI
SAEPE INDICAVERUNT ALIQUID, QUO ID PERTINERET IGNARI, ET PER SOMNUM VINUM
INSANIAM MULTA SAEPE PATEFACTA SUNT. MULTI ETIAM IN RES ODIOSAS IMPRUDENTER
INCIDERUNT, UT STAIENO NUPER ACCIDIT, QUI EA LOCUTUS EST BONIS UIRIS
SUBAUSCULTANTIBUS PARIETE INTERPOSITO, QUIBUS PATEFACTIS IN IUDICIUMQUE
PROLATIS ILLE REI CAPITALIS IURE DAMNATUS EST. [HUIC SIMILE QUIDDAM DE
LACEDAEMONIO PAUSANIA ACCEPIMUS.] [20.76] CONCURSIO AUTEM FORTUITORUM
TALIS EST, UT SI INTERVENTUM EST CASU, CUM AUT AGERETUR ALIQUID QUOD
PROFERENDUM NON ESSET, AUT DICERETUR. IN HOC GENERE ETIAM ILLA EST IN PALAMEDEM
CONIECTA SUSPICIPNUM PRODITIONIS MULTITUDO; QUOD GENUS REFUTARE INTERDUM
VERITAS VIX POTEST. Quoniam locum artis expertem in testimonio positum esse
dixit, in testimoniis uero personarum fidem suam interponentium auctoritas
quaeritur, necessarium fuit, quibus rebus fieri soleat auctoritas, expedire. Ac
caetera quidem clarissime atque apertissime dicta sunt. Sed quonium
auctoritatem in naturam tempusque diuisit, cumque in tempore, ingenium, opes,
aetatem, fortunam, artem, usum, necessitatem, concursionem etiam nonnunquam
rerum fortuitarum locauit, quaeri potest: Quid enim attinet ad tempus ingenium?
quid ars? quid usus? Nam aetus atque opes, fortuna et fortuitarum rerum
concursio subiecta sunt tempori, quoniam unumquodque eorum uariis temporum
uicibus permutatur. Ingenium uero naturae potius oportuit attribui artem atque
usum tertium quiddam, quoniam neque tempori neque naturae subiiciuntur.
Quanquam uirtus quoque ipsa, quam M. Tullius in naturae ratione constituit
quibusdam non naturalis sed tum doctrina, tum recta exercitatione uiuendi
uideatur ascita. Sed haec ita intelligenda diuisio est, quod omnis
auctoritas aut ex magnis atque excellentibus rebus et per naturam optimis
uenit, aut ab his quae inferiore loco sunt constituta, fidem non ex naturae
qualitate sed ex uulgo insitis opinionibus capit. Et maximas quidem
excellentesque res in natura constituit, quae semper, ut ipse Tullius multis in
locis defendit, boni est appetens. At uero quae posteriora sunt, in tempore
posuit, idcirco quod omnia tempori subiecta, principalis boni non retinent
statim. Virtus quidem in deterius flecti non potest. Ingenium uero atque opes,
fortuna et ars atque usus saepe non recta exercitatione deprauantur. Nam
quidquid horum fuerit a uirtute seiunctum, dignitatem uerae laudis
anmittit. Et de uirtute quidem distulit dicere. Posteriorem uero partem,
id est in tempore positae auctoritatis diuisit et euidentissimis patefecit
exemplis. Nam et ingeniis fides adest, atque ex ea praesto est auctoritas
plurima. Eos quippe sapientius loqui homines credunt, quorum ingenium ad
expedienda quts proposuerint, sufficit. Opibus quoque praepollentes, dignos
fide iudicant, fortuna quoque et dignitate praeclaris, maiestatem auctoritatis
impertiunt, non recte fortasse; sed et iudicium in negotiis, et existimatio
uitae, opinione hominum maxime continetur, quae quia mutari uix potest, ad eam
cuncta diriget, eaque sibi tractanda regendaque proponet orator. Ars etiam
atque usus plurimum ualent. In utrisque enim fidem notitia facit.
Necessitas quoque, quasi id quod latebat, extorquens, auctoritate subnixa est,
quae tum ab animo, tum a corporibus uenit: a corporibus, cum igni, ferro ac
uerberibus uerum quod latet aperitur; ab animo, cum mens quadam perturbationis
uel ignoranti; e necessitate confunditur. Tunc enim quid dici, quid taceri
debeat, minime distinguens, uerum quod occultum erat, prodit atque effundit in
lucem. Nam iracundia saepe, et quaelibet animi perturbatio, quod occultandum
foret, haud continet, quae idcirco habet auctoritatem ad fidem, quia
simpliciter prodita sunt, nec ulla calliditatis arte prolata. Quin etiam ignorantia
puerorum, uinolentia, somnus quaedam saepe produxit in medium, in quibus si
iudicium fuisset ullum, prolata non essent. Saepe etiam homines praeter ullam
animi perturbationem imprudentes propria confessione obligati sunt, dum cuncta
simpliciter effundunt, quae sibi nocitura non existimant, ut Staterio euenisse
proposuit, qui interposito pariete testibus audientibus ea confessus est,
ignorane se ab insidiantibus audiri, quibus uulgatis in iudiciumque prolatis,
capitali sententia condemnatus est. Atque haec quidem ignorantia in necessitate
constituta est; nam qui nescit id quod ignorat, ne si uelit quidem poterit
euitare; quae autem necessitas extorquet, ipso quodammodo uidetur ueritas
dicere, atque ideo eis ueluti auctoritate subuixis fides adhibetur.
Concursio etiam rerum fortuitarum facit fidem, quae cum aliquoties falsa
designet, tamen ita est uehemens, ut se ab ea ueritas explicare uix possit.
Quale est quod de Palamede narratur. Phryx exstinctus, qui quasi a Priamo
missus uideretur, repertae Priami litterae Phrygia manus imitata, quae
concurrentia fidem lucerent proditionis. Hinc dicit Cicero: TALIS ETIAM FORTUITARUM
RERUM CONCURSIO EST. CAETERA DESUNT. Primum dicendum circa quid et de quo est
intentio, quoniam circa demonstrationem et de disciplina demonstrativa est.
Deinde determinandum quid propositio, et quid terminus, quid syllogismus, quis
perfectus, et quis imperfectus. Postea vero quid est in toto esse, vel non esse
hoc in illo, et quid dicimus de omni, aut de nullo praedicari. Propositio ergo
est oratio affirmativa, vel negativa alicuius de aliquo. Haec autem aut
universalis, aut particularis, aut indefinita. Dico autem universalem quidem,
cum aliquid omni, aut nulli inesse; particularem vero, cum alicui, aut non
alicui, aut non omni inesse. Indefinitam autem, cum quid inesse, vel non inesse
significat, sive universali, vel particulari, ut contrariorum eamdem esse
disciplinam, aut voluptatem non esse bonum. Differt autem demonstrativa
propositio A dialectica, quoniam demonstrativa quidem sumptio alterius partis
contradictionis est. Non enim interrogat, sed sumit, qui demonstrat. Dialectica
vero interrogatio contradictionis est. Nihil autem refert ut fiat ex utraque
syllogismus; nam et qui demonstrat, et qui interrogat, syllogizat, sumens
aliquid de aliquo esse, vel non esse. Quare erit syllogistica quidem
propositio, simpliciter affirmatio vel negatio alicuius de aliquo secundum
dictum modum. Demonstrativa vero si vera sit, et per primas propositiones
sumpta. Dialectica autem percontanti quidem interrogatio contradictionis est,
syllogizanti vero sumptio apparentis et probabilis, quemadmodum in Topicis
dictum est. Quid est ergo propositio, et quid differt syllogistica A
demonstrativa et dialectica, diligentius quidem in sequentibus dicetur. Ad
praesentem vero utilitatem, sufficienter nobis determinata sint, quae nunc
dicta sunt. Terminum autem voco, in quem resolvitur propositio, ut praedicatum,
et de quo praedicatur, vel apposito, vel separato esse, vel non esse. Syllogismus
est oratio in qua, quibusdam positis, aliud quiddam ab his quae posita sunt ex
necessitate accidit, eo quod haec sunt. Dico autem eo quod haec sunt, propter
haec accidere. Propter haec vero accidere, est nullius extrinsecus termini
indigere, ut fiat necessarium. Perfectum vero voco syllogismum, qui nullius
alius indiget, praeter ea quae sumpta sunt, ut appareat necessarium. Imperfectum
vero, qui indiget aut unius aut plurium, quae sunt quidem necessaria per
subiectos terminos, non autem sumpta sunt per propositiones. In toto autem esse
alterum in altero, et de omni praedicari alterum de altero idem est. Dicimus
autem de omni praedicari, quando nihil est sumere subiecti, de quo non dicatur
alterum, et de nullo similiter. Quoniam autem omnis propositio est, aut de
inesse, aut ex necessitate inesse, aut contingere inesse; harum autem, hae
quidem affirmativae, illae autem negativae secundum unamquamque appellationem;
rursus autem affirmativarum et negativarum, aliae sunt universales, aliae
particulares, aliae indefinitae: universalem quidem privativam de eo quod est
inesse, necesse est in terminis converti. Ut si nulla voluptas est bonum, neque
bonum nullum, erit voluptas. Praedicativam autem converti quidem necessarium
est, non tamen universaliter, sed in parte, ut, si omnis voluptas est bonum, et
bonum aliquod voluptas. Particularem autem affirmativam quidem converti necesse
est particulariter. Nam si voluptas aliqua, bonum, et bonum aliquod erit
voluptas. Privativam vero non est necessarium. Non enim si homo non inest
alicui animali, et animal non inest alicui homini. Primum ergo sit privativa
universalis A B propositio, si ergo nulli B inest A, neque A nulli inerit B.
Nam si alicui inest ut C, non verum erit nullum B esse A. Nam C eorum quae sunt
B aliquod est. Si vero omni B inest A, et B alicui A inest, nam si nulli, neque
A nulli B inerit, sed positum erat omni inesse. Similiter autem et si
particularis est propositio, nam si inest A alicui B, et B alicui eorum quae
sunt A necesse est inesse; si enim nulli, nec A nulli inerit B. Si autem A
alicui eorum quae sunt B non inest, non necesse est et B alicui A non inesse,
ut si B quidem sit animal, A vero homo, homo enim non omni animali, animal vero
omni homini inest. Eodem autem modo se habebit in necessariis propositionibus,
nam universalis quidem privativa universaliter convertitur. Affirmativarum
autem utraque particulariter. Nam si necesse est A nulli B inesse, necesse est
et B nulli A inesse; si enim alicui contingit, et A alicui B continget. Si
autem ex necessitate A omni vel alicui B inest, et B alicui A necesse est
inesse, nam si non ex necessitate inest, neque A alicui B ex necessitate
inerit. Particularis vero privativa non convertitur, propter eamdem causam, propter
quam et supra diximus. In contingentibus vero, quoniam multipliciter dicitur
contingere, nam et necessarium, et non necessarium, et possibile contingere
dicimus; in affirmativis quidem, similiter se habebit secundum conversionem in
omnibus. Nam si A omni aut alicui B contingit, et B alicui A contingit, si enim
nulli, nec A nulli B, ostensum est enim hoc prius. In negativis vero non
similiter, sed quaecunque quidem contingere dicuntur, ex eo quod ex necessitate
non insunt, vel in eo quod non ex necessitate insunt similiter. Ut si quis
dicat hominem contingere non esse equum, aut album nulli tunicae inesse. Horum
enim hoc quidem ex necessitate inest, illud vero non ex necessitate inest, et
similiter convertitur propositio. Nam si contingit nulli homini equum inesse,
et hominem contingit nulli equo inesse, et si album contingit nulli tunicae, et
tunica contingit nulli albo, si enim alicui necessario, et album tunicae alicui
inerit ex necessitate, hoc enim ostensum est prius. Similiter autem et in
particulari negativa. Quaecunque vero ut in pluribus, et in eo quod nata sunt
dicuntur contingere secundum quem modum determinamus contingens, non similiter
se habebit in privativis conversionibus. Sed et universalis quidem privativa
propositio non convertitur, particularis vero convertitur. Hoc autem erit
manifestum quando de contingenti dicemus. Nunc autem nobis tantum sit cum iis
quae dicta sunt, manifestum, quoniam contingere nulli aut alicui non inesse
affirmativam habet figuram, nam et contingit ipsi est similiter ordinatur. Est
autem, quibuscunque adiacens praedicatur, affirmationem semper facit, et
omnino, ut: est non bonum, vel est non album, vel simpliciter, est non hoc.
Ostendetur autem et hoc per sequentia, secundum conversiones autem similiter se
habebunt in aliis. His vero determinatis dicemus iam per quae et quando et
quomodo fit omnis syllogismus, postea vero dicendum de demonstratione. Prius
enim de syllogismo dicendum quam de demonstratione, eo quod universalior est
syllogismus, nam demonstratio quidem syllogismus quidam est; syllogismus vero
non omnis demonstratio. Quando igitur tres termini sic se habent ad invicem, ut
et postremus sit in toto medio, et medius in toto primo vel sit, vel non sit,
necesse est extremitatum perfectum esse syllogismum. Voco autem medium quod et
ipsum in alio, et aliud in ipso est, quod et positione medium est; extrema vero
quod et ipsum in alio, et in quo aliud est. Si enim A de omni B, et B de omni
C, necesse est A de omni C praedicari. Prius enim dictum est quomodo de omni
dicimus. Similiter autem et si A de nullo B, B autem de omni C, quoniam A nulli
C inerit. Si autem primum quidem omni medio consequens est, medium vero nulli
postremo, non erit syllogismus extremitatum. Nihil enim necessarium accidit, eo
quod haec sunt, nam et omni et nulli contingit primum postremo inesse, quare
neque particulare, neque universale fit necessarium. Cum autem nihil est
necessarium, per haec non erit syllogismus. Termini vero eius quod est omni
inesse, animal, homo, equus; eius vero quod est nulli, animal, homo, lapis.
Quando vero nec primum medio, nec medium postremo ulli inest, nec sic erit
syllogismus. Termini vero ut inesse, scientia, linea, medicina; ut non inesse,
scientia, linea, unitas. Universalibus igitur existentibus terminis, manifestum
est in hac figura quando erit, et quando non erit syllogismus, et quoniam cum
est syllogismus, necessarium est terminos sic se habere, ut diximus, et sic se
habens manifestum quoniam erit syllogismus. Si autem hic quidem terminorum
universaliter, alius vero particulariter ad alium, quando universale quidem
ponitur ad maiorem extremitatem vel praedicativum, vel privativum, particulare
vero ad minorem praedicativum, necesse est syllogismum esse perfectum. Quando
vero ad minorem vel quolibet modo aliter se habeant termini, impossibile est.
Dico autem maiorem extremitatem quidem in qua medium est, minorem vero, quae
sub medio est. Insit enim A quidem omni B, B autem alicui C, ergo si est
de omni praedicari, quod in principio dictum est, necesse est A alicui C
inesse. Et si A quidem nulli B inest, B vero alicui C, necesse est A alicui C
non inesse, determinatum est enim et de nullo, quomodo dicimus, quare erit
syllogismus perfectus. Similiter autem et si indefinitum sit B C praedicativum,
nam idem erit syllogismus indefinito et particulari sumpto. Si autem ad minorem
extremitatem universale ponatur vel praedicativum, vel privativum, non erit
syllogismus neque cum affirmativa, neque negativa, neque indefinita, neque
particularis sit, ut si A quidem alicui B inest, vel non inest, B autem omni C
inest. Termini ut inesse, bonum, habitus, prudentia; ubi non inesse, bonum,
habitus, indisciplina. Rursum si B quidem nulli C, A vero alicui B inest, vel
non inest, vel non omni inest, nec sic erit syllogismus. Termini omni inesse,
album, equus, cygnus; nulli inesse, album, equus, corvus. Idem autem et si A B
indefinitum sit. Nec quando ad maiorem extremitatem quidem universale ponatur
vel praedicativum, vel privativum, ad minorem vero particulare privativum, non
erit syllogismus vel indefinito, vel particulari sumpto. Velut si A quidem omni
B inest, B autem alicui C non inest, vel non omni inest. Cui enim alicui non
inest medium, hoc omne et nullum sequatur primum.Ponantur enim termini, animal,
homo, album, deinde et de quibus albis non praedicatur homo, sumantur cygnus et
nix; ergo animal de uno quidem omni praedicatur, de altero vero nullo, quare
non erit syllogismus. Rursum A quidem nulli B insit, B autem alicui C non
insit, et sint termini, inanimatum, homo, album, deinde sumantur alba, de
quibus non praedicatur homo, cygnus et nix; nam inanimatum de hoc quidem omni
praedicatur, de illo vero nullo. Amplius: quoniam indefinitum est alicui eorum
quae sunt C non inesse B, verum est autem et nulli inest, et si non omni,
quoniam alicui non inest, sumptis autem his terminis velut nulli inesse, non
fit syllogismus (hoc enim dictum est prius) manifestum; ergo est quoniam in eo
quod sic se habent termini non erit syllogismus, esset enim et in his.
Similiter autem ostendetur, et si universale ponatur privativum. Neque enim si
ambo intervalla particularia praedicative, vel privative dicantur, aut hoc
quidem praedicativum, illud vero privativum, vel hoc quidem indefinitum, illud
vero definitum, vel ambo indefinita, non erit syllogismus nullo modo. Termini
vero communes omnium, animal, album, equus, animal, album, lapis. Manifestum
est igitur ex iis quae dicta sunt quoniam si sit syllogismus in hac figura
particularis, quoniam necesse est terminos sic se habere, ut diximus. Aliter
enim se habentibus, nullo [modo] fit. Palam autem quoniam omnes qui in hac sunt
syllogismi perfecti sunt, omnes enim perficiuntur per ea quae ex principio
sumuntur, et quoniam omnia problemata ostenduntur per hanc figuram: etenim omni
et nulli, alicui et non alicui inesse. Voco autem huiusmodi figuram, primam. Quando
vero idem huic omni quidem, illi vero nulli inest, vel utique omni, vel nulli,
figuram quidem huiusmodi voco secundam. Medium autem in hac dico quod de
utraque praedicatur; extremitates vero de quibus dicitur hoc, maiorem quidem
extremitatem, quae iuxta medium posita est, minorem vero, quae longius sita est
A medio. Ponitur autem medium foras quidem extremitatum, primum vero positione.
Perfectus igitur non erit syllogismus nullo modo in hac figura, possibile vero
erit et universalibus, et non universalibus existentibus terminis. Universalibus
igitur terminis erit syllogismus, quando medium huic quidem omni, illi vero
nulli inerit, etsi ad utrumvis sit privativum, aliter vero nullo modo.
Praedicetur enim M de N quidem nullo, de O vero omni, quoniam igitur convertitur
privativa, nulli M inerit N, at M omni O supponebatur, quare N nulli O inerit:
hoc enim ostensum est prius. Rursum si M N quidem omni inest, O vero nulli,
neque N O nulli inerit. Nam si M nulli O, neque O nulli N inerit, at vero M
omni N inerat, quare O nulli inerit. Facta est enim rursum prima figura.
Quoniam autem convertitur privativum, neque N nulli O inerit, quare erit idem
syllogismus, est autem ostendere haec et ad impossibile ducentes. Quoniam ergo
fit syllogismus sic se habentibus terminis manifestum, sed non perfectus, non
enim solum ex iis quae ab initio sumpta sunt, sed ex aliis perficitur
necessarium. Si autem M de omni N et O praedicetur, non erit syllogismus.
Termini inesse, substantia, animal, ratio; non inesse, substantia, animal,
lapis, medium, substantia.Nec quando de N nec de O nullo praedicatur M. Termini
inesse, linea, animal, homo; non inesse, linea, animal, lapis. Manifestum ergo
quoniam si fit syllogismus ex universalibus terminis, necesse est terminos sic
se habere, ut in principio diximus. Aliter enim se habentibus terminis non fit
conclusio necessaria.Si autem ad alterum sit universaliter medium, quando ad
maius quidem fuerit universaliter vel praedicative, vel privative, ad minus
autem et particulariter, et oppositae universali (dico autem oppositae, si
universale quidem privativum particulare praedicativum, vel si universale
praedicativum, particulare privativum), necesse est syllogismum fieri
privativum particulariter. Nam si M nulli quidem N, O autem alicui inest,
necesse est N alicui O non inesse. Quoniam enim convertitur privativum, nulli M
inerit, N M vero supponebatur alicui O inesse, quare N alicui eorum quae sunt O
non inerit. Fit enim syllogismus per primam figuram. Rursus si N quidem omni M,
O vero alicui non inest, necesse est N alicui O non inesse. Nam si O omni inest
N, praedicatur autem et M de omni N, necesse est M omni O inesse, supponebatur
autem alicui non inesse. Et si M N omni quidem inest, O autem non omni, erit
syllogismus, quoniam non omni O inest N. Demonstratio autem eadem. Si autem de
O quidem omni, de N vero non omni praedicatur M, non erit syllogismus. Termini
inesse, animal, substantia, corvus. Non inesse, animal, album, corvus. Nec
quando de O quidem nullo, de N vero aliquo. Termini inesse, animal, substantia,
lapis. Non inesse, animal, substantia, scientia. Quando igitur oppositum est
universale particulari, dictum est quando erit, et quando non erit syllogismus.
Quando autem similis figurae fuerint propositiones, ut ambae privativae vel
affirmativae, nullo modo erit syllogismus. Sint enim primum privativae, et
universale ponatur ad maiorem extremitatem, ut M N quidem nulli, O autem alicui
non insit: contingit ergo et omni, et nulli O inesse N. Termini quidem nulli
inesse, nigrum, nix, animal. Omni vero inesse, non est sumere, si M alicui
quidem O inest, alicui autem non. Nam si omni O inest N, et M nulli, N etiam M
nulli O inerit; sed positum erat alicui inesse, non igitur sic sumere contingit
terminos. Ex indefinito autem ostendendum est. Quoniam enim verum est M non
inesse alicui O, et si nulli inest, nulli vero cum insit non erit syllogismus,
manifestum quoniam neque nunc erit. Rursum si praedicativae, et universale
ponatur similiter, ut M omni quidem N, O autem alicui insit, contingit ergo et
omni, et nulli O inesse. Termini nulli inesse, album, cygnus, lapis. Omni vero
non erit sumere terminos, propter eamdem causam quam et prius, sed ex
indefinito monstrandum est. Si autem universale ad minorem extremitatem est, et
M O quidem nulli, N vero alicui non inest, contingit N, et omni et nulli O
inesse. Termini inesse, album, animal, corvus; non inesse, album, lapis,
corvus. Similiter autem et si praedicativae fuerint propositiones. Termini non
inesse, album, animal, nix; inesse, album, animal, cygnus. Manifestum est
igitur quoniam si similis figurae sint propositiones, et haec quidem
universalis, illa vero particularis, quoniam nullo modo fit syllogismus. Sed
nec si alicui, utrique inest, vel non inest, vel huic quidem inest, illi vero
non, vel neutri omni, vel indefinitae. Termini autem communes omnium, album,
animal, homo, album, animal, inanimatum. Manifestum est igitur ex praedictis
quoniam si sic se habent termini ad invicem, ut dictum est, fit syllogismus ex
necessitate, et si fit syllogismus, necesse est terminos sic se habere. Palam
autem et quoniam omnes imperfecti sunt, qui in hac figura sunt syllogismi;
omnes enim perficiuntur assumptis quibusdam, quae vel insunt terminis ex
necessitate, vel ponuntur velut hypotheses, ut quando per impossibile ostendimus.
Et quoniam non fit affirmativus syllogismus per hanc figuram, sed omnes
privativi, et universales, et particulares. Si autem eidem hoc quidem omni,
illud vero nulli inest, vel ambo omni vel nulli, figuram quidem huiusmodi voco
tertiam. Medium autem in hac dico, quo ambo praedicamus; extremitates vero,
quae praedicantur; maiorem autem extremitatem, quae longius est medio; minorem
vero, quae propius. Ponitur autem medium foras quidem extremitatum, ultimum
vero positione est. Perfectus igitur non fit syllogismus, nec in hac figura,
possibilis vero erit et universaliter, et non universaliter terminis
existentibus ad medium. Universaliter quidem quando et p et r inerunt omni s,
quoniam alicui r inerit p ex necessitate, nam quoniam convertitur praedicativa,
inerit s alicui r. Quare quoniam p inest omni s, et s alicui r, necesse est p
alicui r inesse. Fit enim syllogismus per primam figuram. Est autem et per
impossibile, et expositione facere demonstrationem: si enim ambo omni s insunt,
si sumatur aliquod eorum quae sunt s, ut N huic et p et r inerunt ex necessitate,
quare alicui r inerit p. Et si r omni quidem s, p autem nulli s inest, erit
syllogismus, quoniam p alicui r non inerit ex necessitate. Nam idem modus erit
demonstrationis, conversa r s propositione. Ostendetur autem et per
impossibile, quemadmodum in prioribus. Si autem insit r, s quidem nulli, p vero
omni s, non erit syllogismus. Termini inesse, animal, equus, homo; non inesse,
animal, inanimatum, homo, neque quando ambo de nullo s dicuntur, non erit
syllogismus. Termini inesse, animal, equus, inanimatum; non inesse, homo, equus
inanimatum, medium, inanimatum. Manifestum est igitur et in hac figura et
quando erit, et quando non erit syllogismus ex universalibus terminis. Quando
enim ambo termini sunt praedicativi, erit syllogismus, quoniam inest alicui
extremitas extremitati; quando vero privativi, non erit syllogismus; quando
autem hic quidem privativus, ille vero affirmativus; si maior quidem fuerit
privativus, alter vero affirmativus, erit syllogismus, quoniam alicui non inest
extremitas extremitati. Si autem e converso, non erit. Si autem hic quidem sit
universaliter ad medium, alter vero particulariter, si uterque sit
praedicativus, necesse est fieri syllogismum, et si alteruter sit universalis
terminorum; nam si r omni s insit, p vero alicui s, necesse est et p alicui r
inesse, nam quoniam convertitur affirmativa, inerit s alicui p, quare quoniam r
omni s inest, s autem alicui p, et r alicui p inerit, quare et p alicui r. Rursum
si r alicui s, p vero omni s insit, necesse est et p alicui r inesse, nam idem
modus demonstrationis. Est autem demonstrare et per impossibile, et
expositione, quemadmodum in prioribus. Si autem unus quidem sit praedicativus,
alius vero privativus, universaliter autem praedicativus, quando minor quidem
fuerit praedicativus, erit syllogismus; nam si r omni s, p vero alicui s non
inest, necesse est p alicui r non inesse, si enim p omni r, et r omni s, et p
omni s inerit, sed non inerat. Monstratur autem et sine deductione, si sumatur
aliquid eorum quae sunt s, cui p non inest. Quando vero maior fuerit
praedicativus, non erit syllogismus, ut si p insit omni s, r autem alicui s non
insit. Termini vero omni inesse, animatum, homo, animal. Nulli vero, non est
sumere terminos si r inest alicui quidem s, alicui autem non. Si enim omni s
inest p, r autem alicui s, et p inerit alicui r, sed positum erat nulli r
inesse. Sed quemadmodum in prioribus dicendum est; nam cum indefinitum est
alicui non inesse, et quod nulli inest, verum est dicere alicui non inesse,
nulli vero cum inesset, non erat syllogismus; manifestum ergo est, quoniam non
erit syllogismus. Si autem privativus sit universalis terminus, quando maior
quidem privativus fuerit, minor autem praedicativus, erit syllogismus. Si enim
p nulli s, r autem alicui inest s, et p alicui r non inerit. Rursum enim prima
erit figura, r s propositione conversa. Quando autem minor fuerit privativus,
non erit syllogismus. Termini inesse, animal, homo, ferum. Non inesse, animal,
scientia, ferum, medium in utrisque ferum. Nec quando ambo privativi ponuntur,
est autem unus quidem universalis, alter vero particularis. Termini inesse,
quando minor est universalis ad medium, animal, homo, ferum, non inesse, animal,
scientia, ferum. Quando autem maior, non inesse quidem, corvus, nix, album;
inesse vero non est sumere si r alicui quidem inest s, alicui autem non inest.
Si enim p omni r insit, r autem alicui s, et p inerit alicui s. Positum est
autem nulli, sed ex indefinito monstrandum est. Neque si uterque alicui medio
inest, vel non inest, vel unus quidem inest, alter vero non inest, vel hic
quidem alicui, ille vero non omni, vel indefinite, nullo modo erit syllogismus.
Termini autem communes omnium, animal, homo, album, animal, inani matum, album.
Manifestum est igitur, et in hac figura, quando erit, et quando non erit
syllogismus, et quoniam habentibus se terminis, ut dictum est, fit syllogismus
ex necessitate, et si sit syllogismus, necesse est terminos sic se habere. Manifestum
est etiam, quia omnes imperfecti sunt in hac figura syllogismi, omnes enim
perficiuntur quibusdam assumptis. Et quoniam syllogizare universale per hanc
figuram non erit, neque privativum, neque affirmativum. Palam autem et quoniam
in omnibus figuris, aliquando non fit syllogismus. Cum praedicativi quidem, vel
privativi sunt utrique termini, et particulares, nihil omnino fit necessarium. Cum
autem praedicativus, et privativus, et universaliter sumptus privativus, semper
fit syllogismus minoris extremitatis ad maiorem, ut si A quidem omni B vel
alicui, B autem nulli C; conversis enim propositionibus, necesse est C alicui A
non inesse. Similiter autem et in aliis figuris, semper enim fit per
conversionem syllogismus. Palam etiam quoniam indefinitum pro praedicativo particulari
positum, eumdem faciet syllogismum in omnibus figuris. Manifestum autem et
quoniam omnes imperfecti syllogismi perficiuntur per primam figuram. Aut enim
ostensive, aut per impossibile clauduntur omnes. Utrinque autem fit prima
figura. Et ostensive quidem perfectis, quoniam per conversionem claudebantur
omnes, conversio autem primam faciebat figuram, per impossibile vero
demonstratis, quoniam posito falso syllogismus fit per primam figuram. Ut in
postrema figura, si A et B omni C insunt, quoniam A alicui B inest, nam si
nulli et B omni C, nulli C inerit A, sed inerat omni. Similiter autem in aliis.
Est etiam reducere omnes syllogismos ad universales syllogismos primae figurae.
Nam qui sunt in secunda figura, manifestum quoniam per illos perficiuntur, verum
non similiter omnes, sed universales quidem privativa conversa; particularium
autem utraque per ad impossibile reductionem. Qui vero in prima sunt
particulares, perficiuntur quidem per se. Est autem et per secundam figuram
ostendere ad impossibile ducentes, ut si A omni B, et B alicui C, quoniam A
alicui C inerit. Si enim nulli, B autem omni, nulli C inerit B. Hoc enim scimus
per secundam figuram. Similiter autem et in privativo erit demonstratio; si
enim A nulli B, et B alicui C inest, A alicui C non erit, nam si A omni C, B
autem nulli inest, nulli C inerit B. Haec autem fuit media figura; quare
quoniam qui in media sunt syllogismi, omnes reducuntur in primae figurae
universales syllogismos, qui vero particulares sunt in prima, ad eos qui sunt
in media, manifestum est quoniam et particulares reducentur ad eos qui in prima
figura sunt universales syllogismos; qui vero sunt in tertia, cum
universales sint quidem termini, statim perficiuntur per illos syllogismos. Si
autem particulares, sumuntur per particulares syllogismos primae figurae, sed
hi reducti sunt ad illos, quare et tertiae figurae particulares. Manifestum
ergo quoniam omnes reducentur in primae figurae universales syllogismos. Igitur
syllogismi inesse vel non inesse ostendentes, dictum est quomodo se habent, et
ad eos qui ex eadem sunt figura, et ad invicem, et ad eos qui ex aliis sunt
figuris. Quoniam autem diversum est inesse, et ex necessitate inesse, et
contingere inesse (nam multa insunt quidem, non tamen ex necessitate, alia vero
neque ex necessitate, neque insunt omnino, contingit autem inesse), manifestum
quoniam et syllogismus in unoquoque horum diversus est, et non similiter
habentibus se terminis, sed hic quidem ex necessariis, ille vero ex iis quae
simpliciter insunt, ille autem ex contingentibus. Ergo in necessariis quidem
fere similiter se habet, et in iis qui insunt. Similiter enim positis terminis,
et in iis quae insunt, et in iis quae ex necessitate insunt vel non insunt, et
erit, et non erit syllogismus. Verum distabit in eo quod adiacet terminis ex
necessitate inesse, vel non inesse, nam et privativum similiter convertitur, et
in toto esse, et de omni similiter assignabimus. Ergo in aliis quidem eodem
modo ostendetur per conversionem, quoniam conclusio necessaria, quomodo in eo
quod est inesse. In media autem figura quando fuerit universalis affirmativa,
particularis vero privativa, et rursum in tertia quando universalis quidem
praedicativa, particularis vero privativa, non similiter erit demonstratio, sed
necesse est exponentes, cui alicui utrumque non inest, de hoc facere
syllogismum. Erit enim necessarius in hoc. Si autem de exposito est
necessarius, erit et de illo aliquo. (0648C) Nam hoc quod est expositum, ipsum
quidem illud aliquid est. Fit autem uterque syllogismus in propria figura. Accidit
autem quandoque et altera propositione necessaria, necessarium fieri
syllogismum, verum non utralibet, sed quae ad maiorem extremitatem est, ut si A
quidem, B ex necessitate sumptum est inesse, vel non inesse, B autem C inesse
tantum; sic enim sumptis propositionibus ex necessitate A inerit C, vel non
erit. Nam quoniam omni B ex necessitate inest, vel non inest A, C autem aliquid
eorum quae sunt B, est manifestum quoniam et C ex necessitate erit alterum
horum. Si autem A B quidem non necessaria, B C autem necessaria, non erit
conclusio necessaria. Nam si est, accidit A alicui B inesse ex necessitate, per
primam et tertiam figuram, hoc autem falsum, contingit enim tale esse B cui
possibile est A nulli inesse. Amplius autem et ex terminis manifestum quoniam
non erit conclusio necessaria; ut si A quidem sit motus, B autem sit animal, in
que autem C homo, namque homo animal est ex necessitate, movetur autem animal
non ex necessitate, quare nec homo. Similiter autem et si privativa sit A B; nam
eadem demonstratio. In particularibus autem syllogismis, si universalis quidem
est necessaria, et conclusio erit necessaria; si autem particularis, non
necessaria, sive privativa, sive praedicativa fuerit universalis propositio. Sit
autem primo universalis necessaria, et A quidem omni B insit ex necessitate, B
autem alicui C insit solum, necesse est ergo A alicui C inesse ex necessitate,
nam C sub B est, B autem omni A inerat ex necessitate. Similiter autem et si
privativus syllogismus sit, nam eadem erit demonstratio. Si autem particularis
est necessaria, non erit conclusio necessaria, nihil enim impossibile evenit,
quemadmodum nec in universalibus syllogismis, similiter autem et in privativis.
Termini, motus, animal, album. In secunda autem figura si privativa quidem
propositio universalis sit et necessaria, conclusio erit necessaria. Si autem
praedicativa, non necessaria. Sit enim primum privativa necessaria, et A B
quidem nulli contingat, C autem insit tantum; quoniam ergo convertitur
privativa, et B nulli A contingit, A autem omni C inest, quare nulli C
contingit B, nam C sub A est. Similiter autem et si ad C ponatur privativum,
nam si A C nulli contingit, et C nulli A poterit inesse, A autem omni B inest.
Quare nulli eorum quae sunt B contingit C, fit enim prima figura. Rursum non
ergo neque B ipsi C, convertitur enim similiter. Si autem praedicativa
propositio est necessaria, non erit conclusio necessaria, insit enim A omni B
ex necessitate, C autem nulli insit tantum, conversa ergo privativa, fit prima
figura. Ostensum est autem in prima quoniam cum non est necessaria quae ad
maiorem est privativa, nec conclusio erit necessaria, quare nec in his erit ex
necessitate. Amplius autem si conclusio est necessaria, accidit C alicui A non
inesse ex necessitate, si enim B nulli C inest ex necessitate, neque C nulli B
inerit ex necessitate, B autem alicui A necesse est inesse, siquidem et A omni
B ex necessitate inerat, quare C necesse est alicui A non inesse, sed nihil
prohibet A huiusmodi accipere, cui omni C contingat inesse. Amplius et si
terminos ponentes sit ostendere, quoniam conclusio non est necessaria
simpliciter. Et his existentibus, necessarium ut sit A animal, B vero homo, C
autem album, et similiter propositiones sumptae sint, contingit enim animal nulli
albo inesse, non inerit ergo nec homo nulli albo, sed non ex necessitate.
Contingit enim hominem fieri album, non tamen donec animal nulli albo insit,
quare cum haec sint, necessaria erit conclusio, simpliciter autem non
necessaria. Similiter autem se habebit et in particularibus syllogismis, quando
privativa quidem propositio, et universalis fuerit, et necessaria, et conclusio
erit necessaria. Quando autem praedicativa universalis fuerit necessaria,
privativa vero particularis non necessaria, non erit conclusio necessaria. Sit
enim primum privativa, et universalis necessaria, et A B quidem nulli contingat
inesse, C autem alicui insit, quoniam ergo convertitur privativa, et B nulli A
continget inesse, A autem alicui C inest, quare ex necessitate alicui eorum
quae sunt, C non inerit B. Rursum sit praedicativa, et universalis, et
necessaria, et ponatur ad B quidem praedicativum, si ergo A omni B ex
necessitate inest, C autem alicui non inest, quoniam non inerit B alicui C
manifestum, sed non ex necessitate. Nam iidem termini erunt ad demonstrationem,
qui in universalibus syllogismis: sed nec si privativa necessaria est
particulariter sumpta, erit conclusio necessaria. Nam per eosdem terminos
demonstratio. In postrema autem figura terminis quidem universalibus ad medium,
et praedicativis utrisque propositionibus, si utralibet sit necessaria, et
conclusio erit necessaria. Si autem haec quidem sit privativa, illa vero
praedicativa, quando privativa quidem fuerit necessaria, et conclusio erit
necessaria, quando autem praedicativa, non erit necessaria. Sint enim primum
utraeque praedicativae propositiones, et A et B omni C insint, necessaria autem
sit A C, quoniam ergo B omni C inest, et C alicui B inerit, eo quod convertitur
universalis particulariter. Quare si A inest omni C ex necessitate, et C alicui
B, et A alicui B necessarium inesse, nam B sub C est. Fit igitur prima figura.
Similiter autem ostendetur, et si B C est necessaria, convertitur enim C alicui
A, quare si omni C inest B ex necessitate, et A alicui B inerit ex necessitate.
Rursum sit A C quidem privativa, B C vero affirmativa, necessaria autem
privativa, quoniam ergo convertitur affirmativa, erit C alicui B, A autem nulli
C ex necessitate, neque A alicui B inerit ex necessitate, nam B sub C est. Si autem
praedicativa sit necessaria, non erit conclusio necessaria. Sit enim B C
praedicativa et necessaria, A C autem privativa et non necessaria, quoniam ergo
convertitur affirmativa, inerit et C alicui B ex necessitate. Quare si A quidem
nulli eorum quae sunt C inest, C autem alicui eorum quae sunt B et A alicui
eorum quae sunt B non inerit, sed non ex necessitate. Ostensum est enim in
prima figura quoniam privativa propositione necessaria, nec conclusio erit
necessaria. Amplius autem et per terminos sit manifestum, sit enim A quidem
bonum in quo B animal, C autem equus, ergo bonum quidem contingit nulli equo
inesse, animal vero necesse est omni equo inesse, sed non necesse est aliquod
animal non esse bonum, siquidem contingit omne esse bonum. Aut si non hoc
possibile, sed vigilare, vel dormire terminum ponendum. Omne enim animal
susceptibile est horum. Si igitur termini universaliter ad medium sint, dictum
est quando erit conclusio necessaria. Si autem hic quidem universalis, ille
vero particularis, praedicativus uterque, quando universalis fuerit
necessarius, et conclusio erit necessaria. Demonstratio autem eadem quae prius,
convertitur enim et particularis affirmativa. Si ergo necesse est B omni C
inesse, A autem sub C est, necesse est B alicui A inesse. Si autem B alicui A,
et A alicui B inesse necessarium, convertitur enim. Similiter autem et si A C
sit necessaria universalis, nam B sub C est. Si autem particularis est
necessaria, non erit conclusio necessaria. Sit enim B C particularis et
necessaria, A autem insit omni C, non tamen ex necessitate, conversa ergo B C
prima fit figura, et universalis quidem propositio non necessaria, particularis
autem necessaria, quando autem sic se habebant propositiones, non erat
conclusio necessaria, quare nec in his. Amplius autem et ex terminis
manifestum. Sit enim A quidem vigilatio, B autem bipes, in quo autem C animal,
ergo B alicui C necesse est inesse, A autem omni C contingit, et A non
necessario B, non enim necesse est aliquem bipedem dormire vel vigilare. Similiter
autem per eosdem terminos ostendetur etiam si A C sit particularis et
necessaria. Si autem hic quidem terminorum sit praedicativus, ille privativus
et necessarius, quando universalis fuerit privativus et necessarius, et
conclusio erit necessaria. Si enim A nulli C ex necessitate contingit, B autem
alicui C inest, necesse est A alicui B non inesse, quando autem affirmativa
necessaria ponetur vel universalis, vel particularis, vel privativa
particularis, non erit conclusio necessaria. Nam alia quidem eadem quae et in
prioribus dicemus. Termini autem cum universalis quidem affirmativa est
necessaria, vigilatio, animal, homo, medium homo: cum autem particularis
praedicativa necessaria, vigilatio, animal, album. Animal enim necesse est
alicui albo inesse, vigilatio autem contingit nulli, et non necesse est alicui
animali non inesse vigilationem. Quando autem privativa particularis est
necessaria, bipes, motus, animal, medium animal. Manifestum igitur quoniam
inesse quidem non est syllogismus, si utraeque propositiones non sunt in eo
quod est inesse, necessaria vero est, et altera solum existente necessaria. In
utrisque autem affirmativis et privativis existentibus syllogismis necesse est
alteram propositionem similem esse conclusioni. Dico autem similem, si inesse
quidem, inexistentem, si autem necessaria, necessariam. Quare et hoc palam,
quoniam non erit conclusio neque necessaria, neque inesse, non sumpta vel
necessaria, vel quae inesse significet propositione. Igitur de necessario
quomodo fit, et quam differentiam habeat ad inesse, sufficienter pene dictum
est. De contingente autem post haec dicemus, quando, et quomodo, et per quae
erit syllogismus. Dico autem contingere, et contingens, quo non existente
necessario, posito autem inesse, nihil erit propter hoc impossibile. Nam
necessarium aequivoce contingere dicitur. Quoniam autem hoc est contingens,
manifestum ex affirmationibus et negationibus oppositis. Nam non contingit
esse, non possibile esse, et impossibile esse, et necesse est non esse, vel eadem
sunt, vel sequuntur se invicem, quare et opposito his contingit esse, et non
impossibile esse, et non necesse non esse, eadem erunt, vel sequentia se
invicem. De omni enim affirmatio, vel negatio vera. Erit ergo contingens
necessarium, et non necessarium contingens. Accidit autem omnes quae secundum
contingere sunt propositiones converti sibi invicem, dico autem non
affirmativas negativis sed quaecunque affirmativam habent figuram secundum
oppositionem, ut ea quae est contingit esse ei quae est contingit non esse, et
ea quae est contingit omni ei quae est contingit nulli, vel non omni, et quae
alicui, et quae non alicui, eodem autem modo et in aliis. Quoniam enim
quod est contingens non est necessarium, et quod non est necessarium possibile
est non esse, manifestum quoniam si contingit A inesse B, contingit et non
inesse, et si omni contingit inesse, et omni contingit non inesse. Similiter
autem et in particularibus affirmationibus, nam eadem demonstratio. Sunt autem
huiusmodi propositiones praedicativae, nam contingere ei quod est esse
similiter ponitur, quemadmodum dictum est prius. Determinatis autem his, rursum
dicimus quoniam contingere duobus modis dicitur: uno quidem, quod plerumque fit
et deficit, necessarium, ut canescere hominem, vel augeri, vel minui, vel
omnino quod natum est esse. Hoc enim non continuum habet necessarium, eo quod
non semper est homo, cum tamen homo est, aut ex necessitate, aut ut in pluribus
est. Alio autem modo infinitum, quod et sic, et non sic possibile, ut animal
ambulare, vel ambulante fieri motum terrae, vel omnino quod casu fit, nihil
enim magis sic natum est, vel econtrario. Convertitur ergo et secundum
oppositas propositiones utrumque contingens, non tamen eodem modo, sed quod
natum quidem est esse ei quod non ex necessitate esse. Sic enim contingit non
canescere hominem. Infinitum autem ei quod nihil magis sic, vel illo modo.
Disciplina autem, et syllogismus demonstrativus, ex infinitis quidem non est,
eo quod inordinatum est medium, ex iis vero quae nata sunt esse, pene orationes
et considerationes fiunt de sic contingentibus, ex illis autem possibile quidem
est fieri syllogismum, non tamen solet quaeri. Haec ergo definientur magis in
sequentibus, nunc autem dicemus quando et quomodo, et quis erit syllogismus ex
contingentibus propositionibus. Quoniam autem contingere hoc huic inesse
dupliciter est accipere, aut enim cui inest hoc, aut cui contingit ipsum
inesse, nam de quo B, A contingere, horum alterum significat, aut de quo
dicitur B, aut de quo contingit dici, de quo autem B, A contingere, aut omni B
possibile inesse A, nihil differt. Manifestum igitur quoniam dupliciter dicetur
A omni B inesse contingere. Primum ergo dicemus si de quo C contingit B, et de
quo B contingit A, quis erit, et qualis syllogismus, sic enim utraeque
propositiones sumuntur secundum contingere, quando autem de quo B est contingit
A, haec quidem inesse, illa vero contingens, quare A similibus figuris incipiendum,
quemadmodum et in aliis.Quando ergo A contingit omni B, et B omni C,
syllogismus erit perfectus, quoniam A contingit omni C inesse. Hoc autem
manifestum est ex definitione, nam contingere omni inesse sic dicebamus.
Similiter autem et si A quidem contingit nulli B, B autem omni C, quoniam A
contingit nulli C. Nam de quo B contingit, A non contingere, hoc erat nullum
dimittere sub B contingentium. Quando autem A contingit omni B, B autem nulli
C, per sumptas quidem propositiones nullus fit syllogismus, conversa autem B C
secundum contingere, fit idem quemadmodum et prius, quoniam enim contingit B
nulli C inesse, contingit et omni inesse. Hoc autem dictum prius. Quare si B
quidem omni C, A autem omni B, rursum idem fit syllogismus. Similiter autem
etsi ad utrasque propositiones negatio ponatur cum contingere (dico autem ut si
A contingit nulli B, et B nulli C ), igitur per sumptas quidem propositiones
nullus fit syllogismus, conversis autem rursus idem erit qui et prius.
Manifestum est igitur quoniam negatione posita ad minorem extremitatem, vel ad
utrasque propositiones, aut non fit syllogismus, aut fit quidem, sed non
perfectus, ex conversione enim fit necessarium. Si autem haec quidem
propositionum universalis, illa vero particularis sumatur, ad maiorem quidem
extremitatem posita universali, syllogismus erit perfectus. Nam si A omni B
contingit, B autem alicui C, A alicui C contingit, hoc autem manifestum ex
definitione contingentis. Rursum si A contingit nulli B, B autem contingit
alicui C inesse, necesse est A contingere alicui C non inesse. Demonstratio
autem eadem quae in his. Si autem privativa sumatur particularis propositio,
universalis autem affirmativa, positione autem similiter se habeant (ut A
quidem omni B contingat, B autem alicui C contingat non inesse), per sumptas
quidem propositiones non fit manifestus syllogismus, conversa autem
particulari, et posito B alicui C contingere inesse, eadem erit conclusio quae
et prius, quemadmodum in iis quae ex principio. Si autem quae ad maiorem
extremitatem particularis sumatur, quae ad minorem universalis, sive utraeque
sumantur affirmativae, sive privativae, sive non similis figurae, sive utraeque
indefinitae, vel particulares, nullo modo erit syllogismus. Nihil enim prohibet
B transcendere A, et non praedicari de aequis, in quo enim B transcendit A
sumat C, huic neque omni, neque nulli, neque alicui, neque non alicui contingit
A inesse, siquidem convertuntur secundum contingere propositiones, et B
pluribus contingit quam A inesse. Amplius autem ex terminis manifestum est, nam
sic se habentibus propositionibus primum postremo et nulli contingit, et omni
ex necessitate inesse. Termini autem communes omnium, inesse quidem ex
necessitate, animal, album, homo, non contingere vero, animal, album, vestis. Manifestum
igitur quoniam hoc modo habentibus se terminis, nullus fit syllogismus, nam
omnis syllogismus vel eius quod est inesse est, vel ex necessitate vel
contingere, non est autem eius quod est inesse, neque necessarii, manifestum
quoniam non est, nam affirmativus interimitur privativo, et privativus
affirmativo, relinquitur ergo eius quod contingere esse, hoc autem impossibile.
Ostensum est enim quoniam sic se habentibus terminis, et omni postremo primum
necesse inesse, et nulli contingere inesse, quare non erit eius quod est
contingere syllogismus, nam necessarium uno [sic] erat contingens. Manifestum
autem et quoniam cum universales sunt termini in contingentibus
propositionibus, semper fit syllogismus in prima figura, sive sunt praedicativi,
sive privativi. Verum ex praedicativis quidem perfectus, ex privativis autem
imperfectus. Oportet autem contingere sumere non in necessariis, sed secundum
dictam definitionem, aliquoties autem latet huiusmodi. Si autem haec quidem
inesse, illa vero contingere sumatur propositionum, quando quae ad maiorem
quidem extremitatem contingere significaverit perfecti erunt omnes syllogismi,
et contingentis secundum dictam determinationem, quando autem quae ad minorem,
et imperfecti omnes, et privativi syllogismi, non contingentis secundum dictam
determinationem, sed eius quod est nulli, aut non omni ex necessitate inesse.
Si enim nulli, aut non omni ex necessitate contingere dicimus, et nulli, et non
omni inesse. Contingat enim A omni B, B autem omni C ponatur inesse, quoniam
igitur sub B est C, A autem contingit omni B, manifestum quoniam et C omni
contingit A, fit ergo perfectus syllogismus. Similiter autem et cum privativa
est A B propositio, B C autem affirmativa, et haec quidem contingere, illa vero
inesse sumetur, perfectus erit syllogismus, quoniam A contingit nulli C inesse.
Quoniam ergo inesse posito ad minorem extremitatem, perfecti syllogismi fiunt,
manifestum. Quod autem contrariae se habentes erunt syllogismi, per impossibile
monstrandum est, simul autem erit manifestum et quoniam imperfecti, nam
ostensio non ex sumptis propositionibus.Primum autem dicendum quoniam si cum
est A, necesse est esse B, et cum possibile est esse A, possibile erit B ex
necessitate. Sit enim sic se habentibus rebus ut in quo quidem A possibile, in
quo autem B impossibile, si ergo aliud possibile quidem est, cum possibile
esse, ipsum fiet, hoc vero impossibile, quoniam impossibile, non utique fiet,
simul autem si A possibile, et B impossibile, continget fieri praeter B, si
autem fieri et esse. Nam quod fit, quando factum est, est. Oportet autem
accipere non solum in generatione possibile et impossibile, sed et in verum
esse, et in quod actu est, et quocunque modo simpliciter aliter dicitur
possibile, in omnibus enim similiter se habebit. Amplius cum est A, B esse, non
tanquam uno aliquo existente A, erit B, oportet opinari, nihil enim est ex
necessitate uno aliquo existente, sed duobus ad minus, ut quando propositiones
sic se habent (ut dictum est) secundum syllogismum, nam sic dicitur de D, D
autem de E, et C de E ex necessitate, et si utrumque possibile, et conclusio
erit possibilis. Quemadmodum ergo si quis ponat A quidem propositiones, B autem
conclusionem, accidet non solum A existente necessario, et B simul esse
necessarium, sed etiam possibili possibile. Hoc autem ostenso manifestum est
quoniam falso posito, et non impossibili, et quod accidit propter positionem
falsum erit, et non impossibile, ut si A falsum quidem est, non tamen
impossibile, cum autem sit A et B, et B erit falsum quidem, non tamen
impossibile. Nam ostensum est quoniam cum est A, est B, et cum possibile est A,
possibile est B. Positum autem est A possibile esse, et B erit possibile, si
enim impossibile est B, simul idem erit possibile et impossibile. Determinatis
autem iis, insit A omni B, B autem contingit omni C, necesse est A igitur
contingere omni C inesse. Non enim contingat, B autem omni C ponatur inesse,
hoc autem falsum quidem, non tamen impossibile, si ergo A quidem non contingit
omni C, B autem omni C insit, A non omni B contingit. Fit enim syllogismus per
tertiam figuram. Sed positum erat omni C contingere inesse, necesse est ergo A
omni C contingere. Falso enim posito, et non impossibili, quod accidit est
impossibile. Possibile est autem et primam figuram facere impossibile ponentes
B inesse C, nam si B omni C inest, A autem omni B contingit, et omni C continget
A, sed positum erat non omni possibile inesse.Oportet autem accipere omni
inesse non secundum tempus determinantes, ut nunc, aut in hoc tempore, sed
simpliciter (per huiusmodi enim propositiones et syllogismos facimus), quoniam
secundum nunc sumpta propositione, non erit syllogismus. Nihil enim fortasse
prohibet quandoque et omni moventi hominem inesse, ut si nihil aliud moveatur,
movens autem contingit omni equo, sed homo nulli equo contingit. Amplius: sit
primum quidem animal, medium vero movens, postremum vero homo, ergo
propositiones quidem similiter se habebunt, conclusio vero erit necessaria, non
contingens. Ex necessitate enim homo est animal, manifestum igitur quoniam
universale sumendum simpliciter, et non tempore determinantes. Rursum: sit
privativa propositio universalis A B, et sumatur A quidem nulli B inesse, B
autem contingat omni C inesse. His igitur positis necesse est A contingere
nulli C inesse, non enim contingat, B autem ponatur inesse C sicut prius,
necesse est igitur A alicui B inesse, fit enim syllogismus per tertiam figuram.
Hoc autem impossibile, quare contingit A, nulli C. Posito enim falso, et non
impossibili, impossibile est quod accidit. Hic ergo syllogismus non est
contingentis secundum definitionem, sed nulli inesse ex necessitate. Haec est
contradictio factae hypothesis. Positum est enim ex necessitate A alicui C
inesse, syllogismus autem per impossibile, oppositae est contradictionis. Amplius
autem et ex terminis manifestum quoniam non erit conclusio contingens, sit enim
A quidem corvus, in quo autem B intelligens, in quo autem C homo, nulli ergo B
inest A, nam nullum intelligens, corvus, B autem contingit omni C, omni enim
homini inest intelligere, sed A ex necessitate nulli C, non igitur conclusio contingens.
Sed nec necessaria semper: sit enim A quidem movens, B autem scientia, in quo
autem C homo, ergo A quidem nulli B inerit, B autem omni C contingit, et non
erit conclusio necessaria, non enim necesse est nullum hominem moveri, sed
necesse est aliquem. Manifestum igitur quoniam est conclusio eius quod est
nulli ex necessitate inesse. Sumendum autem melius terminos. Si autem
privativum ponatur ad maiorem extremitatem contingere significans, ex ipsis
quidem sumptis propositionibus, nullus erit syllogismus, conversa autem
secundum contingens propositione, erit quemadmodum in prioribus. Insit enim A
omni B, B autem contingat nulli C, sic ergo habentibus se terminis, nihil erit
necessarium. Si autem convertatur B C, et sumatur B contingere omni C, fiet syllogismus
quemadmodum prius, similiter enim habent se termini positione. Eodem autem modo
et cum privativa sunt utraque intervalla, si A B quidem non inesse, B C autem
nulli, contingere significat, nam per ea quidem quae sumpta sunt nullo modo fit
necessarium, conversa autem secundum contingens propositione erit syllogismus,
sumatur enim A quidem, nulli B inesse, B autem contingere nulli C, per haec
quidem nihil necessarium. Si autem sumatur B omni C contingere, quod verum est,
A B autem propositio similiter se habeat, rursus erit idem syllogismus. Si
autem non inesse ponatur B omni C, et non contingere non inesse, non erit
syllogismus nullo modo, sive privativa sit, sive affirmativa A B propositio.
Termini autem communes ex necessitate quidem inesse, album, animal, nix. Non
contingere autem, album, animal, pix. Manifestum est igitur quoniam cum
universales sunt termini, et haec quidem propositionum inesse, illa vero
sumitur contingens, quando quae ad minorem est extremitatem contingere sumitur
propositio, semper fit syllogismus, verumtamen quandoquidem ex ipsis, quando
autem propositione conversa, quando vero utrumque horum, et ob quam causam,
diximus. Si autem hoc quidem universale, illud vero particulare sumitur
intervallorum, quando ad maiorem quidem extremitatem universale ponitur, et
contingens sive negativum, sive affirmativum, particulare autem affirmativum et
inesse, erit syllogismus perfectus, quemadmodum et cum universales sunt
termini, demonstratio autem eadem quae et prius. Quando autem universale quidem
fuerit, ad maiorem extremitatem inesse, et non contingens, alterum vero
particulare, et contingens, sive affirmative, sive negative ponantur utraeque,
sive haec quidem negativa, illa vero affirmativa, omnino erit syllogismus
imperfectus. Verum hi quidem per impossibile ostenduntur, illi vero per
conversionem contingentis, quemadmodum in prioribus. Erit autem syllogismus per
conversionem, et quando universalis quidem ad maiorem extremitatem posita
significaverit inesse, vel non inesse, particularis vero cum sit privativa,
sumatur contingens, ut si A quidem omni B inest, vel non inest, B autem alicui
contingit non inesse, conversa enim B C, secundum contingere fit syllogismus.
Quando autem non inesse sumetur particulariter posita propositio, non erit syllogismus
Termini inesse, album, animal, nix; non inesse autem, album, animal, pix, per
indefinitum enim est sumenda demonstratio. Si autem universale quidem ponatur
ad minorem extremitatem, particulare autem ad maiorem sive privativum, sive
affirmativum, sive contingens, sive inesse utrumvis, nullo modo erit
syllogismus. Nec cum particulares, vel indefinitae ponentur propositiones, sive
contingere sumptae, sive inesse, seu permutatim, nec sic erit syllogismus,
demonstratio autem eadem quae in prioribus. Termini autem communes inesse
quidem, ex necessitate, animal, album, homo; non contingere vero, animal,
album, tunica. Manifestum est igitur quoniam universali posito ad maiorem
extremitatem semper erit syllogismus, ad minorem autem nunquam. Quando autem
haec quidem propositionum ex necessitate inesse, vel non inesse, illa vero
contingere significat, syllogismus quidem erit hoc modo habentibus se terminis.
Et perfectus, quando ad minorem extremitatem ponetur necessaria. Conclusio
autem, si praedicativi sunt quidem termini, contingentis, et non inesse erit,
sive universaliter, sive non universaliter ponantur, si autem sint hoc quidem
affirmativum, illud vero privativum, quando affirmativum quidem fuerit
necessarium, et contingentis erit conclusio, et non eius quod est non inesse.
Quando autem privativum necessarium, et contingentis non esse, et non inesse,
sive universales, sive non universales sint termini. Contingere autem in
conclusione eodem modo accipiendum est quo in prioribus. Eius autem quod est ex
necessitate non inesse, non erit syllogismus, aliud enim est non ex necessitate
inesse, et ex necessitate non inesse. Quoniam igitur universalibus
affirmativis existentibus terminis non fit conclusio necessaria, manifestum:
insit enim A omni B ex necessitate, B autem contingat omni C, erit igitur
syllogismus imperfectus, quoniam A contingit omni C inesse. Quoniam autem
imperfectus, ex demonstratione palam, eodem enim modo ostendetur quo et in
prioribus. Rursum A quidem contingat omni B inesse, B autem omni C insit ex
necessitate, erit itaque syllogismus, quoniam A contingat omni C inesse, sed
non quoniam inest, et perfectus quidem, sed non imperfectus, statim enim
perficitur ex principio propositionis. Si autem non similis figurae sint
propositiones, sit primum privativa necessaria, et A quidem nulli contingat B
ex necessitate, B autem contingat omni C, necesse est igitur A nulli C inesse.
Ponatur enim A inesse aut omni, aut alicui, positum autem est A nulli
contingere B, quoniam ergo convertitur privativa, et B nulli A contingit, A
autem positum est inesse C aut omni, aut alicui, quare nulli, aut non omni C
continget B inesse, sed supponebatur omni ex principio. Manifestum autem
quoniam et eius quod est contingere non inesse fit syllogismus, siquidem non
inesse. Rursum sit affirmativa quidem propositio necessaria, et A quidem
contingat nulli B inesse, B autem insit omni C ex necessitate. Ergo fit
syllogismus quidem perfectus, sed non eius quod est non inesse, sed eius quod
est contingere non inesse. Nam et propositio sic sumpta est, quae ad maiorem
est extremitatem, et ad impossibile non est ducere: nam si ponatur A inesse
ulli C, positum est autem et A B contingere nulli inesse, nihil accidit per
haec impossibile. Si autem ad minorem extremitatem ponatur privativum quando
contingere quidem significaverit, syllogismus erit per conversionem,
quemadmodum in prioribus. Quando autem non contingere, non erit ex necessitate,
nec quando utraque quidem propositio privativa, non est autem contingens quod
ad minorem est. Termini autem inesse quidem, album, animal, nix; non inesse
quidem, album, animal, pix. Eodem autem modo se habebit, et in particularibus
syllogismis. Quando enim fuerit privativa necessaria, et conclusio erit eius
quod est non inesse, ut si A quidem nulli B contingit inesse ex necessitate, B
autem alicui C contingat inesse, necesse est A alicui eorum quae sunt C non
inesse. Si enim A omni C inest, nulli autem contingit B, et B nulli A contingit
inesse: quare si omni C inest A, nulli C contingit B, sed positum erat alicui
contingere. Quando autem particularis affirmativa necessaria fuerit, quae in
privativo est syllogismo, ut B C, aut universalis in affirmativo, ut A B, non
erit inesse syllogismus. Demonstratio autem eadem quae in prioribus. Si autem
universale quidem ponatur ad minorem extremitatem vel affirmativum vel
privativum contingens, particulare autem necessarium, non erit syllogismus.Termini
autem inesse quidem ex necessitate, animal, album, homo; non contingere autem,
animal, album, tunica. Quando similiter universale quidem est necessarium,
particulare autem contingens, cum privativum quidem est universale, inesse
quidem termini, animal, album, corvus; non inesse, animal, album, pix. Cum
autem affirmativum, inesse quidem, animal, album, cygnus; non contingere autem,
animal, album, nix. Nec quando indefinitae sumuntur propositiones, aut utraeque
particulares, non sic erit syllogismus. Termini autem communes, inesse quidem,
animal, album, homo; non inesse autem, animal, album, inanimatum. Nam et animal
alicui albo, et album inanimato alicui est necessarium inesse, et non contingit
inesse, et in contingenti similiter, quare ad omnia utiles sunt termini.
Manifestum ergo ex iis quae dicta sunt, quoniam similiter habentibus se
terminis, et in eo quod est inesse, et in necessariis, et fit, et non fit
syllogismus, verumtamen secundum inesse quidem posita privativa propositione,
eius quod est contingere erat syllogismus, secundum necessarium autem
privativa, et contingere, et non inesse. Palam autem et quoniam omnes
imperfecti syllogismi, et quomodo perficiuntur per praedictas figuras.In
secunda autem figura quando contingentes quidem sumuntur utraeque
propositiones, nullus erit syllogismus, sive sint affirmativae, sive
privativae, sive universales, sive particulares. Quando autem haec quidem
inesse, illa vero contingere significat, affirmativa quidem inesse
significante, nunquam erit syllogismus, privativa universali existente, semper.
Eodem modo et quando haec quidem ex necessitate, illa vero contingere
assumatur, oportet autem et in his accipere quod in conclusionibus est contingens
quemadmodum in prioribus. Primum igitur ostendendum quoniam non convertitur in
contingenti, privativa, ut si A contingit nulli B, non necesse est et B
contingere nulli A. Ponatur enim hoc et contingat B nulli A inesse, ergo
quoniam convertuntur quae sunt in eo quod est contingere affirmationes
negationibus, et contrariae, et contraiacentes, B autem contingit nulli A
inesse, manifestum est quoniam et omni A contingit B inesse. Hoc autem falsum
est. Non enim si hoc huic omni contingit, et hoc huic contingat necessarium,
quare non convertitur privativa. Amplius autem nihil prohibet A quidem
contingere nulli B, B autem alicui A ex necessitate non inesse, ut album quidem
contingit omni homini non inesse, nam et inesse hominem autem non verum est
dicere, quoniam contingit nulli albo, pluribus enim ex necessitate non inest,
necessarium autem non inerat contingens. Sed nec ex impossibili ostendet
convertens, ut si quis putet quoniam falsum est B contingere nulli A inesse,
verum non contingere nulli A, affirmatio enim et negatio, si autem hoc verum,
ex necessitate alicui A inesse B, quare et A alicui B inesse, hoc autem
impossibile. Non enim si A non contingit nulli B, necesse est A alicui B
inesse. Nam non contingere nulli dicitur dupliciter, hoc quidem si ex
necessitate alicui inest, illud vero si ex necessitate alicui non inest. Nam
quod ex necessitate alicui eorum quae sunt A non inest, non est verum dicere
quoniam omni contingit non inesse, quemadmodum nec alicui inest ex necessitate,
quoniam omni contingit inesse. Si ergo aliquis putet quoniam contingit C omni D
inesse, ex necessitate alicui non inesse ipsum, falsum sumet, omni enim inest,
si contingat, sed quoniam quibusdam ex necessitate inest, propter hoc dicimus
non omni contingere. Quare ei quod est contingere omni inesse, et ea quae est
ex necessitate alicui inesse, opponitur, et ea quae est ex necessitate alicui
non inesse, similiter autem et ei quae est contingere nulli. Palam ergo quoniam
ad sic contingens, et non contingens, ut in principio definivimus, non solum ex
necessitate alicui inesse, sed et ex necessitate alicui non inesse sumendum.
Hoc autem sumpto, nihil accidit impossibile, quare non fit syllogismus.
Manifestum ergo ex iis quae dicta sunt quoniam non convertitur privativa. Hoc
autem ostenso ponatur A, B quidem contingere nulli, C vero omni, per
conversionem ergo non erit syllogismus. Dictum est enim quoniam non convertitur
huiusmodi propositio. Sed nec per impossibile, nam posito B omni C contingere
inesse, nihil accidit falsum, continget enim A et omni et nulli C inesse. Omnino
autem si est syllogismus, palam quoniam contingens erit, eo quod neutra
propositionum sumpta est in eo quod est inesse, et hic vel affirmativus, vel privativus:
neutro autem modo possibile est, affirmativo enim posito, ostendetur per
terminos quoniam non contingit inesse; privativo autem, quoniam conclusio non
est contingens, sed necessaria. Sit enim A quidem album, B autem homo, in quo
autem C equus, ergo album A contingit huic quidem omni, illi vero nulli inesse,
sed B neque inesse contingit C, neque non inesse. Quoniam igitur inesse non
possibile, est manifestum, nullus enim equus homo, sed neque contingere non
inesse, necesse est enim nullum equum hominem esse, necessarium autem non erat
contingens, non igitur fit syllogismus Similiter autem ostendetur, et si e
converso ponatur privativa, et si utraeque affirmative ponantur, vel privative,
nam per eosdem terminos erit demonstratio. Et quando haec quidem universalis,
illa vero particularis, vel utraeque particulares, vel indefinitae, aut
quolibet modo aliter contingit permutari propositiones, semper enim erit per
eosdem terminos demonstratio. Manifestum ergo quoniam utrisque propositionibus
secundum contingere positis, nullus fit syllogismus. Si autem altera quidem
inesse, altera vero contingere significat, praedicativa quidem inesse posita,
privativa vero contingere, nunquam erit syllogismus, sive universaliter, sive
particulariter sumantur termini, demonstratio autem eadem, et per eosdem
terminos. Quando autem affirmativa quidem contingere, privativa inesse, erit
syllogismus. Sumatur enim A B quidem nulli inesse, C vero omnia contingere,
conversa ergo privativa, B inest nulli A, A autem omni C contingebat, fit ergo
syllogismus, quoniam B contingit nulli C, per primam figuram. Similiter autem
et si ad C ponatur privativa. Si autem utraeque sint privativae, significet
autem haec quidem non inesse, illa vero contingere non inesse, per ea quidem
quae sumpta sunt nihil accidit necessarium, conversa autem secundum contingere
propositione fit syllogismus, quoniam B contingit nulli C inesse, quemadmodum
in prioribus, erit enim rursum prima figura. Si autem utraeque ponantur
praedicativae, non erit syllogismus. Termini quidem inesse sanitas, equus,
homo. Eodem autem modo se habebit et in particularibus syllogismis. Quando
autem erit affirmativa inesse, sive universaliter, sive particulariter sumpta,
nullus erit syllogismus; hoc autem similiter, et per eosdem terminos
demonstratur, quibus et prius. Quando autem et privativa, erit per conversionem,
quemadmodum in prioribus. Rursum si ambo quidem intervalla privativa sumantur,
universaliter autem quod non inesse, ex ipsis quidem propositionibus non erit necessarium,
conversa autem contingenti sicut in prioribus, erit syllogismus. Si autem
inesse quidem sit privativa, particulariter quidem sumpta, non erit
syllogismus, neque praedicativa, neque privativa existente altera propositione.
Nec quando utraeque ponuntur indefinitae, vel affirmativae, vel negativae, aut
particulares; demonstratio autem eadem et per eosdem terminos. Si autem haec
quidem propositionum ex necessitate, illa vero contingere significat, privativa
quidem necessaria, erit syllogismus, non solum quoniam contingit non inesse,
sed et quoniam non inest, affirmativa autem non erit. Ponatur autem A B quidem
nulli inesse ex necessitate, C autem omni contingere, conversa ergo privativa,
et B nulli A inerit, A autem omni E contingebat. Fit igitur rursum per primam
figuram syllogismus, quoniam B contingit nulli C inesse. Simul autem manifestum
quoniam neque inest B nulli C, ponatur enim inesse, ergo si A nulli B
contingit, B autem inest alicui C, A alicui C non contingit, sed omni ponebatur
contingere. Eodem autem modo ostendetur, et si ad C ponatur privativum. Rursum.
Sit praedicativa quidem necessaria, altera autem privativa, et contingens, et A
B contingat nulli, C autem omni insit ex necessitate, sic ergo habentibus se
terminis, nullus erit syllogismus, accidit enim B ex necessitate non inesse. Sit
enim A quidem album, in quo autem B, homo, in quo vero C, cygnus, ergo album
cygno quidem ex necessitate inest, homini autem contingit nulli, et homo nulli
cygno ex necessitate. Quoniam igitur eius quod est contingere non est
syllogismus, manifestum est, nam ex necessitate non erat contingens. Sed tamen
non necessarii, nam necessarium aut ex utrisque necessariis, aut ex privativa
necessaria contingebat. Amplius et possibile est iis positis B inesse C. Nihil
enim prohibet C quidem sub B esse, A autem B quidem omni contingere, C vero ex
necessitate inesse, ut sit quidem C vigilia, B autem animal, in quo autem A
motus. Nam vigilanti quidem ex necessitate inest motus, animali autem nulli
contingit, et omne vigilans animal. Manifestum ergo quoniam non eius quod est
non inesse, siquidem sic se habentibus terminis, necesse est inesse, neque
autem oppositarum affirmationum, quare nullus erit syllogismus. Similiter autem
ostendetur, et e converso posita affirmativa. Si autem similis figurae sint
propositiones, cum privativae sint, semper fit syllogismus, conversa secundum
contingere propositione, quemadmodum in prioribus. Si sumatur enim A B quidem
ex necessitate non inesse, C autem contingere non inesse, conversis autem
propositionibus, B quidem nulli inesse A, A autem omni C contingit, fit igitur
prima figura, et si ad C ponatur privativum similiter. Si autem praedicativae
ponantur, non erit syllogismus, nam eius quod est non inesse, aut eius quod est
ex necessitate non inesse, manifestum quoniam non erit, eo quod non sumpta sit
privativa propositio, neque in eo quod est inesse, neque in eo quod est ex
necessitate inesse, sed neque eius quod est contingere non inesse, ex
necessitate enim sic se habentibus, B non inerit C, ut si A quidem ponatur
album, in quo autem B cygnus, in quo autem C homo, neque oppositarum
affirmationum, quoniam ostensum est B ex necessitate non inesse C, non ergo fit
syllogismus omnino. Similiter autem se habebit et in particularibus syllogismis.
Quando autem fuerit privativa, et universalis, et necessaria, semper erit
syllogismus, et eius quod est contingere non inesse, et eius quod est non
inesse, demonstratio autem per conversionem. Quando autem affirmativa, nunquam,
eodem autem modo ostendetur quo et in universalibus, et per eosdem terminos.
Nec quando utraeque sumuntur affirmative, nam et huius eadem demonstratio, quae
et prius. Quando utraeque quidem privativae, universalis autem et necessaria,
quae non inesse significat, per ea quidem quae sumpta sunt, non erit
necessarium, conversa autem secundum contingere propositione, erit syllogismus,
quemadmodum in prioribus. Si autem utraeque indefinitae, vel particulares
sumantur, non erit syllogismus, demonstratio autem eadem, et per eosdem
terminos. Manifestum igitur ex praedictis quoniam privativa quidem universalis
posita necessaria, semper fit syllogismus, non solum eius, quod est contingere
non inesse, sed et non inesse, affirmativa autem nunquam. Et quoniam eodem modo
se habentibus, et in necessariis, et in iis quae insunt, fit et non fit
syllogismus Palam et quoniam imperfecti omnes sunt syllogismi, et quoniam omnes
perficiuntur per praedictas figuras. In postrema autem figura, et utrisque
contingentibus, et altera, erit syllogismus. Quando ergo contingere significant
propositiones, et conclusio erit contingens. Et quando haec quidem contingere,
illa vero inesse, similiter erit syllogismus. Quando autem altera ponitur
necessaria, si affirmativa quidem non erit conclusio, neque necessaria, neque inesse.
Si autem privativa, eius quod est non inesse erit syllogismus, quemadmodum in
prioribus. Sumendum autem et in his similiter, quod est in conclusionibus
contingens. Sint ergo primum contingentes, et A et B contingant omni C inesse,
quoniam ergo convertitur affirmativa particulariter, B autem omni C contingit,
et C alicui B contingit, quare si A quidem omni C contingit, C autem alicui B,
et A alicui B contingit, fit enim prima figura. Et si A quidem contingit nulli
C inesse, B autem omni C contingat, necesse est A alicui cui B contingere non
inesse, erit enim rursum prima figura per conversionem. Si autem utraeque
privativae ponantur, ex his quidem quae sumpta sunt non erit necessarium,
conversis autem propositionibus erit syllogismus, quemadmodum in prioribus. Si
enim A et B contingunt C non inesse, si transmutatur contingere non inesse,
rursum erit prima figura per conversionem. Si autem hic quidem terminorum est
universalis, ille vero particularis, eodem modo se habentibus terminis quo
inesse, et erit, et non erit syllogismus. Contingat enim A quidem omni C, B
autem alicui C inesse, erit ergo rursum prima figura particulari propositione
conversa, nam si A omni C, C autem alicui B, et A alicui B contingit. Et si ad
B C ponatur universale, similiter. Similiter autem et si A C quidem privativa
sit, B C autem affirmativa, erit unum rursum prima figura per conversionem, si
autem utraeque privativae ponantur, haec quidem universaliter, illa vero
particulariter, per ea quidem quae sumpta sunt non erit syllogismus, conversis
autem propositionibus erit quemadmodum in prioribus. Quando autem utraeque
indefinitae vel particulares sumuntur, non erit syllogismus, etenim necesse est
A omni B, et nulli inesse. Termini inesse, animal, homo, album: non inesse,
equus, homo, medium album. Si autem haec quidem propositionum inesse, illa
autem contingere significet, conclusio quidem erit quoniam contingit, et non
quoniam inest, syllogismus autem erit eodem modo se habentibus terminis, quo et
in prioribus. Sint enim primum praedicativae, et A quidem omni C insit, B autem
omni C contingat, conversa ergo B C erit prima figura, et conclusio quoniam
contingit A alicui B inesse, cum enim altera propositionum in prima figura
significabit contingere, et conclusio erit contingens. Similiter autem et si B
C quidem inesse, A C autem contingit inesse. Et si A C quidem privativa, B C
autem praedicativa, insit autem alterutra utrinque, contingens erit conclusio,
fit enim rursum prima figura. Ostensum est autem quoniam si altera propositio significet
contingere in prima figura, et conclusio erit contingens. Si autem contingens
privativa ponatur ad minorem extremitatem, vel si utraque ponatur privativa,
per ea quidem quae posita sunt non erit syllogismus, conversis autem erit,
quemadmodum et in prioribus. Si autem haec quidem propositionum sit
universalis, illa vero particularis, utrisque quidem praedicativis, aut
universali quidem privativa, particulari autem affirmativa, idem modus erit
syllogismorum, omnes enim clauduntur per primam figuram. Quare manifestum
quoniam eius quod est contingere, et non eius quod est inesse, erit
syllogismus. Si autem affirmativa quidem universalis, privativa autem
particularis, per impossibile erit demonstratio. Insit enim B quidem omni C, A
autem contingat alicui C non inesse, necesse est ergo A alicui B contingere non
inesse, nam si omni B inest A ex necessitate, B autem omni C positum est
inesse, A omni C ex necessitate inerit. Hoc autem ostensum est prius, sed
positum est alicui contingere non inesse. Quando autem indefinitae, vel
particulares sumuntur utraeque, non erit syllogismus, demonstratio autem eadem
quae et in universis et per eosdem terminus. Si autem est haec quidem
propositionum necessaria, illa vero contingens, si praedicativi quidem sunt
termini, semper eius quod est contingere erit syllogismus. Quando autem fuerit
hic quidem praedicativus, ille autem privativus, si sit affirmativus quidem
necessarius, eius erit quod est contingere non inesse, si autem privativus, et
eius quod est contingere non inesse, et eius quod est non inesse; eius autem
quod est ex necessitate non inesse non erit syllogismus, quemadmodum et in
aliis figuris. Sint ergo praedicativi termini primum, et A C quidem omni insit
ex necessitate, B autem omni C contingat inesse, quoniam ergo A omni C
necessario inest, C autem alicui B contingit, et A alicui B contingens erit, et
non inerit, sic enim accidit in prima figura. Similiter autem ostendetur, et si
B C quidem ponatur necessaria, A C autem contingens. Rursum sit hoc quidem
praedicativum, illud vero privativum, necessarium autem praedicativum, et A
quidem contingat nulli C inesse, B autem omni insit ex necessitate C, erit ergo
rursum prima figura, et conclusio contingens, sed non inesse. Nam privativa
propositio contingere significat. Manifestum est igitur quoniam conclusio erit
contingens; cum enim sic se habebant propositiones in prima figura, et
conclusio erat contingens. Si autem privativa sit propositio necessaria, et
conclusio erit, quoniam contingit alicui non inesse, et quoniam non inesse Ponatur
enim A non inesse C, ex necessitate, B autem omni C contingere, conversa ergo B
C affirmativa, prima erit figura, et necessaria privativa propositio. Cum autem
sic se habebant propositiones, accidebat A et contingere alicui C non inesse,
et non inesse, quare et A necesse est alicui B non inesse. Quando autem
privativum ponitur ad minorem extremitatem, si contingens quidem, erit
syllogismus transsumpta propositione, quemadmodum! et in prioribus. Si autem
necessarium, non erit. Etenim necesse est omni et nulli contingat inesse.
Termini omni inesse, somnus, equus, dormiens homo. Nulli inesse, somnus, equus,
vigilans homo. Similiter autem se habebit, et si hic quidem terminorum sit
universalis, ille autem particularis ad medium, nam si utrique sint
praedicativi, eius quod est contingere, et non eius quod est inesse erit
syllogismus. Et quando hoc quidem privativum sumetur, illud vero affirmativum,
necessarium autem affirmativum, huius quod est contingere. Quando autem
privativum necessarium, et conclusio erit quod est non inesse, nam idem modus
erit demonstrationis, et cum universales et non universales sunt termini. Necesse
est enim per primam figuram perfici syllogismos, quare ut in illis, et in his
necessarium accidere. Quando autem privativum universaliter sumptum ponitur ad
minorem extremitatem, si contingens quidem, erit syllogismus per conversionem,
si autem necessarium sit, non erit, ostendetur autem eodem modo quo et in
universalibus, et per eosdem terminos. Manifestum ergo et in hac figura quando
et quomodo erit syllogismus, et quando eius quod est contingere, et quando eius
quod est inesse. Palam autem et quoniam omnes imperfecti, et quoniam
perficiuntur per primam figuram. Quoniam igitur qui in his figuris sunt
syllogismi perficiuntur per eos qui in prima figura sunt universales
syllogismos, et in hos reducuntur, palam ex dictis. Quoniam autem simpliciter
omnis syllogismus sic se habebit, nunc erit manifestum, cum ostensus fuerit
omnis qui fit, per aliquam harum figurarum fieri. Necesse est ergo omnem
demonstrationem et omnem syllogismum aut inesse quid, aut non inesse monstrare.
Et hoc aut universaliter, aut particulariter, amplius aut ostensive, aut ex
hypothesi. Eius autem quod est ex hypothesi, pars est per impossibile. Primum ergo
dicemus de ostensivis, his enim ostensis, manifestum erit et de iis qui ad
impossibile, et omnino de iis qui ex hypothesi. Si ergo oporteat A de B
syllogizare, vel inesse, vel non inesse, necesse est sumere aliquid de aliquo. Si
ergo A sumatur de B, quod ex principio erit sumptum, si autem A de C, C autem
de nullo alio, nec aliud de illo C, neque de A alterum, neque de altero A,
nullus erit syllogismus, nam in eo quod unum de uno sumitur, nihil accidit ex
necessitate, quare assumenda est altera propositio. Si igitur sumatur A de
alio, aut aliud de A, aut de C alterum, esse quidem syllogismum nihil prohibet,
ad B autem non erit per ea quae sumpta sunt, nec quando C inest alteri, et
illud alii, et hoc alteri, non copuletur autem ad B, nec sic erit ad B syllogismus
ipsius A. Omnino enim dicimus quoniam nullus nunquam erit syllogismus alius de
alio, non sumpto aliquo medio, quod ad utrumque se habet quoquo modo
praedicationibus. Nam syllogismus quidem simpliciter ex propositionibus est, ad
hoc autem syllogismus ex propositionibus, quae ad hoc, qui autem est huius ad
hoc, per propositiones huius ad hoc, impossibile est autem ad B sumere
propositionem, nihil neque praedicantes de eo, neque negantes, aut rursum eius
quod est A ad B, nihil commune sumentes, sed utriusque propria quaedam
praedicantes, aut negantes, quare sumendum, utriusque quod copulet
praedicationes, si erit huius ad hoc syllogismus. Ergo si necesse est aliquod
sumere ad utrumque commune, hoc autem contingit tripliciter, aut enim A de C et
de B praedicantes, aut C de utrisque, aut utraque de C, hae autem sunt tres
dictae figurae. Manifestum quoniam omnem syllogismum necesse est fieri per
aliquam harum figurarum. Nam eadem ratio est, etsi per plura copuletur ad B,
eadem enim erit figura et in pluribus. Quoniam igitur ostensivi terminantur per
praedictas figuras, manifestum est. Quoniam autem et qui ad impossibile, palam
erit per haec, omnes enim qui per impossibile concludunt, falsum quidem
syllogizant. Quod autem ex principio erat, ex hypothesi demonstrant, quando
aliquid accidit impossibile posita contradictione, ut quoniam diameter est
asymeter, eo quod fiunt abundantia aequalia perfectis, posito symetro. Ergo
aequalia quidem fieri abundantia perfectis syllogizant, asymetrum autem esse
diametrum, ex hypothesi monstrant, quoniam falsum accidit propter
contradictionem.Hoc enim fuit per impossibile syllogizare, ostendere aliquid
impossibile propter priorem hypothesin. Quare quoniam falsus fit
syllogismus ostensivus in his quae ad impossibile deducuntur, quod autem est ex
principio, ex hypothesi monstratur, ostensivos autem diximus prius, quoniam per
has terminantur figuras, manifestum quoniam et per impossibile syllogismi per
has erunt figuras Similiter autem et alii omnes qui sunt ex hypothesi, in omnibus
his enim syllogismus quidem fit ad transsumptum, quod autem est ex principio,
terminatur per confessionem aut per aliquam aliam hypothesin. Si autem hoc
verum, necesse est omnem demonstrationem et omnem syllogismum fieri per tres
praedictas figuras. (0666C) Hoc autem ostenso, palam quoniam omnis syllogismus
perficitur per primam figuram, et reducitur in huius universales syllogismos. Amplius
autem in omnibus oportet aliquem terminorum praedicativum esse et universalem,
sine universali enim non erit syllogismus, aut non ad hoc quod positum est, aut
quod ex principio est petet. Ponatur enim musicam voluptatem esse studiosam, si
ergo poposcerit voluptatem esse studiosam, non addens omnem, non erit
syllogismus, si autem aliquam voluptatem esse studiosam, si aliam quidem, nihil
ad hoc quod positum est, si autem eamdem, quod ex principio erat,
sumit. Magis autem fit manifestum in figuris, ut quoniam aequicruris
aequales sunt anguli, qui sunt ad basim: sint enim in centrum ductae A B, si
ergo aequalem sumpserit A C angulum ei qui est B D, non omnino petens aequales
eos qui sunt semicirculorum, et rursum C ei qui est D, non omnem assumens eum
qui est incisionis. Amplius, ab aequalibus existentibus totis angulis,
aequalibus demptis, aequales esse reliquos, scilicet E F, quod ex principio est
petet, nisi sumat ab omnibus aequalibus, aequis demptis, aequalia relinqui. Manifestum
igitur quoniam in omni syllogismo oportet universale esse. Et quoniam
universale quidem ex omnibus terminis universalibus monstratur, particulare autem
et sic, et aliter. Quare si conclusio sit universalis, et terminos necesse est
universales esse, si autem universales sint termini, contingit conclusionem non
universalem esse. Palam etiam quoniam in omni syllogismo aut utramque, aut
alteram propositionem similem necesse est fieri conclusioni, dico autem non
solum in eo quod affirmativa sit, vel negativa, sed in eo quod necessaria aut
inesse, aut contingens: considerare autem oportet et alia praedicamenta. Manifestum
autem et simpliciter quando erit, et quando non erit syllogismus, et quando
perfectus, et quoniam si est syllogismus, necessarium est habere terminos
secundum aliquem dictorum modorum. Palam autem et quoniam omnis demonstratio
erit per tres terminos, et non per plures, nisi per alia et alia eadem
conclusio fiat, ut E per A B, et per C D, aut per A B, et A C, et B C, plura
enim media eorumdem nihil esse prohibet, haec autem cum sint, non unus, sed plures
sunt syllogismi. Aut rursum, quando utrumque A B sumitur per syllogismum, ut A
per D E, et rursum B per F G, aut hoc quidem inductione, illud autem
syllogismo, sed et si plures erunt syllogismi, plures enim conclusiones sunt,
ut A B et C. Si igitur non plures, sed unus (sic autem contingit fieri per
plura media eamdem conclusionem, ut E quidem per A B C D ), impossibile. Sit
enim E conclusio ex A B C D, ergo necesse est aliquid eorum, aliud ad aliud
sumptum esse, hoc quidem ut totum, illud vero ut pars, hoc enim ostensum est
prius, quoniam si est syllogismus, necesse est sic aliquos se habere
terminorum. Habeat se ergo A sic ad B, est itaque aliqua ex eis conclusio, aut
ergo E, aut alterum eorum quae sunt C D, aut alterum aliud quidem praeter haec.
Et si E quidem, ex A B tantum, erit syllogismus, C D autem quidem se habeant
sic ut sit hoc quidem ut notum, illud vero ut pars, erit aliquid ex illis aut
E, aut aliquid eorum quae sunt A B, aut alterum aliud quidem praeter haec. Et
si E quidem, aut eorum quae sunt A B alterum, aut plures erunt syllogismi, aut
(ut contingebat) idem per plures terminos concludi accidit, si autem aliud
quidem praeter haec, plures erunt et inconiuncti syllogismi ad invicem, si
autem non sic se habeat C ad D ut faciat syllogismum, vane erunt sumpta, nisi
inductionis, aut celationis, aut alicuius alius talium gratia. Si autem ex A B
non E, sed alia quaedam fiat conclusio, ex C D autem aut horum alterum, aut
aliud praeter haec, et plures fiunt syllogismi, et non eius quod positum est.
Ponebatur enim eius quod est E esse syllogismum. Si autem non fiat ex C D nulla
conclusio, et vane sumpta esse ea accidit, et non eius quod est ex principio
esse syllogismum. Quare manifestum quoniam omnis demonstratio et omnis
syllogismus erit per tres terminos solos.Hoc autem manifesto, palam quoniam et
ex duabus propositionibus, et non pluribus, nam tres termini, duae sunt
propositiones, nisi assumatur aliquid (quemadmodum in prioribus dictum est) ad
perfectionem syllogismorum. Manifestum igitur quando, ut in oratione
syllogistica, non pares sunt propositiones per quas fit conclusio principalis
(quasdam enim superiorum conclusionum necessarium est esse propositiones), haec
oratio aut non syllogistica est, aut plura necessariis interrogavit ad
positionem. Secundum igitur principales propositiones sumptis syllogismis,
omnis syllogismus erit ex propositionibus quidem perfectis, ex terminis autem
abundantibus, uno enim plures termini propositionibus, erunt autem et
conclusiones dimidietas propositionum. Quando autem per prosyllogismos
concluditur, aut per plura media non continua, ut A B per C D, multitudo quidem
terminorum similiter uno superabit propositiones, aut enim extrinsecus, aut
medium ponetur intercidens terminus, utrinque autem accidit uno minus esse
intervalla quam terminos, propositiones autem aequales sunt
intervallis. Non tamen hae quidem semper perfectae erunt, illi vero
abundantes, sed permutatim, quia cum propositiones quidem sunt perfectae,
abundantes erunt termini, cum vero termini perfecti, abundantes erunt
propositiones, simul enim termino addito, una additur propositio, undecunque
addatur terminus. Quare quoniam hae propositiones quidem perfectae, illi vero
abundantes erant, necesse est transmutare eadem, additione facta.Conclusiones
autem non etiam eum habebunt ordinem neque ad terminos, neque ad propositiones,
uno enim termino addito, conclusiones adiungentur uno, pauciores
praeexistentibus terminis, ad solum enim ultimum non facit conclusionem, ad
alios autem omnes. Ut si eis quae sunt A B C, adiacet D, statim et conclusiones
duae adiacent, quae ad A, et ad B, similiter autem et in aliis. Si autem ad
medium intercidat, eodem modo, ad unum enim solum non faciet syllogismum, quare
multo plures conclusiones erunt et terminis et propositionibus. Quoniam autem
habemus ex quibus syllogismi, et quale in unaquaque figura, et quot modis
monstratur, manifestum nobis est, et quae propositio facile, et quae difficile
argumentabilis est. Nam quae in pluribus figuris et per plures casus
concluditur, facilis; quae autem in paucis et per pauciores, difficilius
argumentabilis. Ergo affirmativa quidem universalis per primam tantum figuram
monstratur, et per hanc simpliciter. Privativa vero et per primam, et per
mediam. Per primam quidem simpliciter, per mediam autem dupliciter.
Particularis autem affirmativa per primam et per postremam, simpliciter quidem
per primam, tripliciter autem per postremam. Privativa vero particularis in
omnibus figuris monstratur, verum in prima quidem semel, in media autem et
postrema, in illa quidem dupliciter, in hac vero tripliciter. Manifestum ergo
quoniam universalem affirmativam construere quidem difficillimum, destruere
autem facillimum, omnino autem est interimenti quidem, universalia quam
particularia facilius. Etenim si nulli, et si alicui non insit interemptum est,
horum autem alicui quidem non in omnibus figuris monstratur, nulli autem in
duabus. Eodem autem modo et in privativis, etenim si omni, et si alicui,
interemptum est quod ex principio. Hoc autem fuit in duabus figuris. In
particularibus autem simpliciter, aut omni, aut nulli ostendentem inesse. Construenti
autem, facilius est particularia, nam in pluribus figuris, et per plures modos.
Omnino autem non oportet latere quoniam destruere quidem per se invicem est, et
universalia per particularia, et haec per universalia; construere autem non est
per particularia universalia, per illa vero haec est. Nam si omni, et alicui.
Simul autem manifestum quoniam destruere quam construere facilius. Quomodo ergo
fit omnis syllogismus, et per quot terminos et propositiones, et quomodo
habentes se ad invicem, amplius autem quae propositio in unaquaque figura, et
quae in pluribus, et quae in paucioribus monstratur, palam ex his quae dicta
sunt. Quomodo autem idonei erimus semper syllogizare ad propositum, et per quam
viam sumemus circa unumquodque principia, nunc dicendum. Non enim solum
fortasse oportet generationem considerare syllogismorum, sed et potestatem
habere faciendi. Omnium igitur quae sunt, haec quidem sunt talia, ut de nullo
alio praedicentur vere universaliter, ut Cleon, et Callias, et quod singulare,
et sensibile, de his autem alia, nam et homo, et animal uterque horum est. Illa
vero et ipsa quidem de aliis praedicantur, de illis autem alia prius non
praedicantur, alia autem et ipsa de aliis, et de his alia, ut homo de Callia,
et de homine animal. Quoniam ergo quaedam eorum quae sunt de nullo nata sunt
dici, palam: nam sensibilium pene unumquodque est huiusmodi, ut de nullo
praedicetur, nisi, ut secundum accidens, dicimus enim quandoque album illud
Socratem esse, et hoc veniens Calliam. Quoniam autem in sursum pergentibus
statur quandoque, rursum dicemus. Nunc autem sit hoc positum, de iis ergo
praedicatum aliquod non est demonstrare nisi secundum opinionem, sed haec de
aliis, neque singularia de aliis, sed alia de ipsis. Quae autem in medio sunt,
manifestum quoniam utrumque contingit, nam et haec de aliis, et alia de his
dicuntur, et pene rationes et considerationes sunt maxime de his. Oportet ergo
propositiones circa unumquodque horum sic sumere supponentem, ipsum primum et
definitiones, et quaecunque propria sunt rei, deinde post hoc quaecunque
sequuntur rem. Et rursum quae res sequitur, et quaecunque non contingit ipsi
inesse, quibus autem ipsa non contingit, non sumendum, eo quod convertitur
privativa. Dividendum autem est, et eorum quae sequuntur, quaecunque in eo quod
quid est, et quaecunque ut propria, et quaecunque ut accidentia praedicantur,
et horum quae secundum opinionem, et quae secundum veritatem. Quanto enim
plurium talium abundaverit quis, citius inveniet conclusionem, quanto autem veriorum,
magis demonstrabit. Oportet autem eligere non quae sequuntur aliquam, sed
quaecunque totam rem sequuntur, ut non quod aliquem hominem, sed quod omnem
hominem sequitur, per universales enim propositiones fit syllogismus. Cum autem
est indefinitum, incertum si universalis est propositio, cum vero definitum,
manifestum. Similiter autem eligendum et quae ipsum sequitur tota, propter
dictam causam. Ipsum autem quod sequitur, non est sumendum totum sequi, dico ut
hominem omne animal, aut musicam, omnem disciplinam, sed simpliciter solum
sequi quemadmodum et praetendimus, etenim inutile alterum et impossibile, ut
omnem hominem esse omne animal, vel iustitiam omne bonum, sed cui consequens est,
in illo omni esse dicitur. Quando autem ab aliquo continetur subiectum, cuius
consequentia oportet sumere, quae universale quidem sequuntur, vel non
sequuntur, non eligendum in his, sumpta enim sunt in illis quaecunque animal et
hominem sequuntur, et quaecunque non animali insunt, similiter. Quae autem in
unoquoque sunt propria, sumendum: sunt enim quaedam speciei propria praeter
genus, necesse est enim diversis speciebus propria quaedam inesse. Neque autem
universale eligendum iis quae sequitur quod continetur, ut animal iis quae
sequitur homo, necesse est enim si hominem sequitur animal, et haec omnia
sequi, convenientiora autem haec hominis electioni. Sumendum autem et quae
plerumque sequuntur ea quae consequuntur, nam et problematibus quae plerumque,
et syllogismus ex propositionibus, quae plerumque aut in omnibus, aut
aliquibus, similis enim est uniuscuiusque conclusio principiis. Amplius quae
omnibus sequentia sunt, non eligendum, non enim erit syllogismus ex ipsis, ob
quam autem causam, in sequentibus erit manifestum. Construere ergo volentibus
aliquid de aliquo toto, eius quidem quod construitur, inspiciendum ad subiecta
de quibus ipsum dicitur, de quo autem oportet praedicari quaecunque hoc
sequuntur. Si enim aliquod horum sit idem, alterum alteri necesse est inesse.
Si autem non quoniam omni, sed quoniam alicui, quae sequitur utrumque, si enim
aliquod horum idem fuerit, necesse est alicui inesse Quando autem nulli
oporteat inesse, cui quidem oportet non inesse, ad sequentia subiecti, quod
autem oportet non inesse, inspiciendum ad ea quae non contingunt illi adesse.
Aut conversim cui quidem oportet non inesse, ad ea quae non contingunt eidem
adesse, quod vero non inesse, inspiciendum ad sequentia. Nam si haec sint eadem
utrorumque, nulli contingi alteri alterum inesse, fit enim quandoque quidem in
prima figura syllogismus, quandoque autem in media. Si autem alicui non inesse,
cui quidem oportet non inesse, quae consequitur: quod vero non inesse, quae non
possibile est illi inesse. Si enim aliquid horum sit idem, necesse est alicui
non inesse. Magis autem fortasse erit sic, unumquodque eorum quae dicta sunt
manifestum. Sint enim sequentia quidem A, in quibus B, quae autem ipsum
sequitur, in quibus C, quae autem non contingunt ei inesse, in quibus D, rursum
autem ipsi E quae quidem insunt, in quibus F, quae autem ipsum sequitur, in
quibus G, quae autem non contingunt eidem inesse, in quibus H. Si ergo eidem
aliquid eorum quae sunt C, alicui eorum quae sunt F, necesse est A omni E
inesse, nam F quidem omni E, C autem omni A, quare omni E inest. Si autem C et
G idem, necesse est alicui E inesse A, nam id quod est E A, id vero quod est G
E, omne ei sequitur. Si autem F et D sint idem, nulli E inerit ex proprio
syllogismo, quoniam enim convertitur privativa, et F ei quod est D idem, nulli
F inerit A, F autem omni E. Rursus si B et H idem, nulli E inerit A, nam B A
quidem omni, ei autem in quo E nulli inerit. Idem enim erat ei quod est H, B; H
autem nulli E inerat. Si autem G et D idem, A alicui E non inerit, nam ei quod
est G non inerit A, quoniam neque D, G autem sub E est, quare alicui E non
inerit. Si autem G et B idem, conversus erit syllogismus, nam G inerit omni A,
nam B ei quod est A, E autem ei quod est B, idem enim erat ei quod est G, A
autem ei quod est E, omni quidem non necessarium est inesse, alicui autem
necessarium, eo quod convertatur universale praedicativum in particulare. Manifestum
ergo quoniam ad praedicta perspiciendum utrinque in unaquaque quaestione, per
haec enim omnes syllogismi. Oportet autem et sequentium, et quibus sequitur
singulum, ad prima et universalia maxime inspicere, ut E quidem magis ad k F
quam ad F solum, A autem ad k C magis quam ad C solum. Si enim ei quod est k F
inest A, et ei quod est F inest et ipsi E, si vero hoc non sequitur A,
possibile est id quod est F sequi. Similiter autem et in quibus idem sequitur,
considerandum, nam si primis, et iis quae sub ipsis sunt, sequitur; si autem
non his, et iis quae sub ipsis sunt, possibile. Palam autem quoniam per tres
terminos et duas propositiones consideratio, et per praedictas figuras syllogismi
omnes, monstratur enim omni quidem E inesse A, quando eorum quae sunt C F idem,
quiddam sumitur, hoc autem erit medium, extremitates autem A et E, fit enim
prima figura. Alicui autem quando C et G sumitur idem, hoc autem postrema
figura, medium enim fit G. Nulli vero quando D et F idem; sic autem et prima
figura, et media: prima quidem, quoniam nulli F inest A, siquidem convertitur
privativa, F autem omni E. Media autem quoniam D A quidem nulli, E autem omni
inest. Alicui autem non inesse, quando D et G idem fuerit, haec autem postrema
figura, nam A quidem nulli G inerit, E vero omni G; manifestum igitur est
quoniam per praedictas figuras omnes syllogismi. Et quoniam non eligendum
quaecunque omnibus sequuntur, eo quod nullus fiat syllogismus ex ipsis, nam
construere quidem non omnino erat ex sequentibus, privare autem non contingit
per ea quae omnibus sequuntur, oportet huic quidem inesse, illi vero non
inesse. Manifestum autem quoniam et aliae considerationes quae secundum
electiones, inutiles ad faciendum syllogismum. Ut si sequentia utrumque eadem
sint, aut quae sequitur A, et quae non contingit E inesse, aut rursum
quaecunque non possibile est utrique inesse, non enim fit syllogismus per haec.
Nam si sequentia sunt eadem, ut B et F, media fit figura praedicativas habens utrasque
propositiones. Si autem ea quae sequitur A, et quae non contingit E, ut C, et
H, prima erit figura privativam habens propositionem ad minorem extremitatem.
Si autem quaecunque non contingunt utrique, ut D et H, privativae utraeque
propositiones erunt vel in prima figura, vel in media, sic autem nullo modo
erit syllogismus. Palam autem et quae eadem, sumendum secundum considerationem,
et non quae diversa vel contraria, primum quidem quoniam medii gratia,
inspectio, medium autem non diversum, sed idem oportet sumere. Deinde et in
quibus accidit fieri syllogismum quod sumantur contraria, aut non contigentia
eidem inesse, in praedictos omnia reducuntur modos. Ut si B et F sint
contraria, aut non contingant eidem inesse, erit enim his sumptis syllogismus,
quoniam nulli E inest A, sed non ex ipsis, sed ex praedicto modo, nam B A
quidem omni, E autem nulli inerit, quare necesse est B idem esse alicui eorum
quae sunt H. Rursum si B et G non possint eidem adesse, erit quoniam alicui E non
inerit A, nam et sic media erit figura, nam B A quidem omni, G vero nulli
inerit, quare necesse est G idem esse alicui eorum quae sunt D, nam non
contingere G et B eidem inesse nihil differt, aut G alicui D idem esse, omnia
enim sumpta sunt in D, quae non contingunt A inesse. Manifestum ergo quoniam ex
istis quidem inspectionibus nullus fit syllogismus, et si B et F sint
contraria, idem esse B alicui H, et syllogismum semper fieri per haec. Accidit
ergo sic inspicientibus considerare viam aliam necessariam, eo quod quandoque
latet identitas horum quae sunt B et H. Eodem autem modo se habent et qui ad
impossibile deducunt syllogismi, ostensivis, nam et ipsi fiunt per ea quae
sequuntur, et quibus sequitur utrumque. Et eadem consideratio in utrisque, nam
quod monstratur ostensive, et per impossibile est syllogizare, et per eosdem
terminos, et quod per impossibile et ostensive. Ut quoniam A nulli E inest,
ponatur enim alicui inesse, ergo quoniam B omni A, A autem alicui E, et B
alicui E inerit, sed nulli inerat. Rursum quoniam alicui E inest A, si enim
nulli E inest A, E autem omni G, nulli G inerit A, sed omni inerat. Similiter
autem est in aliis propositis, semper enim erit in omnibus per impossibile
ostensio, ex sequentibus, et quibus sequitur utrumque. Et in uno quoque
proposito, eadem consideratio et ostensive volenti syllogizare, et ad
impossibile ducere, nam ex eisdem terminis utraeque demonstrationes. Ut si
ostensum est nulli E inesse A, quoniam accidit et B alicui E inesse, quod est
impossibile. Si sumptum sit E quidem nulli B, A autem omni B inesse, manifestum
est enim quoniam nulli E inerit A. Rursum si ostensive syllogizatum sit A
inesse nulli E, suppositis inesse per impossibile monstrabitur nulli inesse,
similiter autem et in aliis. In omnibus enim necesse est iis qui per
impossibile communem aliquem sumere terminum alium A subiectis, ad quem erit
mendacii syllogismus, quare conversa ea propositione, altera autem similiter se
habente, ostensivus erit syllogismus per eosdem terminos. Differt autem ostensivus
ab eo qui ad impossibile, quoniam in ostensivo secundum veritatem ambae
propositiones ponuntur, in eo autem qui ad impossibile, falsa una. Haec vero
erunt magis manifesta per sequentia quando de impossibili dicemus; nunc autem
tantum nobis sit manifestus, quoniam ad haec perspiciendum, et ostensive
volentibus syllogizare, et ad impossibile deducere. (0673C)In aliis autem
syllogismis quicunque sunt ex hypothesi, ut quicunque secundum transsumptionem,
aut secundum qualitatem in subiectis, non in prioribus, sed in transsumptis
erit consideratio, modus autem inspectionis idem: considerare autem oportet, et
dividere quot modis sunt ex hypothesi, monstratur ergo unumquodque propositorum
sic. Est autem et alio modo quaedam syllogizare horum, ut universalia per
particularem inspectionem ex hypothesi. Si enim C et G eadem sint, solum G
autem sumatur E inesse, omni E inerit A, et rursum si G et D eadem, solum autem
de G praedicetur E, quoniam nulli E inerit A, manifestum ergo quoniam sic
inspiciendum. Eodem autem modo et in necessariis, et in contingentibus, nam
eadem consideratio, et per eosdem terminos erit, eodemque ordine et
contingentis, et inesse syllogismus. Sumendum autem et in contingentibus et
quae non insunt, possibilia autem inesse. Ostensum est enim quoniam et per haec
fit contingentis syllogismus, similiter autem se habebit et in aliis
praedicationibus. Manifestum ergo ex praedictis quoniam non solum possibile est
per hanc viam fieri omnes syllogismos, sed etiam quoniam per aliam impossibile.
Omnis enim syllogismus ostensus est quoniam per aliquam praedictarum figurarum
fit, has autem non contingit per alia constitui quam per sequentia et quae
sequitur unumquodque, ex his enim propositiones, et medii sumptio, quare nec
syllogismum possibile est fieri per alia. Ergo methodus quidem de omnibus eadem
est, et circa philosophiam, et circa autem quamlibet disciplinam. Oportet enim
quae insunt, et quibus insunt circa unumquodque colligere, et his quamplurimis
abundare, et hoc per tres terminos considerare, destruentem quidem sic,
construentem vero sic, et secundum veritatem quidem, ex iis quae secundum
veritatem scripta sunt inesse, ad dialecticos autem syllogismos, ex
propositionibus quae sunt secundum opinionem. Principia autem syllogismorum
universaliter quidem dicta sunt, et quomodo se habeant, et quomodo oportet
inquirere ea, quatenus non aspiciamus ad omnia quae dicuntur, neque eadem
construentes et destruentes, neque construentes de omni aut de aliquo,
destruentes ab omnibus aut ab aliquibus, sed ad pauciora et determinata. Secundum
singulum autem eorum quae sunt eligere, ut de bono aut disciplina. Propria
autem in unaquaque sunt plurima, quare principia quidem quae sunt circa
unumquodque, experimento est crescere, dico autem ut astrologicam quidem experientiam
astrologicae disciplinae, sumptis enim sufficienter apparentibus, sic inventae
sunt astrologicae demonstrationes. Similiter autem et circa quamlibet aliam se
habet et artem et disciplinam. Quare si sumantur quae insunt circa unumquodque,
nostrum erit iam demonstrationes prompte declarare: si enim nihil secundum
historiam omittatur eorum quae subtiliter et vere insunt rebus, habebimus de
omni (cuius quidem non est demonstratio) hanc invenire et demonstrare, cuius
autem non nata est demonstratio, hoc facere manifestum. Universaliter ergo quo
oportet modo propositiones eligere pene dictum est, per diligentiam autem
pertransivimus in eo negotio quod circa dialecticam est.Quoniam autem divisio
per genera parva quaedam particula est dictae methodi facile videre: est enim
divisio velut infirmus syllogismus, nam quod oporteat quidem ostendere petitur,
syllogizatur vero semper aliquid superiorum. Primum autem idem hoc latuit omnes
utentes ea, et suadere conati sunt quoniam esset possibile de substantia
demonstrationem fieri, et de eo quod est quid; quare neque quoniam contingebat
syllogizare eos qui dividunt, intellexerunt, neque quoniam contingebat sic
quemadmodum diximus. Ergo in demonstrationibus quidem cum oporteat quid
syllogizare, oportet medium per quod fit syllogismus minus semper esse, et non
universaliter de prima extremitate. Divisio autem contrarium vult, nam
universalius sumit medium. Sit enim animal quidem in quo A, mortale autem in
quo B, et immortale in quo C, homo vero cuius terminum oportet sumere in quo D,
omne ergo animal accipit aut mortale, aut immortale: hoc autem est quidquid
erat, omne esse aut B, aut C. Rursus hominem semper qui dividit, ponit animal
esse, quare de D sumit A esse, ergo syllogismus quidem est, quoniam D, aut B,
aut C omne erit, quare hominem aut mortalem, aut immortalem oportet sumere, nam
mortale quidem, aut immortale esse necessarium est animal, mortale autem non
necessarium est, sed petitur. Hoc autem erat quod oportebat syllogizare. Et
rursus qui ponit A quidem animal mortale in quo autem B pedes habens, in quo
autem C, non habens pedes, hominem vero D, similiter sumit A quidem, aut in B,
aut in C esse. Omne enim animal mortale aut pedes habens, aut pedes non habens
est, de D autem A, nam hominem animal mortale sumpsit esse, quare habens pedes,
vel non habens pedes esse animal, necesse est hominem, pedes autem habens non
necesse est, sed sumit, hoc autem erat quod oportebat rursum ostendere. Et ad
hunc modum semper dividentibus, universale quidem accidit eis medium sumere, de
quo oporteat ostendere et differentias et extremitates. In fine autem quoniam
hoc est homo, aut quidquid erat quod quaeritur, nihil dicunt manifestum, quare
necessarium est esse, etenim aliam viam faciunt omnem, non quidem contingentes
idoneitates, opinantes esse. Manifestum est autem quoniam neque destruere hac
via est, neque de accidente aliquid, aut de proprio syllogizare, neque de
genere, neque de quibus ignoretur utrum hoc modo aut illo se habet, ut putasne
diameter est symeter, vel asymeter? si enim sumat quoniam omnis longitudo est
symetros vel asymetros, diameter autem longitudo, syllogizatum est quoniam
symeter vel asymeter est diameter. Si autem sumetur incommensurabile, quod
oportebat syllogizare sumetur, non ergo est ostendere, nam via quidem haec, per
hanc autem non est ostendere symetrum vel asymetrum, in quo A longitudo, B
autem symeter aut asymeter, diameter C. Manifestum est igitur quoniam neque ad
omnem considerationem congruit inquisitionis modus, neque in quibus maxime
videtur convenire, in his est utilis. Ex quibus ergo demonstrationes fiunt, et
quomodo, et ad quae perspiciendum secundum unumquodque propositum manifestum ex
dictis. Quomodo autem reducemus syllogismos in praedictas figuras, dicendum
erit post haec, restat enim consideratio haec, si enim et generationem
syllogismorum inspiciamus, et inveniendi habeamus potestatem, amplius autem
factos reducamus praedictas figuras, finem habebit quod ex principio propositum
est, accidet etiam simul quae praedicta sunt confirmari et manifestiora esse,
quoniam sic se habent per ea quae nunc dicenda sunt. Oportet enim omne quod
verum est, ipsum sibi ipsi manifestum esse omnino. Primum ergo oportet tentare
duas propositiones accipere syllogismi, facilius enim in maiora dividere quam
in minora: maiora autem compositiora sunt quam ea ex quibus componuntur. Deinde
considerare utra in toto, et utra in parte. Et si non ambae sumptae sint, eum
qui ponit alteram. Aliquoties enim universalem protendentes, eam quae in hac
est non sumunt, neque scribentes, neque interrogantes, aut has quidem
protendunt, per quas autem hae concluduntur, omittunt, alia vero vane
interrogant. Considerandum autem si quid superfluum sumptum sit, et si quid
necessariorum omissum, et hoc quidem ponendum, illud vero auferendum, donec
veniat quis ad duas propositiones, sine his enim non est reducere sic interrogatas
orationes. In aliquibus ergo facile est videre quod minus est, aliqui vero
latent, et videntur quidem syllogizare, eo quod necessarium quid accidit ex iis
quae posita sunt. Ut si sumatur, non substantia interempta substantiam non
interimi, ex quibus autem est, interemptis, et quod ex eis est corrumpi. His
enim positis, necessarium est substantiae partem esse substantiam, non tamen
syllogizatum est quod ea quae sumpta sunt, sed desunt, propositiones. Rursum si
cum est homo, necesse est esse animal, et cum est animal, substantiam, et cum
est homo, necesse est esse substantiam, sed nondum syllogizatum est, non enim
se habent propositiones ut diximus. Fallimur autem in talibus eo quod
necessarium quiddam accidat ex his quae posita sunt, quam et syllogismus,
necessarium est, in plus autem est necessarium quam syllogismus, nam omnis
syllogismus, necessarium, necessarium autem non omne syllogismus. Quare non (si
quid accidat positis quibusdam) statim tentandum est reducere, sed primum
secundum est duas propositiones. Deinde sic dividendum in terminos. Medium
autem ponendum terminorum, qui utrisque propositionibus dicitur, necesse est
enim medium in utrisque esse in omnibus figuris. Si ergo subiiciatur et
praedicetur medium, aut ipsum quidem praedicetur, aliud vero illo abnegetur,
prima erit figura. Si autem et praedicetur, et negetur ab aliquo, media erit
figura: si vero alia de illo praedicentur, aut hoc quidem praedicetur, illud
vero ab illo negetur, postrema, sic enim se habuit in postrema figura medium,
similiter autem etsi non universales sint propositiones, nam est eadem
determinatio medii. Manifestum igitur quoniam in qua oratione non dicitur idem
frequenter, non fit syllogismus, non enim sumptum est medium. Quoniam autem
habemus quod propositorum in unaquaque figura clauditur, et in qua universale,
et in qua particulare, manifestum est quoniam non ad omnes figuras
perspiciendum, sed in unoquoque proposito ad propriam. Quaecunque vero in
pluribus concluduntur, medii positione cognoscimus figuram. Frequenter ergo
falli accidit circa syllogismos propter necessarium, quemadmodum dictum est
prius: aliquoties autem propter similitudinem positionis terminorum, quod non
oportet latere nos. Ut si A de B dicitur, et B de C, videbitur enim sic se
habentibus terminis esse syllogismus, non fit autem neque necessarium quidquam,
neque syllogismus. Sit enim in quo A semper esse, in quo autem B intelligibilis
Aristomenes, in quo autem C Aristomenes, verum est autem A inesse B, semper
enim est intelligibilis Aristomenes, sed et B de C, nam Aristomenes est
intelligibilis Aristomenes, A autem non inest C, corruptibilis est enim
Aristomenes; non igitur fiebat syllogismus sic se habentibus terminis, sed
oportebat universaliter A B sumi propositionem: hoc vero falsum quod putabat
omnem intelligibilem Aristomenem semper esse, cum Aristomenes sit
corruptibilis. Rursum sit in quo quidem C Micalus, in quo autem B musicus
Micalus, in quo autem A corrumpi cras. Verum est ergo B de C praedicari, nam
Micalus est musicus Micalus, sed et A de B, corrumpetur enim cras musicus
Micalus, A autem de C falsum: hoc autem idem est priori, non enim verum est
universaliter, Micalus musicus quoniam corrumpetur cras. Hoc autem non sumpto
non erat syllogismus. Haec ergo fallacia fit in eo quod pene, ut enim nihil
differens dicere hoc huic inesse, aut hoc huic omni inesse, concedimus. Frequenter
autem mentiri evenit, eo quod non bene exponuntur secundum propositionem termini,
ut si A quidem sit sanitas, B autem aegritudo, C vero homo, verum est enim
dicere quoniam A nulli B contingit inesse, nulli enim aegritudini sapitas
inest; et rursum quoniam B inest omni C, omnis enim homo susceptibilis est
aegritudinis, videbitur ergo accidere nulli homini contingere sanitatem inesse.
Huius autem causa est quod non bene exponuntur termini secundum locutionem,
quoniam transsumptis quae iis sunt secundum habitudines, non erit syllogismus.
Ut si pro sanitate quidem ponatur sanum, pro aegritudine autem aegrum, non enim
verum est dicere quoniam non contingit aegrotanti inesse sanum esse, hoc autem
non sumpto, non fit syllogismus, nisi contingentis. Hoc autem non impossibile,
contingit enim nulli homini inesse sanitatem. Rursum in media figura similiter
erit falsum. Nam sanitatem aegritudini quidem nulli, homini vero omni contingit
inesse, quare nulli homini aegritudo. In tertia autem figura secundum
contingere accidit falsum, etenim sanitatem, et aegritudinem, et disciplinam,
et ignorantiam, et omnino contraria omni eidem contingit inesse, sibi vero
invicem impossibile, hoc autem confessum in praedictis. Cum enim eidem plura
contingere inesse, contingebant et sibi invicem. Manifestum igitur quoniam in
omnibus his fallacia fit propter terminorum expositionem, transsumptis enim his
quae sunt secundum habitudines, nihil fit falsum. Palam ergo quoniam secundum
huiusmodi propositiones semper quod est secundum habitum, pro habitu sumendum et
ponendum terminum. Non oportet autem terminos semper quaerere nomine exponi,
saepe enim erunt orationes quibus non ponuntur nomina, quare et difficile erit
reducere huiusmodi syllogismos, aliquot es autem et falli accidet propter
huiusmodi inquisitionem, ut quoniam immediatorum erit syllogismus; sit enim A
duo recti, B autem triangulus, C vero aequicrurus; ergo ei quod est C inest A
propter B; ei vero quod est B, non iterum propter aliud, per se enim triangulus
habet duos rectos, quare non erit medium eius quod est A B, cum sit
demonstrativum. Manifestum enim quoniam medium non sic semper est sumendum ut
hoc aliquid, sed aliquando orationem, quod accidit et in praedicto. Inesse
autem primum medio, et hoc postremo non oportet sumere, ut praedicentur semper
ad se invicem similiter, et primum de medio, et hoc de postremo, et in non
inesse similiter, sed quoties dicitur esse et verum dicere, hoc toties
arbitrari oportet significare et inesse. Ut quoniam contrariorum una est
disciplina: sit enim A unam esse disciplinam, B autem contraria sibi invicem, A
ergo inest B, non quoniam contraria unam esse eorum disciplinam, sed quoniam
verum est dicere de ipsis unam esse eorum disciplinam. Accidit autem quandoque
primum de medio dici, medium autem de tertio non dici, ut si sophia est
disciplina, boni autem est sophia: conclusio, quoniam boni est disciplina, et
non bonum quidem est disciplina, sophia autem est disciplina. Quandoque autem
medium quidem de tertio dicitur, primum autem de medio non dicitur, ut si
qualis omnis est disciplina, aut contrarii. Bonum autem est, et contrarium, et
quale: conclusio quidem, quoniam boni est disciplina. Non est autem bonum
disciplina, neque quale, neque contrarium, sed omnium disciplina. Non est autem
bonum disciplina, neque conclusio secundum rectum, neque quale, neque contrarium,
sed bonum haec. Est autem quandoque neque primum de medio, neque hoc de tertio,
primo de tertio quandoque quidem dicto, quandoque autem non dicto. Ut si cuius
est disciplina, huius est genus, boni autem est disciplina: conclusio, quoniam
boni est genus. Praedicatur autem nullum de nullo, si autem cuius est
disciplina, genus est hoc, boni autem est disciplina: conclusio, quoniam bonum
est genus: ergo de extremo quidem praedicatur primum, de se autem invicem non
dicuntur. Eodem autem modo et non inesse sumendum, non enim semper significat
non inesse hoc huic, non esse hoc, hoc; sed aliquando non esse hoc huius, aut
hoc huic: ut quoniam non est motionis motus, aut generationis generatio,
voluptatis autem est, non ergo voluptas generatio. Aut rursus quoniam risus est
signum, signi autem non est signum, quare non est signum risus; similiter autem
et in aliis, in quibus interimitur propositum, eo quod dicitur aliquo modo ad
id genus. Rursus quoniam occasio non est tempus opportunum, Deo enim occasio
quidem est, tempus autem opportunum non est, eo quod nihil sit Deo conferens.
Terminos enim ponendum est occasionem, et tempus opportunum, et Deum. Propositio
autem sumenda secundum nominis casum, simpliciter enim hoc dicimus de omnibus,
quoniam terminos quidem semper ponendum secundum declinationes nominum, ut
homo, aut bonum, aut contraria, aut hominis, aut boni, aut contrariorum.
Propositiones autem sumendum secundum cuiusque casus, aut enim quoniam huic ut
aequale, aut quoniam huius ut duplum, aut quoniam hoc ut feriens, vel videns,
aut quoniam hic ut homo, animal, aut si quolibet modo aliter cadit nomen
secundum propositionem, inesse autem hoc huic, et verum esse hoc de hoc, toties
sumendum, quoties praedicamenta divisa sunt, et haec aut aliquo modo, aut
simpliciter, amplius aut simplicia, aut complexa. Similiter autem et non
inesse. Considerandum haec autem, et determinandum optimum. Reduplicatum autem
in propositionibus ad primam extremitatem ponendum, non ad medium, dico autem
ut si fiat syllogismus, quoniam iustitiae est disciplina quoniam bonum, ad
primam extremitatem ponendum. Sit enim A disciplina quoniam bonum, in quo autem
B bonum, in quo autem C iustitia, ergo verum est A de B praedicari. Nam boni
est disciplina quoniam bonum. Sed et B de C, nam iustitia quiddam bonum est; sic
ergo fit resolutio. Si autem ad B ponatur, quoniam bonum, non erit, nam A
quidem de B verum erit, B autem de C non erit verum, nam bonum quoniam bonum
praedicari de iustitia falsum est, et non intelligibile. Similiter autem et si
salubre ostendatur, quoniam disciplinatum est in eo quod bonum, aut
hircocervus, opinabilis in eo quod existens, aut homo corruptibilis in eo quod
sensibile, in omnibus enim praedicatis ad extremum reduplicationem ponendum. Non
est autem eadem positio terminorum, quando simpliciter quidem syllogizatum
fuerit, et quando hoc aliquid, aut quo, aut quomodo. Dico autem ut quando bonum
disciplinatum ostensum erit, et quando disciplinatum quoniam bonum. Sed
simpliciter quidem disciplinatum ostensum est medium ponendum ens, si autem quoniam
bonum, quid ens. Sit enim A disciplina quoniam quid ens, in quo autem B ens
quid, in quo autem C bonum, verum est ergo A de B praedicari, erat enim
disciplina alicuius entis, quoniam quid ens, sed et B de C, nam in quo C ens
quid, quare et A de C, erit ergo disciplina boni quoniam bonum, erat enim quid
ens, proprie substantiae signum. Si autem ens medium positum sit, et ad
extremum ens simpliciter, et non quid ens dictum sit, non erit syllogismus,
quoniam est disciplina boni quoniam bonum, sed quoniam ens, ut si sit in quo A
disciplina quoniam ens, in quo B ens, in quo C bonum. Manifestum igitur quoniam
in particularibus syllogismis sic sumendum terminos. Oportet autem accipere
quae idem possunt nomina pro nominibus, et orationes pro orationibus, et nomen
et orationem et semper pro oratione nomen suscipere, facilior est enim
terminorum expositio, ut si nil differt dicere suspicabile opinabilis non esse
genus, aut non esse idem quiddam suspicabile, quod opinabile, nam si idem est
quod significatur, pro oratione dicta, suspicabile et opinabile terminos
ponendum. Quoniam vero non est idem voluptatem esse bonum, et esse voluptatem
quod bonum, non similiter ponendum terminos; sed si est syllogismus quoniam
voluptas quod bonum, terminum ponendum quod bonum; si autem quoniam bonum,
bonum, similiter autem et in aliis. Non est autem idem neque esse, neque dicere
quoniam cui B inest, huic quoque omni A inest, et dicere, cui omni B inest, et
A inest omni, nihil enim prohibet B inesse C, non autem omni. Ut sit B pulchrum
quid, C autem album, si igitur alicui albo inest pulchrum quid, verum est
dicere quoniam albo inest pulchrum, sed non omni fortasse. Si ergo A inest B,
non omni autem de quo B (neque si omni C, inest B, neque si solum alicui), non
necesse est ei quod est C inesse A, non quia non omni, sed nec inesse ei quod
est C. Si autem de quocunque B dicatur vere, huic omni inest A, accidet A de
quo omni B dicitur, de eo omni dici. Si autem A dicitur de omni de quo B
dicatur, nihil prohibet ei quod est C inesse B, non omni autem A, aut non
inesse omnino. In tribus igitur terminis manifestum est quoniam de quo B quidem
omni, et A dicitur, hoc est de quibuscunque B dicitur, de omnibus dicitur et A,
et si B quidem de omni, et A similiter, si autem non de omni, non necesse est A
inesse omni. Non oportet autem arbitrari propter expositionem accidere aliquod
inconveniens, non enim laboramus in eo quod aliquid sit hoc, sed quemadmodum
geometer pedalem, et rectam hanc esse et sine latitudine dicit quae non est,
sed non sic utitur, ut eis syllogizans. Omnino enim quod non est ut totum ad
partem, et aliud ad hoc ut pars ad totum, ex nullo talium ostendit
demonstrator, neque enim fit syllogismus, expositione autem sic utimur, ut et
sentiat qui discit dicentes, non enim sic ut sine his non possibile sit
demonstrare, quemadmodum ex quibus est syllogismus. Non lateat autem nos,
quoniam in eodem syllogismo, non omnes conclusiones per unam eamdem figuram
sunt, sed haec quidem per hanc, illa vero per aliam. Palam ergo quoniam et resolutiones
sic faciendum. Quoniam autem non omne propositum in omni figura, sed in
unaquaque disposita sunt, manifestum est ex conclusione in qua figura sit
quaerendum. Et ad definitiones orationum quaecunque ad unum quiddam sunt
argumentatae in eorum quae insunt termino, ad quod argumentatum est ponendum
terminum, et non totam orationem, minus enim contingit perturbari propter
longitudinem, ut si quis aquam ostendit quoniam est humidus potus, potum et
aquam terminos ponendum. Amplius autem ex hypothesi syllogismos non est
tentandum reducere, nam non est ex iis quae posita sunt reducere; non enim per
syllogismum ostensi sunt, sed ad placitum concessi sunt omnes. Ut si quis
ponat, si una quaedam potestas non sit contrariorum, neque disciplinam esse
unam; deinde disputet quoniam non est una potestas contrariorum, ut sanativi et
aegrotativi, simul enim idem erit sanativum et aegrotativum. Quoniam autem non
est omnium contrariorum una potestas, ostensum est, sed quoniam disciplina non
una, non est ostensum; quamvis confiteri sit necesse, at non ex syllogismo,
verum ex hypothesi; hoc igitur non est reducere, quoniam non una potestas est:
hic enim fortassee erat syllogismus, illud autem hypothesis. Similiter autem in
his qui per impossibile concluduntur, nam neque hoc est resolvere, sed ad
impossibile quidem reductio est; syllogismo enim monstratur; alterum autem non
est, nam ex hypothesi concluditur. Differunt autem A praedictis quoniam in
illis quidem oportet prius confiteri, si debet concedere, ut si ostendatur una potestas
contrariorum, et disciplinam es E eamdem; hic autem et non prius confessi
concedunt, eo quod manifestum sit falsum, ut posita dian etro symetro, eo quod
imparia esse aequalia paribus. Plures autem et diversi terminantur ex
conditione, quos prospicere oportet, et notare apte. Quae ergo horum
differentiae, et quoties fiunt, qui sunt ex hypothesi, postea dicemus. Nunc
autem tantum sit nobis manifestum quoniam non est resolvere in figuras
huiusmodi syllogismos, et ob quam causam diximus. Quaecunque autem in pluribus
figuris monstrantur proposita, si in altera syllogizetur, est reducere
syllogismum in alteram, ut eum qui in prima est privativum in secundam figuram,
et eum qui in media est in primam. Non omnes autem, sed quosdam, erit autem in
sequentibus manifestum. Si enim A nulli B, B autem omni C, A nulli C, sic ergo
prima figura; si autem convertatur privativa, media erit. Nam B A quidem nulli,
C autem omni inerit. Similiter autem et si non universalis, sed particularis
fit syllogismus, ut si A quidem nulli B, B autem alicui C, conversa enim
privativa media erit figura. Eorum autem syllogismorum, qui sunt in secunda
figura, universales quidem reducentur in primam figuram, particularium autem
alter solum. Insit enim A B quidem nulli, C vero omni, conversa privativa prima
erit figura, nam B quidem nulli A, A autem omni C inerit. Si autem
praedicativum quidem sit ad B, privativum autem ad C, primus terminus ponendus
est C, hoc enim nulli A, A autem omni B, quare nulli B inerit C, ergo et B
nulli C, convertitur enim privativa.Si autem particularis sit syllogismus,
quando privativum quidem erit ad maiorem extremitatem, resolvetur in primam
figuram, ut si A nulli B, B autem alicui C, conversa enim privativa prima erit
figura, nam B quidem nulli A, A autem alicui C. Quando vero praedicativum, non
resolvetur, ut si A quidem omni B, C vero non omni, non enim suscipit
conversionem A B, neque cum fit, erit syllogismus. Rursus qui in tertia quidem
sunt figura, non resolvuntur omnes in primam, qui autem sunt in prima, omnes in
tertiam. Insit enim A quidem omni B, B autem alicui C, ergo quia convertitur
particularis praedicativa, inerit et C alicui B, A vero omni B inerat, quare
fit tertia figura. Et si privativus sit syllogismus, similiter: convertitur
enim particularis affirmativa, quare A quidem nulli B, C autem alicui inerit. Eorum
autem sylogismorum qui sunt in postrema figura unus tantum non resolvitur in
primam, quando non universalis ponitur privativa, alii autem omnes resolvuntur.
Praedicentur enim de omni C, et A et B, ergo convertetur C ad utrumque
particulariter; inerit ergo A alicui B, quare erit prima figura, siquidem A
omni C, C vero alicui B; et si A quidem omni C, B autem alicui C, cadem ratio,
convertitur enim ad B C. Si autem B quidem omni C, A autem alicui C, primus
ponendus B, nam B omni C, C autem alicui A, quare B alicui A, quoniam autem
convertitur particularis, et A alicui B inerit. Et si privativus sit
syllogismus universalibus terminis, similiter sumendum. Insit enim B omni C, A
autem nulli C, ergo alicui B inerit C, A autem nulli C, quare erit medium C.
Similiter autem et si privativa quidem si universalis, praedicativa autem
particularis, nam A quidem nulli C, C autem alicui B inerit. Si autem
particularis sumatur privativa, non erit resolutio, ut si B quidem omni C, A
autem alicui C non inest, conversa enim B C, utraeque propositiones erunt
particulares.Manifestum autem quoniam ad resolvendum ad se invicem figuras,
quae ad minorem extremitatem est propositio, convertenda in utrisque figuris,
hac conversa, transitio fit; eorum autem qui in media sunt figura, alter quidem
resolvitur, alter vero non resolvitur in tertiam, nam cum sit universalis privativa,
resolvitur. Si enim A nulli quidem B, alicui autem C, utraque similiter
convertitur ad A, quare B quidem nulli A, C vero alicui, medium ergo A. Quando
autem A omni B, C autem alicui non insit, non fit resolutio, neutra enim
propositionum ex conversione universalis. Qui autem ex tertia sunt figura,
resolventur in mediam, quando fuerit universalis privativa, ut si A nulli C, B
autem alicui, aut omni C, nam C, A quidem nulli, B autem alicui inerit. Si
autem particularis sit privativa, non resolvetur, non enim suscipit conversionem
particularis negativa. Manifestum ergo quoniam iidem syllogismi non resolvuntur
in his figuris, qui nec in primam resolvebantur, et quoniam in primam figuram
reductis syllogismis, isti soli syllogismi per impossibile clauduntur. Quomodo
ergo oportet syllogismos reducere, et quoniam resolvuntur figurae in se
invicem, manifestum ex dictis. Differt autem in construendo vel destruendo
opinari, aut idem, aut diversum significare, non esse hoc, et esse non hoc, ut
non esse album, ei quod est esse non album; non enim idem significant, nec est
negatio eius quae est esse album ea quae est esse non album, sed non esse
album. Ratio autem huius haec est; similiter enim se habet possibile est
ambulare ad possibile non ambulare, id quae est esse album ad esse non album,
et scit bonum ad scit non bonum: nam scit bonum vel sciens bonum nihil differt,
neque potest ambulare vel est potens ambulare; quare et opposita, non potest
ambulare et non est potens ambulare. Si igitur non est potens ambulare idem
significat et est potens non ambulare, ipsa simul inerunt eidem, nam idem
potest ambulare et non ambulare, et idem sciens bonum et non bonum est.
Affirmatio autem et negatio non sunt oppositae simul in eodem. Quemadmodum ergo
non idem est, non scire bonum et scire non bonum, nec esse non bonum et non
esse bonum idem, nam proportionalium, si alterum sit, et alterum, nec esse non
aequale et non esse aequale idem, huic enim quod est non aequale subiacet
aliquid, et hoc est inaequale, illi vero nihil, eo quod aequale quidem vel
inaequale non omne est, aequale autem vel non aequale omne; amplius, est non
album lignum et non est album lignum non simul sunt, si enim est lignum non
album, erit lignum, quod autem non est album lignum, non necesse est esse
lignum: quare manifestum est quoniam non est eius quod est bonum, est non
bonum, negatio; si ergo de omni uno vel affirmatio, vel negatio vera, si non
est negatio, palam quoniam affirmatio aliquo modo erit; affirmationis autem
omnis, negatio est, et huius ergo, ea quae est non est, non bonum. Habent autem
ordinem hunc ad invicem, sit esse quidem bonum in quo A, non esse autem bonum
in quo B, esse autem non bonum in quo C sub B, non esse autem non bonum in quo
D sub A, omni ergo inerit aut A, aut B, et nulli eidem, et omni aut C, aut D,
et nulli eidem, et cui C inest, necesse est B omni inesse. Si enim verum est
dicere quoniam est non album, et quoniam non est album, verum; impossibile est
enim simul esse album et esse non album, aut esse lignum album et esse lignum
non album: quare si non affirmatio, et negatio inerit. Ei autem quod est B, non
semper C, quod enim omnino non est lignum, neque lignum erit album, nec non
album. E converso autem cui inest A, et D omni inest, aut enim C, aut D:
quoniam autem non possunt simul esse non album et esse album, D inerit, nam de
eo quod est album verum est dicere quoniam non est non album. De D autem non
omnino A erit, nam de eo quod omnino non est lignum, non verum est dicere A
quoniam est lignum album; quare D verum est, et A non verum, quoniam est lignum
album. Palam autem quoniam et A et C nulli eidem insunt sed B et D contingit
eidem alicui inesse. Similiter autem tem se habent et privationes ad
praedicationes eadem positione: sit enim aequale in quo A, non aequale in quo
B, inaequale in quo C, non inaequale in quo D. In pluribus autem quorum his
quidem inest, illis vero non inest idem, negatio quidem similiter vera fit, ut
quoniam non sunt alba omnia, aut quoniam non est album unumquodque, aut quoniam
est non album unumquodque, aut quoniam omnia sunt non alba, falsum est. Similiter
autem et eius quae est omne animal album, non haec (est non album omne animal)
negatio, ambae enim falsae, sed es, non omne animal album. Quoniam autem palam
quod aliud significat est non album, et non est album, et illa quidem
affirmatio, haec vero negatio, manifestum quoniam non est idem modus monstrandi
utrumque, ut quoniam quidquid est animal, non est album, aut contingit non esse
album, et quoniam verum dicere non album, hoc enim est esse non album. Sed
verum quidem dicere, est album, sive non album, idem modus. Constructive enim
ambae per primam ostenduntur figuram, nam verum ei quod est similiter
ordinatur, eius enim quae est, verum dicere album, non haec, verum dicere non
album, negatio, sed haec, non est verum dicere album. Si enim verum est dicere
quidquid est homo musicum esse, aut non musicum esse, quidquid est animal
sumendum musicum esse, aut non musicum esse, et ostensum est. Non esse autem
musicum quidquid est homo, destructive monstratur secundum dictos tres modos. Simpliciter
autem quando sic se habent A et B, ut simul quidem eidem non contingant, omni
autem de necessitate alterum, et rursum C et D similiter. Sequitur autem id
quod est C, A, et non convertitur, et id quod est B sequetur D, et non
convertitur, et A quidem et D contingunt eidem, B autem et C non contingunt. Primum
ergo quoniam id quod est B sequitur D, hinc manifestum quoniam eorum quae sunt
C D alterum ex necessitate omni inest, cui autem B non contingit C, eo quod
simul infert A, A autem et B non contingunt eidem, manifestum quoniam D
sequetur B. Rursum quoniam ei quod est A non convertitur C, omni autem vel C,
vel D, contingit A, et D eidem inesse; B autem et C non contingit, eo quod
consequitur A id quod est C, accidit enim quiddam impossibile. Manifestum est
ergo quoniam nec B ei quod est D convertitur, eo quod contingit simul A, D
inesse. Accidit autem aliquoties in huiusmodi terminorum ordine falli, eo quod
opposita non sumantur recte, quorum necesse est omni alterum inesse: ut si A et
B non contingunt simul eidem, necesse est autem inesse cui non alterum,
alterum, et rursus C et D similiter, cui autem C omni sequitur A, accidet enim
cui D, B inesse ex necessitate, quod falsum est; si sumatur enim negatio eorum
quae sunt A B, ea quae est in quibus F, et rursus eorum quae sunt C D, ea quae
est in quibus G. Necesse est igitur omni inesse vel A, vel F, aut enim
affirmationem aut negationem, et rursum, aut C, aut G; affirmatio enim et
negatio, et cui C omni A subiacet, quare cui F omni hoc quod est G. Rursum
quoniam eorum quae sunt F B omni alterum, et eorum quae sunt G D similiter.
Sequitur autem G id quod est F, et id quod est D sequitur B, hoc enim scimus. Si
ergo A id quod est C, et id quod est D sequetur B, hoc autem falsum; E
contrario enim erat in his (quae sic se habent) consequentia. Non enim fortasse
necessarium omni inesse, aut A aut F, nec F aut B: non enim est negatio eius
quod est A hoc quod est F, nam boni non bonum negatio; non autem est idem hoc
quod est non bonum ei quod est neque bonum neque non bonum; similiter autem et
in C D, nam negationes quae sumptae sunt, duae sunt. In quot ergo figuris, et
per quales, et quot propositiones, et quando, et quomodo fit syllogismus,
amplius autem ad quae perspiciendum construenti et destruenti, et quomodo
oporteat quaerere de proposito secundum unamquamque artem, amplius autem per
quam viam sumemus, quae in singulis sunt principia iam pertransivimus.
Quoniam autem alii quidem syllogismorum sunt universales, alii vero
particulares: universales quidem omnes semper plura syllogizant, particularium
autem praedicativi quidem plura, negativi vero conclusionem solam. Nam aliae
quidem propositiones convertuntur, privativa vero non convertitur. Conclusio
vero aliquid de aliquo est, quare alii quidem syllogismi plura syllogizant: ut
si A ostensum sit omni aut alicui B inesse, et B alicui A necessarium est
inesse, et si nulli B inesse A, et B nulli A, hoc autem aliud est A priore. Si
autem A alicui B non insit, non necesse est et B alicui A non inesse; contingit
enim omni A inesse. Haec ergo communis omnium causa universalium et
particularium. Est autem de universalibus, et aliter dicere, quaecunque enim
aut sub medio aut sub conclusione sunt, omnium erit idem syllogismus, si illa
quidem in medio, haec vero in conclusione ponantur, ut si A B conclusio per C,
quaecunque sub B aut sub C sunt, necesse est de omnibus dici A, nam D si in
toto B, et B in A, et D erit in A. Rursum si E in toto C, et C in toto A, et E
in toto A erit. Similiter autem et si privativus sit syllogismus. In secunda
autem figura quod sub conclusione erit, solum erit syllogizare, ut si A insit
nulli B, et omni C, conclusio quoniam nulli C inest B; si autem D sub C est,
manifestum quoniam non inest ei B, iis autem quae sunt sub A, quoniam B non
inest, non palam est per syllogismum, et si non inest B ei quod est E, si est E
sub A, sed inesse quidem B nulli C per syllogismum ostensum est, non inesse
vero A hoc quod est B, indemonstratum sumptum est, quare nec per syllogismum
accidit B non inesse E. In particularibus autem, eorum quidem quae sub conclusione
sunt, non erit necessarium. Non enim fit syllogismus, quando ea sumpta fuerit
particularis, eorum autem quae sunt sub medio, erit omnium, verumtamen non per
syllogismum, ut si A omni B, et B alicui C: nam eius quod sub C est positum,
non erit syllogismus, eius vero quod sub B erit, sed non propter eum qui prius factus
est syllogismum. Similiter autem et in aliis figuris, nam eius quidem quod sub
conclusione est non erit, alterius vero erit, verum non per syllogismum, eo
quod et in universalibus ex indemonstrata propositione quae sunt sub medio
ostendebantur; quare neque hic erit, vel et in illis. Est ergo sic se habere,
ut verae sint propositiones per quas fit syllogismus; est autem ut falsae, est
vero ut haec quidem vera, illa autem falsa, conclusio autem aut vera, aut falsa
ex necessitate. Ex veris ergo non est falsum syllogizare, ex falsis autem
verum, tamen non propter quid, sed quia, nam eius qui est propter quid non est
ex falsis syllogismus, ob quam autem causam in sequentibus dicetur. Primum ergo
quoniam ex veris non possibile falsum syllogizare, hinc manifestum. Si enim cum
est A, necesse est esse B, si non est B, necesse est A non esse; si ergo verum
est A, necesse est et B verum esse, aut accidet idem simul et esse et non esse,
hoc autem impossibile. Non autem quoniam ponitur A unus terminus, accipiatur,
contingere uno aliquo existente, ex necessitate aliquid accidere, non enim
potest. Nam quod accidit ex necessitate conclusio est, per quae autem fit ad
minimum tres sunt termini, duo autem intervalla et propositiones. Si ergo verum
est cui omni inest B et A, cui autem C et B, cui C, necesse est A inesse, et
non potest hoc falsum esse, simul enim erit idem et non inerit; ergo A ut unum,
positum est duas propositiones colligere. Similiter autem se habet et in
privativis, non enim est ex veris ostendere falsum. Ex falsis autem est verum
syllogizare, utrisque propositionibus falsis, et una; hac autem non utralibet
contingit, sed secunda, si quidem totam sumamus falsam, non tota autem sumpta
est utralibet. Insit enim A omni C, ei autem quod est B nulli, nec B insit C;
contingit autem hoc, ut nulli lapidi animal, et lapis nulli homini; si igitur
sumatur A omni B, et B omni C, A omni C inerit, quare ex utrisque falsis vera
est conclusio, omnis enim homo animal. Similiter autem et privativum: insit
enim C nulli, nec A, nec B, A autem B omni, ut si eisdem terminis sumptis
medium ponatur homo, lapidi enim nec animal, nec homo nulli inest, homini autem
omni animal; quare si cui quidem omni inest, sumamus nulli inesse, cui vero non
inest, omni inesse, ex falsis utrisque vera erit conclusio. Similiter autem
ostendetur et si in aliquo utraque falsa sumatur. Si autem altera ponatur
falsa, prima quidem tota falsa existente, ut A B, non erit conclusio vera, B C
autem erit. Dico autem totam falsam quod contrariam verae, ut si quod nulli
inest, omni sumptum est; aut si quod omni, nulli inesse. Insit enim A B nulli,
B autem omni C; si ergo B C quidem propositionem sumamus veram, A B autem
falsam totam, et omni B inesse A, impossibile est A C conclusionem veram esse,
nulli enim inerat A earum quae sunt C, siquidem cui B nulli, B autem omni
C. Similiter autem nec si A omni B inest, et B omni C, sumpta sit autem B
C quidem vera propositio, A B autem falsa tota, et nulli, cui B inest A,
conclusio falsa erit, omni enim C inest A, siquidem cui B omni C et A, B autem
omni C. Manifestum ergo quoniam prima tota sumpta falsa, sive affirmativa, sive
privativa, altera autem vera, non fit vera conclusio. Non tota autem sumpta
falsa, erit: nam si A C quidem omni inest, B autem alicui, B autem omni C, ut
animal, cygno quidem omni, albo autem alicui, album autem omni cygno, si
sumatur A omni B, et B omni C, A omni C inerit vere, omnis enim cygnus animal.
Similiter autem et si privativa sit A B; possibile est enim A B quidem alicui
inesse, C vero nulli, B autem omni C, ut animal alicui albo, nivi vero nulli,
album vero omni nivi; si ergo sumatur A quidem nulli B, B autem omni C, A nulli
C inerit. Si autem A B quidem propositio tota sumatur vera, B C autem tota
falsa, erit syllogismus verus, nihil enim prohibet A, et B et C omni inesse, B
autem nulli C, ut quaecunque eiusdem generis sunt species non subalternae, nam
animal et homini et equo inest, equus autem nulli homini inest; si ergo sumatur
A omni B, et B omni C, conclusio vera erit, tota falsa B C propositione.
Similiter autem cum universalis privativa est A B propositio, contingit enim A
neque B, neque C nulli inesse, et B nulli C, ut ex alio genere speciebus
diversum genus, nam animal nec musicae, nec medicinae inest, neque musica
medicinae. Sumpta ergo A quidem nulli B, B autem omni C, vera erit conclusio.
Et si non tota falsa sit B C, sed in aliquo, etiam sic erit conclusio vera. Nihil
enim prohibet A, et B et C toti inesse, B autem alicui C, ut genus speciei et
differentiae, nam animal homini omni et omni gressibili, homo autem alicui
gressibili, et non omni; si ergo A omni B, et B omni C sumatur, A omni C
inerit, quod quidem erat verum. Similiter autem cum privativa est A, B propositio,
contingit enim A nec B, nec C nulli inesse, B vero alicui C, at genus ex alio
genere speciei et differentiae, nam animal nec sapientiae nulli inest, nec
contemplationi, sapientia vero alicui contemplationi; si ergo sumatur A nulli
B, B autem omni C, nulli C inerit A, hoc autem erat verum. In particularibus
autem syllogismis contingit, prima propositione tota falsa existente, altera
autem vera, veram esse conclusionem, et A B in aliquo falsa existente, B C
autem vera, et A B quidem vera, particulari autem falsa, et utrisque
existentibus falsis. Nihil enim prohibet A B quidem nulli inesse, C autem
alicui, et B alicui C inesse, ut animal nulli nivi, albo autem alicui inest, et
nix albo alicui. Si ergo ponatur medium nix, primum autem animal, et sumatur A
quidem toti B inesse, B autem alicui C, A B tota falsa, B C autem vera, et
conclusio vera. Similiter autem et cum privativa est A B propositio, possibile
est enim A B quidem toti inesse, C autem alicui non inesse, B vero alicui C
inesse, ut animal homini quidem omni inest, album autem aliquod non sequitur,
homo vero alicui albo inest; quare si medio posito homine sumatur A nulli B
inesse, et B alicui C, vera fit conclusio, cum sit tota falsa A B propositio.
Et si in aliquo sit falsa A B propositio, B C vera existente, erit conclusio
vera. Nihil enim prohibet A, et B, et C, alicui inesse, B autem alicui C, ut
animal alicui pulchro, et alicui magno, et pulchrum alicui magno inest; si ergo
sumatur A omni B, et B alicui C, et A B, quidem propositio in aliquo falsa erit,
B C autem vera, et conclusio vera. Similiter autem et cum privativa est A B
propositio, nam iidem erunt termini, et similiter positi ad demonstrationem. Rursum
si A B quidem vera, B C autem falsa, vera erit conclusio. Nihil enim prohibet A
quidem toti inesse B, C autem alicui, et B nulli C inesse: ut animal cygno
quidem omni, nigro autem alicui, cygnus vero nulli nigro; quare si sumatur A
omni B, et B alicui C, vera erit conclusio, cum sit falsa B C. Similiter autem
et privativa sumpta A B propositione, possibile enim A B quidem nulli, C autem
alicui non inesse, et B nulli C, ut genus ex alio genere speciei et accidenti
eius speciebus, nam animal quidem numero nulli inest, albo vero non alicui,
numerus autem nulli albo; si ergo medium ponatur numerus, et sumatur A quidem
nulli B, B autem alicui C, A alicui C non inerit, quod fuit verum, cum A B
quidem sit propositio vera, B C autem falsa. Et si in aliquo sit falsa A B,
falsa autem et B C, erit conclusio vera. Nihil enim prohibet A alicui B et
alicui C inesse utrique, B autem nulli C, ut si B sit contrarium ipsi C, et
ambo accidentia eidem generi, nam animal alicui albo et alicui nigro inest,
album autem nulli nigro inest; si ergo sumatur A omni B, et B alicui C, vera
erit conclusio. Et privativa quidem sumpta A B, similiter. Nam iidem termini,
et similiter ponentur ad demonstrationem. Et ex utrisque falsis erit conclusio
vera. Possibile est enim A B quidem nulli, C autem alicui inesse, B vero nulli
C. Ut genus ex alio genere speciei, et accidenti speciebus eius, animal enim
numero quidem nulli, albo vero alicui inest, et numerus nulli albo. Si ergo
sumatur A omni B, et B alicui C, conclusio quidem vera, propositiones vero
ambae falsae. Similiter autem et cum privativa est A B. Nihil enim prohibet A B
quidem toti inesse, C autem alicui non inesse, et neque B nulli C, ut animal
cygno quidem omni, nigro autem alicui non inest, cygnus vero nulli nigro: quare
si sumatur A nulli B, B autem alicui C A non inerit; ergo conclusio quidem
vera, propositiones autem falsae. In media autem figura omnino contingit per
falsa verum syllogizare, et utrisque propositionibus totis falsis sumptis, et
hac quidem vera, illa tota falsa, utralibet falsa posita, et si utraeque in
aliquo falsae, et si haec quidem simpliciter vera, illa autem in aliquo falsa,
et in universalibus, et in particularibus syllogismis. Si enim A B quidem nulli
inest, C autem omni, ut lapidi animal quidem nulli, homini autem omni, si
contrariae ponantur propositiones, et si sumatur A B quidem omni, C vero nulli,
ex falsis totis propositionibus erit vera conclusio. Similiter autem et si A
inest B quidem omni, C vero nulli, nam idem erit syllogismus. Rursum si
altera quidem tota falsa, altera autem tota vera. Nihil enim prohibet A et B et
C omni inesse, B autem nulli C, ut genus non subalternis speciebus. Nam animal
equo omni, et homini inest, et nullus homo equus; si ergo sumatur animal huic
quidem omni, illi vero nulli inesse, haec quidem erit falsa, illa vero tota
vera, et conclusio vera, ad quodlibet posito privativo. Et si altera in aliquo
falsa, altera autem tota vera, possibile est enim A B quidem alicui inesse, C
autem omni, et B nulli C, ut animal albo quidem alicui, corvo autem omni, album
vero nulli corvo. Si ergo sumatur A B quidem nulli, C autem toti inesse, A B
quidem propositio in aliquo falsa est, A C autem tota vera, et conclusio vera,
et transposita quidem privativa, similiter. Nam per eosdem terminos
demonstratio. Et si affirmativa quidem propositio in aliquo falsa, privativa
autem tota vera, nihil enim prohibet A B quidem alicui inesse, C autem toti non
inesse, et B nulli C, ut animal albo quidem alicui, pici autem nulli, album
vero nulli pici: quare si sumatur A to i B inesse, C autem nulli, A B quidem in
aliquo falsa, A C autem tota vera, et conclusio vera. Et si utraeque
propositiones in aliquo falsae, erit conclusio vera, possibile est enim A, et
B, et C alicui inesse, B autem nulli C, ut animal, et albo alicui, et nigro
alicui, album vero nulli nigro. Si ergo sumator A B quidem omni, C autem nulli,
ambae quidem propositiones in aliquo falsae, conclusio autem vera; similiter
autem transposita privativa per terminos. Manifestum autem et in particularibus
syllogismis, nihil enim prohibet A B quidem omni, C autem alicui inesse, et B
alicui C non inesse, ut animal omni homini, albo autem alicui, homo vero alicui
albo non inerit. Si ergo ponatur A B quidem nulli inesse, C autem alicui
inesse, universalis quidem propositio tota falsa, particularis autem vera, et
conclusio vera. Similiter autem et affirmativa sumpta A B, possibile est enim A
B quidem nulli, C autem alicui non inesse, et B alicui C non inesse, ut animal
nulli inanimato, albo autem alicui, et inanimatum non inerit alicui albo Si
ergo ponatur A B quidem omni, C vero alicui non inesse, A B quidem propositio
universalis tota falsa, A C autem vera, et conclusio vera. Et universali quidem
vera posita, minori autem particulari falsa, nihil enim prohibet A nec B nec C
nullum sequi, et B alicui C non inesse, ut animal nulli numero nec inanimato,
et numerus aliquod inanimatum non sequitur. Si ergo ponatur A B quidem nulli, C
autem alicui, et conclusio vera, et universalis propositio vera, particularis
autem falsa. Affirmativa autem universali similiter posita, possibile est enim
A et B et C toti inesse, B autem aliquod C non sequi, ut genus speciem et
differentiam. Nam animal omnem hominem et totum gressibile sequitur, homo vero
non omne gressibile: quare si sumatur A B quidem toti inesse, C autem alicui
non inesse, universalis quidem propositio vera, particularis falsa, conclusio
autem vera. Manifestum autem quoniam et utrisque falsis erit conclusio vera,
siquidem contingit A et B et C huic quidem omni, illi vero nulli inesse, B vero
aliquod C non sequi, nam sumpto A B quidem nulli, C autem alicui inesse,
propositiones quidem ambae falsae, conclusio autem vera. Similiter autem et cum
praedicativa fuerit universalis propositio, particularis autem privativa,
possibile est enim A B quidem nullum, C autem omne sequi, et B alicui C non
inesse, ut animal disciplinam quidem nullam, hominem autem omnem sequitur,
disciplina vero non omnem hominem. Si ergo sumatur A B quidem toti inesse, C
autem aliquod non sequi, propositiones quidem falsae, conclusio autem vera. Erit
autem et in postrema figura per falsas totas, et in aliquo utraque, et altera
quidem vera, altera autem falsa, et haec quidem in aliquo falsa, illa autem
tota vera, et e converso, et quotquot modis aliter possibile est transumere
propositiones. Nihil enim prohibet nec A nec B nulli C inesse, A autem alicui B
inesse, ut nec homo, nec gressibile, nullum inanimatum sequitur, homo autem
alicui gressibili inest; si ergo sumatur A et B omni C inesse, propositiones
quidem totae falsae, conclusio autem vera. Similiter autem et cum haec quidem
est privativa, illa vero affirmativa. Possibile est enim B quidem nulli C
inesse, A autem omni, et A alicui B non inesse, ut nigrum nulli cygno, animal
autem omni, et animal non omni nigro: quare si sumatur B quidem omni C, A vero
nulli, A alicui B non inerit, et conclusio quidem vera, propositiones autem
falsae. Et si in aliquo fuerit utraque falsa, erit conclusio vera, nihil
enim prohibet et A et B alicui C inesse, et A alicui B, ut album et pulchrum
alicui animali inest, et album alicui pulchro; si ergo ponatur A et B omni C
inesse, propositiones quidem in aliquo falsae, conclusio autem vera. Et
privativa A C posita, similiter: nihil enim prohibet A quidem alicui C non
inesse, B vero alicui inesse, et A non omni B inesse, ut album alicui animali
non inesse. (0691A) Pulchrum autem alicui inest, et album non omni pulchro:
quare si sumatur A quidem nulli, C B autem omni, utraeque propositiones quidem
in aliquo falsae, conclusio autem vera. Similiter autem et haec quidem
tota falsa, illa vero tota vera sumpta. Possibile est enim A et B omne C sequi,
et A alicui B non inesse, ut animal et album omne cygnum sequitur, et animal
non omni inest albo; positis igitur his terminis, si sumatur B quidem toti C
inesse, A vero toti non inesse, B C quidem tota erit vera, A C autem tota falsa,
et conclusio vera. Similiter autem et si B C quidem falsa, A C autem vera, nam
hi quidem termini ad demonstrationem, nigrum, inanimatum, cygnus. Sed et si
utraeque assumantur affirmative, nihil enim prohibet B quidem omne C sequi, A
autem toti C non inesse, et A alicui B inesse, ut omni cygno animal, nigrum
vero nulli cygno, et nigrum inest alicui animali: quare si sumatur A et B omni
C inesse, B C quidem tota vera, A C autem tota falsa, et conclusio vera.
Similiter autem et A C sumpta vera, nam per eosdem terminos demonstratio.
Rursum hac quidem tota vera existente, illa vero in aliquo falsa, possibile est
enim B quidem omni C inesse, A autem alicui C et alicui B, ut bipes quidem omni
homini, pulchrum non omni, et pulchrum alicui bipedi inest. Si ergo sumatur A
et B toti C inesse, B C quidem tota vera, A C autem in aliquo falsa, conclusio
autem vera. Similiter autem et A C quidem vera, B C autem falsa in aliquo
sumpta, transpositis enim eisdem terminis erit demonstratio. Et cum haec quidem
est privativa, illa vero affirmativa, quoniam possibile est B quidem toti C
inesse, A autem alicui C, et quando sic se habeant, non omni B inesse A. Si
ergo assumatur B quidem toti C inesse, A autem nulli, privativa quidem in
aliquo falsa, altera autem tota vera, et conclusio erit vera. Rursum quoniam
ostensum est quod cum A quidem nulli C inest, et B alicui, evenit A alicui B
non inesse, manifestum igitur quoniam et cum A C tota est vera, B C autem in
aliquo falsa, contingit conclusionem esse veram; si enim sumatur A quidem nulli
C, B autem omni, A C quidem tota vera, B C autem in aliquo falsa. Manifestum
autem et in particularibus syllogismis quoniam omnino per falsa erit verum, nam
iidem termini sumendi, et quando universales fuerint propositiones, in praedicativis
quidem praedicativi, in privativis autem privativi; nihil enim differt, cum
nulli inerat, universaliter sumere inesse, et si alicui inerat, universaliter
sumere ad terminorum positionem; similiter autem et in privativis. Manifestum
igitur quod quando sit conclusio falsa, necesse est ea ex quibus est oratio
falsa esse, aut omnia, aut aliqua; quando autem vera, non necesse est verum
esse nec aliquod quidem, nec omne. Sed est cum nullum sit verum eorum quae sunt
in syllogismis, et conclusionem similiter esse veram, non tamen ex necessitate.
Causa autem quoniam cum duo sic se habent ad invicem, ut cum alterum sit, ex
necessitate esse alterum, hoc cum non sit quidem, nec alterum erit; cum autem
sit, non necesse est esse alterum; idem autem cum sit, et non sit, impossibile
ex necessitate esse idem. Dico autem, cum sit A album, B esse magnum ex
necessitate, et cum non sit A album, B esse magnum ex necessitate; quando enim
cum hoc sit (ut A ) album, illud necesse est (ut B ) esse magnum, cum autem sit
B magnum, C non esse album, necesse est, si A sit album, C non esse album. Et
quando duobus existentibus, cum alterum sit, necesse est alterum esse, hoc
autem cum non sit, necesse est A non esse, cum ergo B non sit magnum, A non
potest album esse, cum vero A non sit album, necesse est B magnum esse, accidit
ex necessitate cum B magnum non sit, idem B esse magnum: hoc autem impossibile,
nam si B non est magnum, A non erit album ex necessitate; si ergo cum non sit A
album, B erit magnum, accidit, si B non est magnum, B esse magnum, ut per tria.
Circulo autem, et ex se invicem ostendere est per conclusionem, et e converso
praedicationem alteram sumentem propositionem concludere reliquam, quam
sumpserat in altero syllogismo, ut si oportuit ostendere quoniam A inest omni
C, ostendat autem per C, rursus si monstret quoniam A inest B, sumens A quidem
inesse C, C autem B, et A inerit B, prius autem e converso sumpsit B inesse C,
aut si quoniam B inest C, oporteat ostendere si sumat A de C, quae fuit
conclusio, B autem de A esse, prius autem sumptum est e converso A de
B. Aliter vero non est ex se invicem ostendere, sive enim aliud medium
sumetur, non circulo, nil enim sumitur eorumdem, sive horum quiddam, necesse
est alterum solum, nam si ambo, eadem erit conclusio, at oportet diversam esse.
In iis igitur quae non convertuntur ex indemonstrata altera propositione fit
syllogismus, non enim est demonstrare per hos terminos, quoniam medio inest
tertium, aut primo medium. In iis autem quae convertuntur, erit omnia monstrare
per se invicem, ut si A, et B, et C convertuntur sibi invicem: ostendatur enim
A C per medium B, et rursum A B per conclusionem, et per B C propositionem
conversam; similiter autem et B C, et per conclusionem, et per A B
propositionem conversam; oportet autem et C B, et B A propositionem
demonstrare, nam his demonstratis usi sumus solis. Si ergo sumatur B omni
C inesse, et C omni A, syllogismus erit eius quod est B ad A. Rursus si sumatur
C omni A inesse, et A omni B, necesse est C inesse omni B. In utrisque ergo
syllogismis C A propositio sumpta est indemonstrata, nam aliae probatae erant:
quare si hanc ostenderimus, omnes erunt approbatae per se invicem; si ergo
sumatur C omni B, et B omni A inesse, utraeque propositiones demonstratae
sumuntur, et C necesse est inesse A. Manifestum est ergo quoniam in solis iis
quae convertuntur, circulo et per se invicem contingit fieri demonstrationes,
in aliis vero quemadmodum prius diximus. Accidit autem et in iis eodem quod
monstratur uti ad demonstrationem, nam C de B, et B de A monstratur sumpto C de
A dici, C autem de A per has ostenditur propositiones: quare conclusione utimur
ad demonstrationem. In privativis autem syllogismis hoc modo monstratur ex se
invicem: sit B quidem omni C inesse, A autem nulli B, conclusio autem quoniam A
nulli C. Si ergo rursum oporteat concludere quoniam A nulli B, quod prius
sumptum erat, erit A quidem nulli C, C autem omni B, sic enim e converso
propositio. Si autem quoniam B inest C, oporteat concludere, non iam similiter
convertendum A B, nam eadem propositio est B nulli A, et A nulli B inesse, sed
sumendum, cui A nulli inest, huic B omni inesse. Sit enim A nulli C inesse,
quod quidem fuit conclusio, cui autem A nulli B, si sumatur omni inesse,
necesse est ergo B omni C inesse: quare cum sint tria, unumquodque conclusio
est facta, et circulo demonstrare, hoc est conclusionem sumentem et e converso
alteram propositionem, reliquam syllogizare. In particularibus autem
syllogismis universalem quidem propositionem non est demonstrare per alias,
particularem autem est; quoniam autem non est demonstrare universalem,
manifestum, nam universale monstratur per universalia, conclusio autem non est
universalis, oportet autem ostendere ex conclusione et altera propositione.
Amplius, omnino non fit syllogismus conversa propositione, nam particulares fiunt
utraeque propositiones. Particulare autem est, ostendatur enim A de aliquo C
per B, si ergo sumatur B omni A, et conclusio maneat, B alicui C inerit, fit
enim prima figura, et est A medium. (0693C) Si autem fit privativus
syllogismus, universalem quidem propositionem non est ostendere, propter hoc
quod prius dictum est, particularem (si simpliciter convertatur A B quemadmodum
et in universalibus) non est, per assumptionem autem est, ut cui A alicui non
insit, B alicui inesse; nam aliter se habentibus non fit syllogismus, eo quod
negativa est particularis propositio. In secunda autem figura affirmativam
quidem non est ostendere per hunc modum, privativam autem est; ergo
praedicativa quidem non ostenditur, eo quod non sunt utraeque propositiones
affirmativae, nam conclusio privativa, praedicativa autem ex utrisque ostendebatur
affirmativis. Privativa autem sic ostenditur: insit enim A omni B, C autem
nulli, conclusio quoniam B nulli C; si ergo sumatur B omni A inesse, et nulli
C, necesse est A nulli C inesse, fit enim secunda figura, medium B. Si autem A
B privativa sumpta sit, altera vero praedicativa, prima erit figura, nam C
quidem omni A, B autem nulli C, quare B nulli A, ergo nec A B, medium C; ergo per
conclusionem quidem et unam propositionem non fit syllogismus, assumpta autem
altera erit. Si autem non universalis sit syllogismus, quae in toto quidem est
propositio non ostenditur, propter eamdem causam quam quidem diximus et prius,
quae autem in parte, ostenditur quando universalis sit praedicativa. Insit enim
A omni B, C autem non omni, conclusio B C; si ergo sumatur B omni A, C autem
non omni, conclusio A alicui C non inerit medium B. Si autem est universalis
privativa, non ostenditur A propositio, conversa A B, accidit enim utrasque aut
alteram propositionem fieri negativam: quare non erit syllogismus; sed
similiter ostendetur quemadmodum et in universalibus, si sumatur, cui B alicui
non inest, A alicui inesse. In tertia autem figura, quando utraeque
propositiones universaliter sumentur, non contingit ostendere per se invicem
propositionem. (0694B) Nam universalis quidem ostenditur per universalia, in
hac autem conclusio semper est particularis: quare manifestum quoniam omnino
non contingit ostendere per hanc figuram universalem propositionem. Si autem
haec quidem universalis sit, illa vero particularis, quandoque quidem erit,
quandoque vero non inerit; quando ergo utraeque praedicativae sumantur, et
universalis sit ad minorem extremitatem, erit; quando vero ad alteram, non
erit. Insit enim A omni C, B autem alicui C, conclusio A B. Si ergo sumatur C
omni A inesse conversa universali, et A inesse B, quod erat conclusio, C quidem
ostensum est alicui B inesse, B autem alicui C, non est ostensum, quamvis
necesse est si C alicui B, et B alicui C inesse; sed non idem est hoc illi, et
illud huic inesse, sed assumendum est, si hoc alicui illi, et alterum alicui
huic, hoc autem sumpto iam non sit ex conclusione et altera propositione
syllogismus. Si autem B quidem omni C, A autem alicui C, erit ostendere A C,
quando sumatur C quidem omni B inesse, A autem alicui; nam si C omni B inest, A
autem alicui B, necesse est A alicui C inesse, medium B. Et cum fuerit haec
praedicativa quidem, illa vero privativa, universalis autem praedicativa,
ostendetur altera. Insit enim B omni C, A autem alicui non insit, conclusio
quoniam A alicui B non inest. Si ergo assumatur C B omni inesse, inerat autem
et A non omni B, necesse est A alicui C non inesse medium B. Cum autem privativa
universalis sit, non ostenditur altera nisi sicut in prioribus, si sumatur cui
hoc alicui non inest, alterum alicui inesse, ut si A nulli C, B autem alicui,
conclusio quoniam A alicui B non inest. Si ergo sumatur cui A alicui non inest,
eidem C alicui inesse, necesse est C alicui B inesse, aliter autem non est
convertentem universalem propositionem ostendere alteram, nullo enim modo erit
syllogismus. Manifestum igitur quoniam in prima quidem figura per se invicem
est ostensio, et per primam, et per tertiam figuram fit: nam cum praedicativa
quidem est conclusio, per primam, cum autem privativa, per postremam; sumitur
enim cui hoc nulli, alterum omni inesse. In media autem, cum universalis est
quidem syllogismus et per ipsam, et per primam figuram, et per postremam; cum
autem particularis, et per ipsam, et per postremam. In tertia vero per ipsam,
omnes. Manifestum etiam quoniam in media et in tertia qui non per ipsas fiunt
syllogismi, aut non sunt secundum eam quae circulo est ostensionem, aut
imperfecti sunt. Convertere autem est transponentem conclusionem facere
syllogismum, quoniam vel extremum medio non inerit, vel hoc postremo; necesse
est enim conclusione conversa, et altera remanente propositione, interimi
reliquam; nam si erit, et conclusio erit: differt autem opposite aut contrarie
convertere conclusionem, non enim fit idem syllogismus utrolibet conversa;
palam autem hoc erit per sequentia. Dico autem opponi quidem omni inesse non
omni, et alicui nulli, contrarie autem omni nulli, et alicui non alicui
inesse. Sit enim ostensum A de C per medium B; si igitur
sumatur A nulli C inesse, omni autem B, nulli C inerit B, et si A quidem nulli
C, B autem omni C, A non omni B, et non omnino nulli, non enim ostendebatur
universale per tertiam figuram. Omnino autem eam quae est ad maiorem
extremitatem propositionem non est destruere universaliter per conversionem,
semper enim interimitur per tertiam figuram, necesse enim ad postremam
extremitatem utrasque sumere propositiones. Et si privativus sit syllogismus,
similiter: ostendatur, enim A nulli C inesse per B, ergo si sumatur A omni C
inesse, nulli autem B, nulli C inerit B. Et si A et B omni C, A alicui B, sed
nulli inerat. Si autem opposite convertatur conclusio, et alii syllogismi
oppositi, et non universales erunt, fit enim altera propositio particularis,
quare conclusio erit particularis. Sit enim praedicativus syllogismus, et
convertatur sic, ergo si A non omni C, B autem omni B, non omni C. Et si A
quidem non omni C, B autem omni A, non omni B. Similiter autem et si privativus
sit syllogismus, nam si A alicui C inest, B autem nulli, B alicui C non inerit,
et non simpliciter nulli, et si A quidem alicui C, B autem omni, quemadmodum in
principio sumptum est, A alicui B inerit. In particularibus autem syllogismis
quando opposite convertitur conclusio, interimuntur utraeque propositiones,
quando vero contrariae, neutra; non enim iam accidit quemadmodum in
universalibus interimere deficiente conclusione secundum conversionem, sed nec
omnino interimere. Ostendatur enim A de aliquo C per B; ergo si sumatur A nulli
C inesse, B autem alicui C, A alicui B non inerit, et si A nulli C, B autem
omni, nulli C inerit B; quare interimentur utraeque. Si autem contrarie
convertantur, neutra; nam si A alicui C non inest, B autem omni, B alicui C non
inerit, sed nondum interimitur quod ex principio, contingit, enim alicui
inesse, et alicui non inesse: universali autem sublato A B, omnino non fit
syllogismus. Si enim A quidem alicui C non inest, B autem alicui inest, neutra
propositionum universalis est. Similiter autem et si privativus sit
syllogismus, si enim sumatur A omni C inesse, interimuntur utraeque; si autem
alicui, neutra; demonstratio autem eadem. In secunda autem figura, eam quidem
quae est ad maiorem extremitatem propositionem, non est interimere contrarie,
quolibet modo conversione facta, semper erit conclusio in tertia figura,
universalis autem non fuit in hac syllogismus, alteram autem in hac
interimemus, similiter conversione. Dico autem similiter: si contrarie quidem
convertitur, contrarie; si opposite, opposite. Insit enim A omni B, C autem
nulli, conclusio B C. Si ergo sumatur B omni C inesse, et A B maneat, A omni C
inerit, fit enim prima figura. Si autem B omni C, A autem nulli C, A non omni
B, figura postrema.Si autem opposite convertatur B C, A B quidem similiter
ostendetur, A C autem opposite: nam si B alicui C, A autem nulli C, A alicui B
non inerit; rursum si B alicui C, A autem omni B, A alicui C, quare oppositus
fit syllogismus. Similiter autem ostendetur et si e converso se habeant
propositiones. Si autem particularis est syllogismus, contrarie quidem conversa
conclusione neutra propositionum interimitur, quemadmodum nec in prima figura,
opposite autem, utraeque. Ponatur enim A B quidem nulli inesse, C autem alicui,
conclusio B C. Si igitur ponatur B alicui C inesse, et A B maneat, conclusio
erit quoniam A alicui C non inest, sed non interimitur quod ex principio,
contingit enim alicui inesse et non inesse. Rursum si B alicui C, et A alicui
C, non erit syllogismus, neutrum enim universale eorum quae sumpta sunt, quare
non interimitur A B. Si autem opposite convertatur, interimuntur utraeque, non
si B omni C, A autem nulli B, nulli C, A erit autem alicui. Rursum si B omni C,
A autem alicui C, alicui B, A . Eadem autem demonstratio et si universalis sit
praedicativa. In tertia vero figura quando contrarie quidem convertitur
conclusio, neutra propositionum interimitur secundum nullum syllogismorum;
quando autem opposite, utraeque in omnibus. Si enim ostensum A alicui B inesse,
medium autem sumptum C, et sint universales propositiones, si ergo sumatur A
alicui B non inesse, B autem omni C, non fit syllogismus eius quod est A de C.
Neque si A B alicui non inest, C autem omni, non erit eius quod est B C
syllogismus. Similiter autem ostendetur et si non universales sint
propositiones, aut enim utrasque necesse est particulares esse per
conversionem, aut universalem ad minorem extremitatem fieri, sic autem non fiet
syllogismus, nec in prima figura, nec in media. Si autem opposite convertantur
propositiones, interimuntur utraeque, nam si A nulli B, B autem omni C, A nulli
C. Rursum si A B quidem nulli, C autem omni, B nulli C. Et si altera non sit
universalis, similiter; si enim A nulli B, B autem alicui C, A alicui C non
inerit. Si autem A quidem nulli, C autem omni, nulli C, B. Similiter et si
privativus sit syllogismus; ostendatur enim A alicui B non inesse; si autem
praedicativa quidem B C, A C autem negativa, sic enim fiebat syllogismus.
Quando igitur contrarium sumitur conclusioni, non erit syllogismus, nam si A
alicui B, B autem omni C, non fit syllogismus eius quod est A et C. Neque si A
alicui B, nulli autem C, non fuit eius quod est A B et C syllogismus, quare non
interimuntur propositiones. Quando vero oppositum, interimuntur; nam si A omni
B, et B omni C, A omni C, sed nulli inerat. Rursum si A omni B, nulli autem C,
B nulli C, sed omni inerat. Similiter autem monstratur, et si non universales
sint propositiones: sit enim A C universalis et privativa, altera autem
particularis et praedicativa, ergo si A quidem omni B, B autem alicui C, A
alicui C accidit, sed nulli inerat. Rursum si A omni B, nulli autem C, et B
nulli C. Si autem A alicui B, et B alicui C, non fit syllogismus. Neque si A
alicui B, et nulli C, nec sic. Quare illo quidem modo interimuntur, sic autem
non interimuntur propositiones. Manifestum est ergo ex iis quae dicta sunt
quomodo conversa conclusione in unaquaque figura fit syllogismus, et quando
contrarie propositioni, et quando opposite; et quoniam in prima quidem figura
per mediam et postremam fiunt syllogismi, et quae quidem ad minorem
extremitatem semper per mediam interimitur, quae vero ad maiorem per postremam;
in secunda autem, per primam et postremam, quae quidem ad minorem extremitatem
semper per primam figuram, quae vero ad maiorem, per postremam; in tertia vero,
per primam et per mediam, et quae quidem ad maiorem per primam semper, quae
vero ad minorem per mediam semper. Quid ergo est convertere, et quomodo in
unaquaque figura, et quis fit syllogismus, manifestum. Per impossibile autem
syllogismus ostenditur quidem, quando contradictio ponitur conclusionis, et
assumitur altera propositio. Fit autem in omnibus figuris, simile enim est
conversioni. Verumtamen differt in tantum quoniam convertitur quidem facto
syllogismo, et sumptis utrisque propositionibus. Deducitur autem ad impossibile
non confesso opposito prius, sed manifesto quoniam est verum. Termini vero
similiter se habent in utrisque, et eadem sumptio utrorumque, ut si A inest omni
B, medium autem C, si supponitur A non omni vel nulli B inesse, C vero omni,
quod fuit verum, necesse est C B aut nulli aut non omni inesse, hoc autem
impossibile, quare falsum est quod suppositum est. Verum ergo oppositum;
similiter autem in aliis figuris, quaecunque enim conversionem suscipiunt, et
per impossibile syllogismum. Ergo alia quidem proposita omnia ostenduntur per
impossibile in omnibus figuris, universale autem praedicativum in media et in
tertia monstratur, in prima autem non monstratur: supponatur enim A non omni B
aut nulli inesse, et assumatur alia propositio, utrolibet modo, sive A omni
inest C, sive B omni D (sic enim erat prima figura); si ergo supponatur A non
omni B inesse, non fiet syllogismus quomodolibet sumpta propositione. Si autem
nulli B, D quidem assumatur, syllogismus quidem erit falsi, non ostenditur
autem propositum; nam si A nulli B, B autem omni D, A nulli D, hoc autem sit
impossibile, falsum igitur est nulli B inesse A, sed non si nulli falsum, omni
verum. Si autem C A assumatur, non fit syllogismus, nec quando supponitur non
omni B inesse A; quare manifestum quoniam omni inesse non ostenditur in prima
figura per impossibile. Alicui autem, et nulli, et non omni ostenditur.
Supponatur enim A nulli B inesse, B autem sumptum sit omni aut alicui C, ergo
necesse est A nulli aut non omni C inesse, hoc autem impossibile. Sit enim
verum et manifestum quoniam omni C inest A, quare si hoc falsum, necesse est A
alicui B inesse. Si autem ad A sumatur altera propositio, non erit syllogismus,
neque quando subcontrarium conclusioni supponitur ut alicui non inesse;
manifestum ergo quoniam oppositum sumendum est. Rursum supponatur A alicui B
inesse, sumptum autem sit C omni A, necesse est igitur C alicui B inesse, hoc
autem sit impossibile, quare falsum quidem suppositum est; si autem sic, verum
est nulli inesse. Similiter autem et si privativa sumpta sit C A. Si autem ad B
sumpta sit propositio, non erit syllogismus. Si autem contrarium supponatur,
syllogismus erit et impossibile, non tamen ostenditur quod est propositum:
supponatur enim A omni B, et C sumptum sit omni A, ergo necesse est C omni B
inesse: hoc autem impossibile, quare falsum est omni B inesse A, sed nondum
erit necessarium, si non omni, nulli inesse. Similiter autem et si A D B
sumatur altera propositio: nam syllogismus quidem erit et impossibile, non
interimitur autem hypothesis, quare oppositum supponendum. Ad ostendendum autem
non omni B inesse A, supponendum omni inesse, nam si A omni B, et C omni A,
omni B inerit C; si ergo hoc impossibile, falsum quod suppositum est; similiter
autem et si ad B sumpta sit altera propositio. Et si privativa sit C A,
similiter, nam et sic fit syllogismus. Si autem ad B sumpta sit privativa,
nihil ostenditur. (0698D) Si autem non omni, sed alicui inesse supponatur, non
ostenditur quoniam non omni, sed quoniam nulli: si enim A alicui B, C autem
omni A, alicui B inerit C; si ergo hoc impossibile, falsum est alicui B inesse
A, quare verum nulli; hoc autem ostenso, interimitur verum, nam A alicui quidem
B inerat, alicui vero non inerat. Amplius autem non tam propter hypothesin
accidit impossibile, falsa enim erit, siquidem ex veris non est falsum
syllogizare: nunc autem est vera, inest enim A alicui B, quare non supponendum
alicui inesse, sed omni. Similiter autem et si alicui B non inest A,
ostenderemus; si enim idem est alicui non inesse, et non omni inesse, eadem in
utrisque demonstratio. Manifestum ergo quoniam non contrarium, sed oppositum
supponendum in omnibus syllogismis, sic enim necessarium erit et axioma
probabile; nam si de omni vel affirmatio vel negatio, ostenso quoniam non
negatio, necesse est affirmationem veram esse; rursum si non ponant veram esse
affirmationem, constat veram esse negationem; contrariam vero neutro modo
contingit ratum facere. enim necessarium, si nulli falsum, omni verum, neque
probabile ut sit alterum falsum, quoniam alterum verum. Manifestum ergo quoniam
in prima figura alia quidem proposita omnia ostenduntur per impossibile,
universale autem affirmativum non ostenditur. In media autem figura et postrema
et hoc ostenditur. Ponatur enim A non omni B inesse, sumptum sit autem omni C
inesse A ; ergo si B quidem non omni inest A, C autem omni, non omni B inest C,
hoc autem impossibile. Sit enim manifestum quoniam omni B inest C, quare falsum
quod suppositum est, verum est ergo omni inesse. Si autem contrarium
supponatur, syllogismus quidem erit ad impossibile, non tamen ostenditur quod
propositum est. Si enim A nulli B, omni autem C, nulli B, C, hoc autem
impossibile, quare falsum est, nulli inesse, sed non si hoc falsum, verum omni.
Quando autem alicui B inest A, supponatur A nulli B inesse, C autem omni insit,
necesse est ergo C nulli B inesse, quare si hoc impossibile, necesse est A
alicui B inesse. Si autem supponatur alicui non esse, eadem erunt quae in prima
figura. Rursum supponatur A alicui B inesse, C autem nulli insit, necesse est
igitur C alicui B non inesse; sed omni inerat, quare falsum quod suppositum
est, nulli ergo B inerat A. Quando autem non omni B inest A, supponatur omni
inesse: C autem nulli, necesse est ergo C nulli B inesse, hoc autem
impossibile, quare verum est non omni inesse. Manifestum ergo quoniam omnes
syllogismi fiunt per mediam figuram. Similiter autem et per ultimam. Ponatur
enim A alicui B non inesse, C autem omni B, ergo A alicui C non inerit; si ergo
hoc impossibile, falsum alicui non inesse, quare verum est omni. Si vero
supponatur nulli inesse, syllogismus quidem erit, et impossibile, non ostendit
autem quod propositum est; si enim contrarium supponatur, eadem erunt quae in
prioribus. Sed ad ostendendum alicui inesse, eadem sumenda
est hypothesis, nam si A nulli B, C autem alicui B, A non omni C; si ergo hoc
falsum, verum est A alicui B inesse. Quando autem nulli B inest A, supponatur
alicui inesse, sumptum sit autem et C omni B inesse, ergo necesse est A alicui
C inesse; sed nulli inerat, quare falsum est alicui B inesse A. Si autem
supponatur omni B inesse A, non ostenditur propositum: sed ad ostendendum non
omni inesse, eadem sumenda hypothesis, nam si A omni B, et C alicui B, A inest
alicui C; hoc autem non fuit, quare falsum est omni inesse, si autem sic, verum
non omni. Si autem supponatur alicui inesse, eadem erunt quae et in iis quae
prius dicta sunt. Manifestum ergo quoniam in omnibus per impossibile
syllogismis oppositum supponendum. Palam autem et quoniam in media figura
ostenditur quodammodo affirmativum, et in postrema universale. Differt autem
quae ad impossibile demonstratio ab ea quae est ostensiva, eo quod ponat quod
vult interimere, deducens ad confessum falsum, ostensiva autem incipit A
confessis positionibus veris. Sumunt ergo utraeque duas propositiones
confessas, sed haec quidem ex quibus est syllogismus, illa vero unam quidem
harum, alteram vero contradictionem conclusionis. Et hinc quidem non necesse
est notam esse conclusionem, neque prius opinari quoniam est, aut non est;
illinc vero necesse est, quoniam non est. Differt autem nihil affirmativam, vel
negativam esse conclusionem, sed similiter se habet in utrisque. Omnis enim
quae ostensive concluditur, et per impossibile monstrabitur, et quae per
impossibile ostensive, et per eosdem terminos, non autem in eisdem figuris. Nam
quando per impossibile syllogismus fit in prima figura, quod verum est in media
erit, aut in postrema, privativum quidem in media, praedicativum autem in
postrema. Quando autem syllogismus in media fit, quod verum est erit in prima
figura in omnibus propositionibus, quando autem in postrema syllogismus, quod
verum est erit in prima et in media, affirmativa quidem in prima, privativa
autem in media. Sit enim ostensum A nulli aut non omni B per primam figuram,
ergo hypothesis quidem erat alicui B inesse A, C autem sumebatur A quidem omni
inesse, B autem nulli, sic enim fiebat syllogismus ad impossibile. Hoc autem
media figura, si C A quidem omni, B autem nulli inest, et manifestum ex his
quoniam B nulli inest A. Similiter autem et si non omni ostensum sit inesse,
nam hypothesis quidem est omni B A inesse, C autem sumebatur A quidem omni, B
autem non omni, et si privativa sit sumpta C A, similiter etenim sic fit in
media figura. Rursum sit ostensum alicui B inesse A, ergo hypothesis quidem est
nulli inesse, B autem sumebatur omni C inesse, et A vel omni vel alicui C, sic
enim erit impossibile. Hoc autem postrema figura, si A et B omni C, et
manifestum ex his quia necesse est A alicui B inesse, similiter autem et si
alicui C sumatur inesse B vel A. Rursum in media figura ostensum sit A omni B
inesse, ergo hypothesis quidem fuit, non omni B inesse A, sumptum est autem A
omni C, et C omni B, sic enim erit impossibile; hoc autem prima figura, si A
omni C, et C omni B. Similiter autem et si ostensum sit alicui inesse, nam
hypothesis quidem fuit, nulli B inesse A, sumptum est autem A omni C, et C
alicui B. Si autem privativus fit syllogismus, hypothesis quidem A alicui B
inesse, sumptum est autem A nulli C, et C omni B, quare fit prima figura. Et si
non universalis sit syllogismus, sed A alicui B ostensum sit non inesse,
similiter: nam hypothesis quidem omni B inesse A, sumptum est autem A nulli C,
et C alicui B, sic enim prima figura. Rursum in tertia figura ostensum sit A
inesse omni B, ergo hypothesis quidem fuit non omni B inesse A, sumptum est
autem C omni B, et A omni C, sic enim erit impossibile, hoc autem prima figura.
Similiter autem et si in aliquo sit demonstratio, non hypothesis quidem erit
nulli B inesse A, sumptum est autem C alicui B, et A omni C. Si autem
privativus sit syllogismus, hypothesis quidem A alicui B inesse, sumptum est
autem C A quidem nulli, B autem omni, hoc autem media figura. Similiter autem
et si non universalis sit demonstratio, nam hypothesis quidem erit omni B
inesse A, sumptum est autem C A quidem nulli, B autem alicui, hoc autem media
figura. Manifestum ergo quoniam per eosdem terminos et ostensive est
demonstrare unumquodque propositum, et per impossibile. Similiter autem erit,
et cum sint ostensivi syllogismi, ad impossibile deducere in terminis sumptis,
quando opposita propositio conclusioni sumpta fuerit, nam fiunt iidem syllogismi
iis qui sunt per conversionem, quare statim habemus et figuras per quas
unumquodque erit. Palam ergo quoniam omne propositum ostenditur per utrosque
modos et per impossibile et ostensive, et non contingit separari alterum ab
altero. In qua autem figura est ex oppositis propositionibus syllogizare, et in
qua non est, sic erit manifestum. Dico autem oppositas esse propositiones,
secundum locutionem quidem quatuor, ut omni et nulli, et omni et non omni, et
alicui et nulli, et alicui et non alicui inesse; secundum veritatem autem tres,
nam alicui et non alicui secundum locutionem opponuntur solum; harum autem
contrarias quidem universales, omni nulli inesse, ut omnem disciplinam esse
studiosam, nullam esse studiosam, alias vero oppositas. In prima igitur figura
non est ex oppositis propositionibus syllogismus, neque affirmativus, neque
negativus; affirmativus quidem, quoniam oportet utrasque affirmativas esse
propositiones, oppositae autem affirmatio et negatio; privativus autem, quoniam
oppositae quidem idem de eodem praedicant et negant, in prima autem medium non
dicitur de utrisque, sed de illo quidem aliud negatur, idem autem de alio
praedicatur, hae vero non opponuntur. In media autem figura, et ex oppositis,
et ex contrariis contingit fieri syllogismum. Sit enim bonum quidem in quo A,
disciplina autem in quo B et C; si ergo omnem disciplinam studiosam sumpsit, et
nullam, A inest omni B, et nulli C, quare B nulli C, nulla ergo disciplina
disciplina est. Similiter autem et si omnem sumens studiosam disciplinam,
medicinam vero non studiosam sumpsit, nam A B quidem omni, C autem nulli, quare
aliqua disciplina non erit disciplina. Et si A C quidem omni, B autem nulli,
est autem B quidem disciplina, C autem medicina, A vero opinio, nullam enim
disciplinam opinionem sumens, sumpsit aliquam disciplinam esse opinionem. Differt
autem A priore in terminis converti, nam prius quidem ad B, nunc autem ad C
affirmativum. Et si sit non universalis altera propositio, similiter; semper
enim medium est, quod ab altero quidem negative dicitur, de altero vero
affirmative. Quare contingit opposita quidem perfici, non autem semper, neque
omnino, sed sic se habeant, quae sunt sub medio, ut vel eadem sint, vel totum
ad partem; aliter autem impossibile, non enim erunt propositiones ullo modo,
neque contrariae, neque oppositae. In tertia vero figura affirmativus quidem
syllogismus nunquam erit ex oppositis propositionibus propter causam dictam, et
in prima figura. Negativus autem erit syllogismus, et universalibus, et non
universalibus terminis. Sit enim disciplina in quo B et C, medicina autem in
quo A; si ergo sumat omnem medicinam disciplinam, et nullam medicinam
disciplinam, B omni A sumpsit, et C nulli A, quare erit aliqua disciplina non
disciplina. Similiter autem et si non universaliter sumpta sit A B propositio,
nam si est aliqua medicina disciplina, et rursum nulla medicina disciplina,
accidit disciplinam aliquam non esse disciplinam. Sunt autem universaliter
quidem sumptis terminis contrariae propositiones, si autem particularis altera
sit, oppositae. Oportet autem scire quoniam contingit opposita sic sumere
quemadmodum diximus, omnem disciplinam studiosam esse, et rursum nullam aut
aliquam non esse studiosam, quod non solet latere; erit autem per alias
interrogationes syllogizare alteram, et quemadmodum in Topicis dictum est,
sumere. Quoniam autem affirmationum oppositiones sunt tres, sexies accidit
opposita sumere, aut omni et nulli, aut omni et non omni, aut alicui et nulli;
et hoc converti in terminis, ut A omni B et nulli C, aut omni C et nulli B, aut
huic quidem omni, illi vero non omni, et rursum hoc converti secundum terminos;
similiter autem et in tertia figura. Quare manifestum est et quoties et in
quibus figuris contingit per oppositas propositiones fieri syllogismum. Manifestum
est quoniam ex falsis est verum syllogizare, quemadmodum dictum est prius; ex
oppositis autem non est, semper enim contrarius syllogismus fit rei (ut si est
bonum non esse bonum, aut si animal non animal) eo quod ex contradictione est
syllogismus, et subiecti termini aut iidem sunt, aut hic quidem totum, ille
autem pars. Palam autem quoniam in paralogismis nihil prohibet fieri
hypotheseos contradictionem, ut si est impar non esse impar, nam ex oppositis
propositionibus contrarius erit syllogismus; si ergo sumpserit hoc modo,
hypotheseos erit contradictio. Oportet autem considerare quoniam sic quidem non
est contraria concludere ex uno syllogismo (ut sit conclusio quoniam non est
bonum, bonum aut aliud quiddam tale), nisi statim huiusmodi propositio sumatur,
ut omne animal esse album et non album, hominem autem animal, sed vel assumere
oportet contradictionem, ut quoniam omnis disciplina opinio et non opinio,
deinde sumere quoniam medicina disciplina quidem est. , nulla autem opinio,
quemadmodum redargutiones fiunt, vel ex duobus syllogismis. Quare esse quidem
contraria secundum veritatem quae sumpta sunt, non est alio modo quam hoc
quemadmodum dictum est prius. In principio autem petere et accipere est quidem,
ut in genere, sumere in eo quod non est demonstrare propositum. Hoc autem
accidit multipliciter, nam et si omnino non syllogizatur, et si per ignotiora
aut similiter ignota, et si per posteriora quod prius est, demonstratio enim ex
prioribus et notioribus est. Horum ergo nullum est petere quod ex principio
est, sed quia haec quidem nata sunt per se cognosci, illa vero per alia (nam
principia quidem per se, quae autem sub principiis, per alia), quando quod non
per se notum est, per se aliquis conatur ostendere, tunc petit quod ex principio
est. Hoc autem est sic facere quidem ut statim postulet id quod propositum
est: contingit autem et transgredientes et ad alia eorum quae nata sunt per
illa ostendi per haec monstrare quod ex principio est, ut si A ostendatur per
B, et B per C, C autem natum sit ostendi per A, accidit enim idem A per se
demonstrare eos qui sic syllogizant, quod faciunt qui parallelas arbitrantur
scribere, latent enim ipsi seipsos talia sumentes quae non valent demonstrare,
cum non sint parallelae. Quare accidit sic syllogizantibus unumquodque esse
dicere si est unumquodque, sic autem omne erit per se notum, quod est
impossibile. Si ergo aliquis dubitat assumpto dubio quoniam A inest C,
similiter et quoniam B, petat autem i inesse B, nondum manifestum si quod in
principio est petat, sed quoniam non demonstravit manifestum, non enim est
principium demonstrationis, quod similiter est incertum. Si autem B ad C sic se
habet ut idem sit, aut manifestum quod convertuntur, aut inest alterum alteri,
quod in principio est petit, nam et quoniam A inest B, per illa monstrabit si
convertantur, nunc autem hoc prohibet, sed non modus. Si autem hoc faciat, quod
dictum est faciet, et convertet per tria, similiter autem et si B sumat inesse
C, quod similiter incertum sit, ut et si A inest C, nondum quod ex principio
petit, sed neque demonstrat. Si autem idem sit A et B, aut eo quod
convertuntur, aut eo quod A sequitur ei quod est B, quod ex principio est petit
propter eamdem causam, nam ex principio quod valet, prius dictum est A nobis,
quoniam per se monstrabitur quod non est per se manifestum. Si ergo est in
principio petere per se monstrare quod non per se est manifestum, hoc autem est
non ostendere quando similiter dubitantur quod monstratur et per quod
monstratur, vel eo quod eadem eidem, vel eo quod idem eisdem inesse sumitur, in
media quidem figura et tertia utrorumque continget similiter quod est in
principio petere, in praedicativo quidem syllogismo et in tertia figura, et in
prima, negative autem quando eadem ab eodem, et non similiter
utraeque propositiones, similiter autem et in media, eo quod non convertuntur
termini secundum negativos syllogismos. Est autem in principio petere in
demonstrationibus quidem quae secundum veritatem sic se habent, in dialecticis
autem, quae secundum opinionem. Non propter hoc autem accidere falsum (quod
saepe in disputationibus solemus dicere) primum quidem est in iis qui ad
impossibile syllogismis, quando ad contradictionem est huius quod monstratum
est ea quae ad impossibile. Nam neque qui non contradicit dicit non propter
hoc, sed quoniam falsum est aliquid positum priorum, neque in ostensiva, non
enim ponit quod contradicit. Amplius autem quando interimitur aliquid ostensive
per A B C, non est dicere quoniam non propter quod positum est factus est syllogismus,
nam non propter hoc fieri tunc dicimus, quando interempto hoc nihilominus
perficitur syllogismus, quod non est in ostensivis, interempta enim
propositione, nec qui ad hanc est erit syllogismus. Manifestum igitur quoniam
in iis qui ad impossibile sunt dicitur non propter hoc, et quando sic se habet
ad impossibile quae ex principio est hypothesis, ut cum sit, vel cum non sit
haec, nihilominus accidit impossibile. Ergo manifestissimus quidem modus est
non propter suppositionem esse falsum, quando ab hypothesi inconiunctus est A
mediis syllogismus ad impossibile, quod dictum est in Topicis; quod enim non
est causa, ut causam ponere hoc est; ut si volens ostendere quoniam asymeter
est diameter, conetur Zenonis ratione quoniam non est moveri, et ad hoc inducat
impossibile, nullo enim modo continuum est falsum locutioni quae est ex
principio. Alius autem modus, si continuum quidem sit impossibile hypothesi,
non tamen propter illam accidat, hoc autem possibile est fieri, et in hoc quod
superius, et in hoc quod inferius sumenti continuum, ut si A ponatur inesse B,
B autem C, C vero D, hoc autem sit falsum B inesse D, nam (si ablato A,
nihilominus B inest C, et C D ) non erit falsum propter eam quae ex principio
est hypothesin. Aut rursum si quis in superiori sumat continuum, ut si A quidem
B, E autem A, F vero E, falsum autem sit F inesse A, nam et sic nihilominus
erit impossibile, interempta quae est ex principio hypothesi. Sed oportet ad
eos qui ex principio terminos copulare impossibile, sic enim erit propter
hypothesin, ut in inferiori quidem sumenti continuum ad praedicatum terminum;
nam si impossibile est A inesse D, interempto A, non amplius erit falsum. In
superiori autem de quo praedicatur; nam si F non possibile est inesse B,
interempto B non amplius erit impossibile; similiter autem et cum privativi
sint syllogismi. Manifestum ergo quoniam cum impossibile non ad priores
terminos, non propter positionem accidit falsum; an nec sic semper propter hypothes
in erit falsum? nam si non ei quod est B, sed ei quod est k positum est inesse
A, k autem C, et hoc D, et sic manet impossibile; similiter autem et in sursum
sumenti terminos, quare (quoniam cum est, et cum non est, hoc accidit
impossibile) non erit propter positionem, aut cum non est hoc, nihilominus fieri
falsum. Nec sic sumendum ut alio posito accidat impossibile, sed quando ablato
hoc idem per reliquas propositiones concluditur impossibile, eo quod idem
falsum accidere per plures hypotheses nihil fortasse inconveniens est, ut
parallelas, contingere, et si maior est qui interius est, eo qui exterius, et
si triangulus habet plures rectos duobus.Falsa autem oratio fit propter primum
falsum; aut enim ex duabus propositionibus aut ex pluribus omnis est
syllogismus; ergo si ex duabus quidem, harum necesse est alteram, aut etiam
utrasque esse falsas, nam ex veris non erat falsus syllogismus; si vero ex
pluribus (ut sic quidem per A B, hoc autem per D F G ), horum erit aliquid
superiorum falsum, et propter hoc oratio, nam A et B per illa concluduntur,
quare propter illorum aliquid, accidit conclusio et falsum. Ut autem non
catasyllogizetur, observandum, quando sine conclusionibus interrogat orationem,
ut non detur bis idem in propositionibus, eo quod scimus quoniam sine medio
syllogismus non fit, medium autem est quod plerumque dicitur. Quomodo autem
oportet ad unamquamque conclusionem observare medium manifestum est, eo quod
scitur quale in unaquaque figura ostenditur, hoc autem nos non latebit, eo quod
videmus quomodo submittimus orationem. Oportet autem quod custodire praecipimus
respondentes, ipsos argumentantes tentare latere, hoc autem erit primum quidem
si conclusiones non prius syllogizent, sed sumptis necessariis non manifestae
sint. Amplius autem si non propinqua interrogant, sed quam maxime longe media,
ut si sit opportunum concludere A D E F, media B E D E, oportet ergo inquirere
si A B, et rursum non si B E, sed si D E, deinde si B C, et sic reliqua, et si
per unum medium sit syllogismus, A medio incipere, maxime enim sic latebit
respondentem. Quoniam ergo habemus quando et quomodo se habentibus terminis fit
syllogismus, manifestum et quando erit, et quando non erit elenchus, nam
omnibus affirmativis, vel permutatim positis responsionibus (ut hac quidem
affirmativa, illa vero negativa), contingit fieri elenchum: erit enim
syllogismus, et sic in illo modo se habentibus terminis; quare si id quod
positum est contrarium sit conclusioni, necesse est fieri elenchum, nam
elenchus syllogismus contradictionis est. Si vero nihil affirmetur, impossibile
est fieri elenchum, non enim erat syllogismus, cum omnes termini erant
privativi, quare nec elenchus: nam si elenchus, necesse est syllogismus esse;
cum autem est syllogismus, non necesse est elenchum esse. (0706A) Similiter
autem si nihil positum sit secundum responsionem universaliter; nam eadem erit
definitio syllogismi et elenchi. Accidit autem quandoque (quemadmodum in
positione terminorum fallebamur) et secundum opinionem fieri fallaciam, ut si
contingat idem pluribus principaliter inesse, et hoc quidem latere aliquem, et
putare nulli inesse, illud autem scire, ut insit A B et C per se, et haec omni
D similiter. Si igitur B quidem putet omni A inesse, et hoc D, C autem nulli A,
et hoc omni D, eiusdem secundum idem habebit disciplinam et
ignorantiam. Rursum si quis fallatur circa ea quae sunt ex eadem
coniugatione, ut si A inest B, hoc autem C, et C D, opinetur autem A inesse
omni B, et rursum nulli C. Simul enim sciet, et non opinabitur inesse; ergo
nihil aliud existimat ex iis quam scit, hoc non opinari, scit enim aliquo modo
quoniam A inest C per B, velut in universali hoc quod est particulare; quare
quod aliquo modo scit, hoc omnino existimat non opinari, quod est impossibile. In
eo autem quod prius dictum est, si non ex eadem coniugatione sit medium;
secundum utrumque quidem mediorum ambas propositiones non possibile est
opinari, ut A B quidem omni, C autem nulli, haec autem utraque omni D; accidit
autem aut simpliciter aut in aliquo contrariam sumere primam propositionem. Si
enim cui B inest omni A opinatur inesse, B autem D novit, et quoniam A D novit,
quare si rursum cui C nulli, putat A inesse, cui B alicui inest, huic non putat
A inesse, quod autem omni putat cui B, rursum alicui non putare cui B, aut
simpliciter, aut in aliquo contrarium et; sic ergo non contingit opinari.
Secundum utrumque autem unam, aut secundum alterum utrasque, nihil prohibet A
omni B, et B D, et rursum A nulli C. Nam similis huiusmodi fallacia, veluti
fallimur circa particularia, ut si A omni B inest, B autem omni C, A omni C
inerit; si ergo aliquis novit quoniam A cui B inest omni, novit et quoniam ei
quod est C; sed nihil prohibet ignorare C quoniam est, ut si A quidem duo
recti, in quo autem B triangulus, in quo vero C sensibilis triangulus;
opinabitur enim aliquis non esse C, sciens quoniam omnis triangulus habet duos
rectos: quare simul sciet et ignorabit idem, nam scire omnem triangulum quoniam
duobus rectis, non simplex est, sed hoc quidem universalem habet disciplinam,
illud vero singularem. Sic ergo in universali novit C, quoniam duobus rectis,
in singulari autem non novit, quare non habebit contrarias. Similiter autem est
quae in Menone est oratio, quoniam disciplina est reminiscentia; nunquam enim
accidit praescire quod singulare est, sed simul inductione sumere particularium
disciplinam, velut recognoscentes. Nam quaedam scientes, statim scimus, ut
quoniam duobus rectis, si scimus quoniam triangulus, similiter autem et in
aliis. Ergo universali quidem speculamur particularia, propria autem non
scimus; quare contingit et falli circa ea, verum non contrarie, sed habere
quidem universale, decipi autem particulari. Similiter autem in praedictis, non
enim contraria quae est secundum medium ei quae est secundum syllogismum
disciplinae, nec quae est secundum utrumque mediorum opinatio, nihil enim
prohibet scientem, et quoniam A toti B inest, et rursum hoc toti C, putare non
inesse, ut quoniam omnis mula sterilis, et haec mula, putare hanc habere in
utero; non enim scit quoniam A, C qui non conspicit, quod est secundum
utrumque. Quare manifestum quoniam et si hoc quidem novit, illud vero non
novit, falletur, quod habent universales ad particulares disciplinas; nullum
enim sensibilium cum extra sensum fit scimus, nec si sentientes fuerimus
scimus, nisi ut in universali, et in eo quod habet propriam disciplinam, sed
non in eo quod est in actum. Nam scire tripliciter dicitur, aut ut universali,
aut ut propria, aut ut in actu, quare et decipi totidem modis, nihil ergo
prohibet et scire, et deceptum esse circa idem, verumtamen non contrarie. Quod
accidit et ei qui secundum utramque scit propositionum, et non pertractavit
prius, nam opinans in utero habere mulam, non habet secundum ac um disciplinam,
neque propter opinionem fallaciam contrariam disciplinae, syllogismus enim est
contraria fallacis in universali. Qui autem opinatur quod bonum esse est malum
esse, idem opinabitur bonum esse et malum. Sit enim bonum esse in quo A, malum
autem esse in quo B, rursum bonum esse in quo C; quoniam igitur idem opinatur
et B et C, et esse C B opinabitur, et rursum B esse A similiter, quare et C A,
nam quemadmodum si erat verum de quo C B, et de quo B A, et de quo C A verum
erat, sic et in opinatione. Similiter autem et in eo quod est esse. Nam cum
idem sit C et B, et rursum B et A, C A idem erit, quare et opinatione
similiter; ergo hoc quidem necessarium si quis det primum. Sed fortasse illud
falsum opinari aliquem quod malum esse est bonum esse, nisi secundum accidens;
multipliciter enim possibile est hoc opinari, perspiciendum autem hoc melius. Quando
vero convertuntur extremitates, necesse est et medium converti ad utramque; si
enim A de C per B est, si convertitur et inest cui A omni, C et B A
convertitur, et inest cui A omni, B per medium C, et C B convertitur per medium
A. Et in non esse itidem, ut si B inest C, A vero non inest B, neque A inerit
C. Si ergo B convertatur ad A, et C ad A convertetur: sit enim B nulli A
inexistens, ergo neque C, omni enim C inerat B, et si B convertitur ad C, et A
convertetur ad C; nam de quocunque omnino B, et C. Et si C ad A convertitur, et
B convertetur ad A: cui enim B inest, et C; cui autem C, A non inest; et solum
hoc A conclusione incipit, alia autem non similiter, ut in praedicativo
syllogismo. Rursum si A et B convertuntur, et C et D similiter, omni autem
necesse est A aut C inesse, et B et D sic se habebunt, ut omni alterum insit;
quoniam enim cui A B, E cui C D, omni autem A aut C, et non simul, manifestum
quoniam et B aut D omni, et non simul, ut si ingenitum, incorruptibile, et
incorruptibile ingenitum, necesse est quod factum est corruptibile et
corruptibile factum esse, duo enim syllogismi constituti sunt. Rursum si omni
quidem, A vel B, et C vel D, simul autem non insunt, si convertitur A et C, et
B et D convertetur. Nam si alicui non inest B, cui D, palam quoniam A inest; si
autem A, et C, convertuntur enim; quare simul C et D, hoc autem impossibile.
Quando autem A toti B et C inest, et de nullo alio praedicatur, inest autem et
B omni C, necesse est A et B converti, quoniam enim de solis B C dicitur A,
praedicatur autem B et idem dese et de C, manifestum quoniam de quibus A, et B
dicetur omnibus, verum et de A. Rursum quando A et B, toti C insunt convertitur
autem C B, necesse est A omni B inesse, quoniam enim omni C A, C autem B, eo
quod convertuntur, et A omni B inerit. Quando autem duo fuerint opposita, ut A
magis eligendum sit quam B, cum sint opposita, et D quam C similiter, si magis
eligenda sunt A C quam B D, A magis eligendum quam D. Similiter enim sequendum
A, et fugiendum B, opposita enim, et C ei quod est D, nam et haec opponuntur;
si ergo A ei quod est D similiter eligendum, et B ei quod est C fugiendum,
utrumque enim utrique similiter fugiendum eligendo; quare et haec ambo A C iis
quae sunt B D, quoniam autem magis, non possibile similiter, nam et B D
similiter erunt. Si autem D magis eligendum quam A, et B quam C minus
fugiendum; nam quod minus est minori opponitur; magis autem eligendum est maius
bonum et minus malum quam minus bonum et maius malum. Universum igitur B D
magis eligendum quam A C, nunc autem non est, ergo magis A eligendum quam D, et
C ergo minus fugiendum quam B. Si ergo eligat omnis amans secundum amorem A sic
se habere, ut concedere, et non concedere in quo C, aut concedere in quo D, et
non tale esse ut concedere in quo B, manifestum quoniam A huiusmodi esse, magis
eligendum est quam concedere; ergo diligi quam conventio magis eligendum
secundum amorem; magis ergo amor est in amicitia quam convenire. Si autem
maxime huius, et finis haec, ergo convenire aut non est omnino, aut diligendi
gratia, nam et aliae concupiscentiae et artes sic fiunt. Quomodo ergo se habent
termini secundum conversiones, et in eo quod magis fugiendum vel magis
eligendum sit, manifestum est. Quoniam autem non solum dialectici et
demonstrativi syllogismi per praedictas fiunt figuras, sed et rhetorici, sed et
simpliciter quaecunque fides est, et secundum unamquamque artem, nunc erit
dicendum. Omnia enim credimus per syllogismum aut ex inductione; ergo si
inductio quidem est, et ex inductione syllogismus per alteram extremitatem
medio syllogizare. Ut si eorum quae sunt A C medium sit B, per C ostendere A
inesse B, sic enim facimus inductiones. Ut sit A longaevum, in quo autem B
choleram non habere, in quo vero C singulare longaevum, ut homo, equus, et mulus.
Ergo toti B inest A, omne enim quod sibi cholera est, longaevum, sed et B non
habere choleram, omni inest C; si ergo convertatur C ei quod est B, et non
transcendat medium, necesse est C inesse B. Ostensum enim est prius quoniam, si
duo aliqua eidem insunt, et ad alteram eorum convertatur extremum, converso et
alterum inerit praedicatorum. Oportet autem intelligere C ex singularibus
omnibus compositum, nam inductio per omnia. Syllogismus autem huiusmodi est
primae et immediatae propositionis: quarum enim est medium, per medium est
syllogismus; quorum vero non est, per inductionem. Et quodam modo opponitur
inductio syllogismo, nam hic quidem per medium extremum de tertio ostendit,
illa autem per tertium extremum de medio. Ergo natura quidem prior et notior
per medium syllogismus, nobis autem manifestior qui est per inductionem. Exemplum
autem est, quando medio extremum inesse ostenditur per id quod est simile
tertio. Oportet autem et medium tertio, et primum simili notius esse, inesse.
Ut sit A malum, B autem contra confines inferre bellum, in quo autem C
Athenienses contra Thebanos, in quo autem D Thebanos contra Phocenses. Si ergo
volumus ostendere quoniam Thebanis pugnare malum est, sumendum quoniam contra
confines pugnare est malum, huius autem fides ex similibus, ut quoniam Thebanis
contra Phocenses. Quoniam ergo contra confines malum, contra Thebanos autem
contra confines est, manifestum quoniam contra Thebanos pugnare malum. Quoniam
ergo B C et D inest, manifestum, utrumque enim est contra confines inferre
bellum, et quoniam A D, Thebanis enim non fuit utile contra Phocenses bellum.
Quoniam autem A inest B, per D ostendetur, eodem autem modo et si per plura
similia fides fiat medii ad extremum. Manifestum ergo quoniam exemplum est
neque ut totum ad partem, neque ut pars ad totum, sed ut pars ad partem, quando
ambo quidem insunt sub eodem, notum autem alterum. Et differt ab inductione,
quoniam haec quidem ex omnibus individuis ostendebat inesse extremum medio, et
ad extremum non copulabat syllogismum, hoc autem et copulat, et non ex omnibus
ostendit. Deductio autem quando medio quidem primum palam est inesse,
postremo autem medium dubium quidem, similiter autem credibile aut magis
conclusione. Amplius, si pauciora sunt media postremo et medio, omnino enim propinquius
esse accidit scientiae. Ut sit A docibile, in quo B disciplina, C iustitia,
ergo disciplina quoniam docibilis, manifestum; iustitia autem si disciplina,
dubium. Si igitur similiter aut magis credibile sit B C quam A C, deductio est,
propinquius enim scientiae, per quod assumpserint A C, disciplinam prius non
habentes. Aut rursum si pauciora media sint B C, nam et sic propinquius est
scientiae. Ut si D sit quadrangulare, in quo autem E rectilineum, in quo F
circulus, si ergo eius quod est E F unum solum sit medium, per lunares figuras
aequalem fieri rectilineo circulum propinquius erit scientiae. Quando autem
neque credibilius est B C quam A C, neque pauca media, non dico deductionem,
neque quando immediata est B C, disciplina enim quod eiusmodi est. Instantia
autem est propositio propositioni contraria. Differt autem A propositione,
quoniam contingit quidem instantiam esse in parte, propositionem vero aut
omnino non contingit, aut non in universalibus syllogismus. (0710B) Fertur
autem instantia duobus modis et per duas figuras: duobus modis quidem, quoniam
aut universalis aut particularis omnis instantia; per duas autem figuras,
quoniam oppositae feruntur propositioni, opposita autem in prima et tertia
figura perficiuntur solis. Nam quando postulatur omni inesse, instamus quoniam
nulli, aut quoniam alicui non inest. Horum autem nulli quidem ex prima figura,
alicui autem non ex postrema. Ut sit A unam esse disciplinam, in quo B
contraria; proponit ergo unam esse contrariorum disciplinam, aut quoniam omnino
non est eadem oppositorum instant. Contraria autem opposita, quare fit prima
figura; aut quoniam noti et ignoti non una, haec autem tertia. Nam secundum
tertiam notum et ignotum contraria quidem esse verum, unam autem esse eorum
disciplinam, falsum. Rursum in privativa propositione similiter: cum postulat
enim non esse contrariorum unam disciplinam, aut quoniam omnium oppositorum,
aut quoniam contrariorum aliquorum est eadem disciplina, dicimus, ut sani et
aegri, ergo omnium quidem ex prima, aliquorum vero ex tertia figura. Simpliciter
autem in omnibus universaliter quidem instantibus, necesse est ad id quod
universale est proposito contradictionem dicere (ut si non unam existimet
contrariorum omnium, dicere oppositorum unam; sic autem necesse est primam esse
figuram, medium enim fit universale ad hoc quod ex principio); quod autem ad
hoc in parte est universale, dicitur propositio, ut noti et ignoti non eamdem,
nam contraria universale ad haec, et fit tertia figura, medium enim in parte
sumptum, ut notum et ignotum. Nam ex quibus est syllogizare contrarium, ex iis
et instantias conamur dicere, quare et ex his solis figuris ferimus, nam in his
solis oppositi syllogismi, per mediam enim figuram non fuit affirmare. Amplius
autem et si sit, oratione indiget plurima, quae est per mediam figuram, ut si
non concedant A inesse B, eo quod non sequitur hoc C, hoc enim per alias
propositiones manifestum; non oportet autem instantiam converti ad alia, sed
statim manifestam habere alteram propositionem. Quapropter et signum ex sola
hac figura non est. Perspiciendum autem et de aliis instantiis, ut de iis quae
sunt ex contrario, et simili, et secundum opinionem, et si particularem ex
prima, vel privativam ex media possibile est sumere. Eicos autem et signum non
idem est, sed eicos quidem est propositio probabilis. Quod enim ut in pluribus
sciunt sic factum; vel non factum, aut esse vel non esse, hoc est eicos, ut
odire invidentes, vel diligere amantes. Signum autem vult esse propositio
demonstrativa, vel necessaria, vel probabilis; nam quo existente est, vel quo
facto prius vel posterius res, signum est vel fuisse vel esse. Enthymema ergo
est syllogismus imperfectus ex eicotibus et signis. Accipitur autem signum
tripliciter, quoties et medium in figuris, aut enim ut in prima, aut ut in
media, aut ut in tertia: ut ostendere quidem parientem esse, eo quod lac
habeat, ex prima figura, medium enim lac habere, in quo A parere B, lac habere
mulier in quo C. Quoniam autem sapientes, studiosi, nam Pittacus est studiosus,
per postremam, in quo A studiosum, in quo B sapientes, in quo C Pittacus. Verum
igitur A et B de C praedicari; sed hoc quidem non dicunt quia notum sit, illud
vero sumunt. Peperisse autem quoniam pallida, per mediam figuram vult esse;
quoniam enim sequitur parientes pallor, sequitur autem et hanc, ostensum esse
arbitrantur quoniam peperit. Pallor in quo A, parere in quo B, mulier in quo C.
Ergo si una quidem dicatur propositio, signum fit solum, si autem et altera
sumitur, syllogismus. Ut Pittacus liberalis, nam ambitiosi liberales, Pittacus
autem ambitiosus. Aut rursus, quoniam sapientes boni, Pittacus autem bonus, sed
et sapiens, sic ergo fiunt syllogismi. Verum quidem per primam figuram
insolubilis, si verus sit, universalis enim est. Qui autem per postremam, est
solubilis, et si vera sit conclusio, eo quod non universalis, est in tertia,
nec ad rem syllogismus, non enim si Pittacus est studiosus, propter hoc et
alios necesse est esse sapientes. Qui vero per mediam figuram est, semper et
omnino solubilis, nunquam enim syllogismus fit, sic se habentibus terminis. Non
enim si quae peperit pallida, pallida autem et haec, necesse est parere hanc;
ergo verum est quidem in omnibus figuris, differentias autem habent iam dictas.
An igitur sic dividendum signum? horum autem medium indicium sumendum, nam
indicium dicunt esse quod scire facit, tale autem maxime medium, an vero quae
quidem ab extremitatibus signa dicenda, quae autem ex medio indicium?
probabilissimum enim et maxime veram est quod est per primam figuram. Naturas
autem cognoscere possibile est, si quis concedat simul transmutare corpus et
animam, quaecunque sunt naturales passiones; discens enim aliquis fortasse
musicam, transmutavit secundum quid animam, sed non earum quae natura nobis
insunt, haec est passio, sed ut irae et concupiscentiae, et naturalium
motionum. Si igitur et hoc det, et unum unius signum esse, et possumus sumere
proprium uniuscuiusque generis passionem et signum, poterimus naturas
cognoscere. Si enim est proprie alicui generi individuo existens passio, ut si
leonibus fortitudo, necesse est et signum esse aliquod, compati enim sibi
invicem positum est, et sit hoc magnas summitates habere, quod et aliis
generibus, non totis contingit. Nam signum sic proprium est, quoniam totius
generis propria passio est, et non solius proprium, sicut solemus dicere. Erit
ergo et in alio genere hoc, et erit fortis homo, et aliquod aliud animal;
habebit ergo signum, unum enim unius erat. Si ergo haec sunt, poterimus talia
signa colligere in iis animalibus quae solum unam passionem habent aliquam
propriam, unaquaeque autem habet signum, et quoniam unum habere necesse est,
poterimus naturas cognoscere.Si vero duo habet propria totum genus, ut leo,
forte et communicativum, quomodo cognoscemus utrum utrius sit signum, eorum
signorum quae proprie sequuntur? An si et alii alicui non toti ambo, et in
quibus non totis utrumque, quando hoc quidem habet, illud autem non? nam si
fortis quidem, liberalis autem non, habet autem duorum hoc, palam quoniam et in
leone hoc signum fortitudinis. Est vero naturas cognoscere in prima quidem
figura, eo quod medium priori extremitati convertitur, tertiam autem
transcendit, et non convertitur, ut sit fortitudo A, summitates magnas habere
in quo B, C autem leo; ergo cui C, B omni, sed et aliis, cui autem B, A omni,
et non pluribus, sed; convertitur si autem non, non erit unum unius signum.
Boethius. Boezio. Keywords “Boethian International Society”,
Boethianism. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Boezio” – The Swimming-Pool
Library. https://www.flickr.com/photos/102162703@N02/51713340077/in/photolist-2mTWT7L-2mTzuqN-2mSXjtg-2mRAqeJ-2mNaHiH-2mMJokF-2mMwTke-2mKCdPg-2mKT4G5-2mKwnLL-2mKRu2r-2mKxnN1-2mS22wB-2mPZpNf-2mLKtaD-2mPu6xB-2mKRTux-2mPNG7N-2mKwHHt-2mKBzba
Posts
No comments:
Post a Comment